Nori ez zaio gertatu, noizbait, zakarra ateratzerakoan, gizakiok sortzen ditugun hondakinak non pilatuko diren pentsatzea? Niri, zoritxarrez, behin baino gehiagotan gertatu zait. Esate baterako, duela aste batzuk osabaren baserrira nindoala, Sasieta Mankomunitatearen ondotik pasatu nintzenean, gure zaborrak gainezka zeudela ikusi nuen. Zer egin dezakegu honen aurrean? Alternatiba bat, errausketa planta bat ezartzea izango litzatekeela diote. Baina hori gizakiaren osasunerako segurua al da?
Lehenik eta behin, gizakia etengabe hondakinak sortzen ari da. Hori denok dakigu. Gizarte kontsumista batean bizi gara, eta honek ezin du horrela jarraitu. Ondorengo datuen arabera, pertsona bakoitzak egunean lau kilogramo zabor sortzen ditu herrialde garatuetan. Honen ondorioz, zabortegiak gainezka egiten ari dira, eta gero eta estatu gehiagok errausketaren bidea hartu dute. Adibidez, Espainian energia sortzen duten zortzi errausketa-lantegi daude jada.
Alde batetik, errausketaren erabilerak zaborraren pisua eta bolumena gutxituko lituzke. Prozesu honetan, zaborra gas bihurtzen da. Askori eta askori hau ez zaio gustatzen; dena den, hainbat adituk dio gas hauek ez dutela inolako arazorik sortzen, gehiengoa desagertuta geratzen baita. Esan beharra dago, errausketa plantek zabortegien desagertzea ekar dezakeela, baita hauek sortzen duten usain eta likido isurketena ere.
Horrekin batera, errausketa energia elektriko sortzaile da. Hau oso garrantzitsua da; izan ere, energi iturri berri baten aurrean egongo ginateke. Eta baliagarria izateaz gain, iraunkorra da, zaborra nonahi aurki baitezakegu. Era berean, beste energia iturri batzuen ordez erabiltzeko aukera izango genuke.
Bestaldetik, errausketa egiteko behar den instalazioa garestia da, eta kontrol sistema oso zorrotzak behar ditu. Halaber, bere funtzionamendua ziurtatzeko, zabor kopuru handiak sortu beharko genituzke, eta betidanik erakundeek zabor gutxiago sortzeko eskatu digute. Nork daki hemendik urte batzuetara gizakiak zenbat zabor sortuko duen! Gainera, errausketan sortzen den gas igorpena garbia bada ere, honek eragina izango du.
Aurreko guztia laburbilduz, zera esan daiteke: guztiok saiakera txiki bat egin behar dugu zabor gutxiago sortzeko; bestela, erraustegiak eraikitzea beharrezkoa izango da, eta honek eragin zuzena izango du klima aldaketan.
2007ko martxoaren 31n sartu zinen Euskaltzaindian. Zer sentitu zenuen momentu hartan?
Zer sentitu nuen? Begira, ezaugarri bat nire bizitzan, ez nahita hartu izandakoa, hola etorri dena, Txirritak baleari buruz esaten duena izan da: “Nahiago du apartean”. Beti suertatu naiz apartean. Ez dut izan talde berezirik, ez naiz behin ere talde batekoa izan. Egon naiz, lagun izan naiz; baina talde batekoa behin ere ez, ez talde politiko batekoa, ez txoko batekoa… Ez dakit, beti pixka bat apartean ibili naiz, lagun gutxi batzuekin eta apartean. Eta, badakizu, urteak aurrera, halako batean, talde batekoa sentitzeko gogoa daukazu, nonbaitekoa. Hori ere uste dut humanoa dela. Euskaltzaindia, lehenengoz, orain dela 7-8 urte proposatu zidaten. Artean ez neukan oso argi. Orain dela 3-4 urte berriz eskaini zidatenean, baietz esan nuen. Halako adiskidetzea sentitu nuen. Ez dut esango mendian aparte zebilena etorri denik, baina adiskidetze bat izan da, Euskal Herriaren mundu batekin adiskidetzea. Nik oso serio hartu nuen, eta uste dut oso serio prestatu nuela hitzaldi sarrera. Orain, aldizkari bat atera dut Euskaltzaindiaren babesarekin, kulturala eta anbizio handia daukana.
Erleaz ari zara noski. Joan den astean izan ginen Donostian Euskaltzaindiaren 90. urteurreneko emanaldian. Euskaltzaindiak erlearekin euskal literaturan parte hartzea al du helburu, zuzenean parte hartzea?
Denbora baino lehenago erlojua izan zen, e! Alegia, euskal literatura, denbora, ibaia… abstrakzioak dira. Ez duzu zehazki bat izendatzen; ez dakizu ondo zer izendatzen duzun. Hitz egiterakoan, edo pentsatzerakoan, nik nahiago dut esatea Oria, edo Certina bat, edo euskal irakurleak. Euskal irakurleei buruz badut halako ideia zehatzago bat, baina oraindik ez dakit ondo zer den euskal literatura. Definizio arruntak ezagutzen ditut, baina euskal irakurleek zehaztasun bat dute. Horregatik jarri nuen, hain zehatz, mila eta zazpiehunen aldizkaria. Nik mila eta zazpiehuneko talde bat irudikatzen dut, eta badakit, nire esperientziagatik eta munduan barrena asko ibilia naizelako, mila eta zazpiehun pertsonak osa dezaketela horrelako talde bat. Zer osatzen du, azken batean, literaturak? Bada, halako hizketaldi bat, halako giro bat. Valentziako lagun batek euskal kanta baten azterketa bat bidali dit, Aireplanoa erori da Altsasuan. Lagun hori eta biok elkarrizketan ari gara gure gaiez: “Begira kanta hau nola sortu zen eta ez dakit zerâ€. Hori da, azken batean, gizarte bat sortzea. Stephen Spender idazleak “a world into a world” esango luke, mundu bat mundu baten barruan. Bizitzaren sekretuetako bat mundu zabalean mundu bat egiten jakitea da. Nik hori egin nahi dut aldizkariarekin, eta mila eta zazpiehun horien minimoa, behintzat, badudala uste dut. Elkarrizketa bat sortu nahi dut. Aurrena, Far Westa sartuko dut. Gero, Koldo Izagirrek bere poema sartu eta nola egin zuen azalduko du. Kirmen Uribek ere gauza bera egingo du. Kritiko batzuek liburu batzuez hitz egingo dute… Horrela, elkarrizketa bat bideratzen da. Bigarren alea jada badoa. Etengabe ari naiz orain Irlandako jendearekin. Bigarrenean, Irlandako poemak eta argitaratuko ditugu; Irlandarekin halako lotura bat sortuko dugu. Anbizio handia daukat, aldizkaria aitzakia hartuta, elkarrizketa antola dezakedala ikusten dudalako. Baina ez elkarrizketa hutsa; elkarrizketa osoa antola dezaket irakurketa, hitzaldi eta abarren bitartez: erle hitzaldiak, erle irakurketak… Ezin dizut esplikatu nola, baina bereziak izango dira.
Horrekin ari naiz orain, eta horretarako dirua behar dut. Dirua lortzea zaila da. 8-10 egun badira erakunde bati, erakunde pribatu bati, diru bat eskatu nionetik. Ez dut erantzunik jaso. Nik inon irakurtzen badut: “Euskaldun herria zein ondo, eta euskal kultura zein interesgarria!†Hurrengo egunean, gutuna bidaltzen diot esanez: “Zeinen ondo zure maitasun hori, zeinen ondo datorkidan. Begira, Bibliak maitasuna obra baten bitartez, ekintza baten bidez, mamitzen dela esaten du; beraz, guk hau duguâ€. Normalean, maitasun horiek oso epelak izaten dira. Oraindik ez dut diru aldetik inolako erantzunik jaso ordenagailu honetan!
ANTZARAK, ZENBAKIAK ETA LETRAK. Sarrera horrekin eman zenion hasiera Euskaltzain ibilbideari. Transfigurazioa aipatu zenuen bertan, transfigurazioa eta sentsibilitatea. Munduan sentiberatasun eza nagusi dela uste duzu? Uste dut kultura zentzu hertsian ere sentiberatasun bat dela. Hor prozesu bat dago: kulturak ahuldu egiten gaitu; baina, era berean, aberastu. Gutxi sentitzen duen jendea, normalean, oso jende baldarra da. Hori oso ondo esaten zuen idazle batek: “Ezagutu ditudan hiltzaile krudel guztiak gaiztoak baino gehiago ergelak ziren, estupidoakâ€. Lotura zuzena dago kultura eta sentiberatasunaren artean, lotura handia. Halere, ez da inolako bermea. Bueno, agian bermea bada, baina ez da panazea bat: 100 liburu irakurri eta hortik aurrera izango zara, edo ez. Hori bai, laguntza izugarria da. Gizarte batek kultura bat baldin badu, seguru dela sentsibilitate handikoa. Denean antzemango diozu: bere gogoa izango du, bere nahia musika batzuekiko, pinturarekiko, naturarekiko. Naturarekiko sentsibilitate hori sorketa erabat kulturala da. XIX. mendean literaturak eta pinturak egin zuten lana da; eta orain, sentsibilitate horren bitartez, guk natura ikusi eta eder iruditzen zaigu.
Gogoratzen naiz Obabakoak idaztera Villamedianara joan nintzenean, Gaztelara, esan niola hango gizon bati: “Pena da etxeek ia ez daukatelako leihorikâ€. “Eta zertarako behar dituzu leihoak?†galdetu zidan hark. “Bada, paisaia ikustekoâ€, “bai?â€, eta begiratu zidan esanez bezala, “ze pertsona arraroa etorri den herri honetara”. “Paisaia ikusteko kalera atera, nahi duzun guztia daukazu eta!â€. Hari norbait leihoan ilargia mendi gainean kontenplatzen egotea absurdoa iruditzen zitzaion, lan hori bere barruan egin gabe zeukan.
Euskaltzaindiaren 90. Urteurrena ospatzeko Paradisua, katuak eta abar idatzi zenuen. Bertan ehun metro karratuan bizitzea bazegoela esan zenuen, baina mundu zabalago bat ere bazegoela. Ehun metro karratu horiek al dira Euskal Herria?
Ez, Euskal Herria sentiberatasun bat da. Ideiek -bai lekuei buruz, bai pertsonei buruz, bai edozeri buruz- normalean zabaldu egiten dute errealitate hori, ala jibarizatu egiten dute, gero eta txikiagoa bihurtu.
Joan den mendean, diktaduragatik eta diktadura horrek eragin zituen ideologia sinpleengatik, jendeak Euskal Herriaz ideia jibarizatua dauka. Ez du ulertzen zein handi izan daitekeen, nahiz geografikoki txikia izan. Ez dauka horri buruzko poetikarik, eta berriro ere goaz sentiberatasunera. Adibide oso sinple bat jarriz, urre pipita bat. Zuk ez duzu urre pipita bat ikusi ere egingo ez badaukazu horren ideia bat, beste harri koskor bat irudituko zaizu, kolore batekoa ala bestekoa… Zuk gauzei balioa emateko, ideia osatu bat eduki behar duzu; ideia bat, sentiberatasun bat, eta abar. Euskal Herriari buruz, euskaldunak oso-oso ideia jibarizatzailea dauka, ez du ulertzen bere errealitatea. Askotan, euskalduna da turistarik okerrena Euskal Herrian, Euskal Herria bi gauzatxo direla iruditzen zaio.
Gazteei iruditzen zaie euskalduna izatea -eta errespetu osoz esaten dut, zeren asko gustatzen zait- La polla Records entzutea dela, La Polla Records edo beste bat. Bada, baina ez da. Mundua zabala da, handia da; esango nuke infinitua dela, eta hau ere bai. Ikasi egin behar da ulertzen zergatik den infinitua. Modu fisikoan Euskal Herria txikia da? Nondik heltzen zaion. Hemen adina mikroklima ez dago Europa osoan: hemengo ia siberiarra, Gernika inguruko subtropikala… Mila paisaia desberdin daude. Poetika bat behar da hori ulertzeko. Euskal Herria ez da txikia, Euskal Herria txiki ikusten duenak berak dauka buru txikia. Pio Barojak“txapel-txiki†esango lioke, ez “txapel handi”. Hemen, hobe da txapel handia izatea, baita Euskal Herriari buruz ere.
Zer-nolako etorkizuna aurreikusten diozu euskarari?
Nik uste dut gutxiengo guztiek etorkizun iluna daukatela. Hori hala da, hori ukatzea ez da oso errealista. Etorkizuna zaila da, baina agian hemen ere, HomerokOdisea idatzi zuenean bezala, gauza bera ikasi beharko dugu: garrantzizkoa bidaia da, guk zer egiten dugun gure egoeran eta guk nola ikasten dugun bizitzen, bizitza nola antolatzen dugun. Egoera zail baten aurrean, zuk bizitza bat egin dezakezu. Hau, agian, astakeria bat esatea da jende askorentzat. Hemengo egoera zaila da; baina metafisikoa da zaila, ez fisikoa. Azken batean, hizkuntzak izugarrizko garrantzia dauka edo izan dezake; bai, baina ogiak gehiago. Hemen, plano askotan ematen da bizitzaren hori, paradisu izan edo ez izan, eta nola egin bizitza. Nik ez dut uste plano metafisikoan zailtasun honek guri galerarik ekartzen digunik; inola ere, kontrakoa iruditzen zait, indartu egiten du gure izpiritua. Gainera, beste hizkuntzak ere hitz egiten ditugu. Beraz, beste planoak – ogiarenak, ekonomikoak…- ondo joaten baldin badira, orduan metafisikoak, hizkuntzarenak, ez gaitu sobera estutuko. Biziko gara ahal dugun bezala, eta gero-gerokoak.
Zenbakiak eta letrak gogoko dituzu oso. Nondik zaletasun hori?
Ez dakit, zenbakiak ideia poetiko bat dira. Ez dakit nondik datorkidan, baina hain urruti ere ez daude biak. Begira, kontatu, izan daiteke zenbakiekin eta hitzekin, gauza bera da. Nik sinesten dut literaturan. Literatura, batez ere, testu bati forma bat asmatzea da. Testuak testu dira forma bat dutelako. Forma hori ez dator zerutik, forma egin egiten duzu, osatu egiten duzu. Formaren azpian beti dago matematika bat, ez dut esaten formula bat -batzuetan formula hutsa da-, baina badago beti zerbait funtsezkoa dena. Eta hau da sekretu bat esaten dizuedana, eta da nik ikasi dudan gauzarik inportanteena nire bizitzan. Hauxe da, benetan esaten dizuet. Ez dut esaten broman. Gure bizitzan funtsezkoa erritmoa da, erritmoa da on guztien ama. Horregatik, guk nahi gabe erritmo sinpleenarekin daukagu halako atsegina. Hori nik neronek asmatu izan banu ondo, baina hori behin Platoni buruzko azterketa batean irakurri nuen. Esaten zuen: “Bide batez esanda, erritmoa da gauza atsegin eta on guztien oinarrian dagoen ezaugarria”. “Zer egia den!” pentsatu nuen. Zenbakiak… hori dena erritmoarekin lotuta dago.
Alphabetum enxiemplaestiloaz baliatu zinenGroenlandiako lezioa idazteko. Zure bizitza Atik Zra azaltzen duela esan zenuen behinola. Oraintxe bertan, zein hizkitan kokatuko zenuke zeure burua?
Beldurra ematen dit. Atik begiratzen dudanean, ez dut ikusten non nagoen. Horrek Ztik gertuago nagoela esan nahi du, ezta? Ez dakit, burua ez da aldatzen. Batzuetan pentsatzen jarri eta ez dut nik adinaren zentzurik, inola ere. Baina, hain zuzen, alfabetoak bere erritmoa darama, eta zuk ikusten duzu Q, R… hortik aurrera egongo zarela; hor nonbait, gorputza behintzat. Nik buruan ez dut, egia esan, inolako aldaketarik ikusten. Zeinen berezia den irudipen hori, ezta? Zuek ere, igual, pentsatzen jarriko zarete hemendik hogeita hamar urtera eta esango duzue: “Ui! Ikastetxeko hura da”. Eta bilduko zarete ikastetxeko jendearekin eta han bezalaxe hitz egingo duzue. Halaxe da. Buruak ez du denbora asko, halako denbora estatiko bat dauka, eta hortxe geratzen da. Gero, gorputzak badu, gorputzak badu denbora.
Erlea duzu orain eskuartean, beste proiekturik?
Aurrena pentsatu nuen Nevadako egunak izeneko liburua egitea, baina, lehengoan ikusi zenuten bezala, poemak eta egiten ditut. Egia esan, poemak ondo doazkit. Poema pila bat argitaratzen ari naiz leku guztietan, mundu guztian. Nahi nuen halako bigarren poema liburu bat egin, baina orain bi proiektu horiek batu egin zaizkit. Ez dakit zer aterako den; egia esaten dizut. Ikusi zenuen lehengo egunean ere, halako erokeria bat kontatzen hasten naiz Arantzazun; eta gero, bat-batean, poemak sartzen dira eta relato bat sartzen da. Hementxe ari naiz, eta hementxe dauzkat orain hartuta. Momentu oso polita da, zeren orain da liburua ikusten duzun unea. Oraingoz, bigarren poema liburu bat da. Igual, gero, irekiko duzu liburua eta ez duzu poemarik ikusiko, dena izango da prosa… Ez dakit, hori da nire proiektu sendoa.
Berrogeita bost minutu eskaini zizkigun euskal kultura munduan zehar hedatzen lagundu duen idazle, euskaltzain, irakasle, filosofo eta ekonomialariak. Gainera, arestian irakurri duzuen bezala, abegikor zabaldu zizkigun bere etxeko ateak. Izugarrizko gertutasuna azaldu zigun hasiera-hasieratik eta hiru liburu ere oparitu zizkigun: Lekuak, Esos Cielos eta Fontainebleau Hotel, Miami. Pozez zoratzen itzuli ginen Ordiziara, lanak ondo egin genituen ustearekin behintzat. Maiterengana joan ginen zuzen-zuzenean, eta zehaztasun osoz eman genion bizi izandakoaren berri. Irakasleak ez zuen bere poza adierazteko zalantza izpirik izan, guretzat ohore handia izan baita Atxagak maixuak bere jakituria gurekin partekatzea. Milioi bat esker, Joseba, denagatik! Euskaljakintzakook onena opa dizugu bihotzez!
Pare bat astez itxaron ondoren, iritsi zen urriaren 17a. Udazkeneko egun hotz horietakoa bazirudien ere, eguzkiaren berotasunak emeki-emeki epeldu zuen giroa. Agian, zuetako askok, egutegiak aurrera egin ahala, erraz ahaztuko duzue. Nik, ordea, luzaroan gogoratuko dudan sentipena daukat, hain izan zen handia bizi izandakoa!
Goizeko 11:00etan abiatu ginen ikaskide eta lagun dudan Laura, aita eta hirurok Zalduondorantz. Bidaiaren zati handiena isilean egin genuen, pentsakor. Urduritasuna errealitatearen jabe egiten denean, batzuetan, halakoak gertatzen dira. Isiltasun hori, alabaina, uren banalerroa zeharkatu bezain laster galdu zen. The Rose abestuz ailegatu ginen Zalduondora. Atxagaren etxea bistaratu, eta dei egin genion. Berehala azaldu zen, Argi eta Gorki inguruan zebilzkiola, harrera egitera. Bere emazte den Asun Garikano itzultzailea aurkeztu, eta Elisabete eta Jone alabak ezagutzeko parada izan genuen. Horri jarraiki, bere liburutegia ikusteko gonbita luzatu zigun, baita guk gogo handiz onartu ere! Horrela, ganbarara igo ginen, zer aurkituko genuen oso ondo ez genekiela. Han aurkitutakoak aho bete hortz utzi gintuen. Lilura nagusi zen gure aurpegietan; halako zirrara berezi bat sentitu nuen, nik behintzat, barrenean. Behin liburutegia ikusirik, bere idazgelara jaitsi ginen. Berotzen utzia zeukan gela eta epela nabari zen. Goxotasun hartan, eta aholku pare baten ondoren, ekin genion elkarrizketari.
Izenez, Jose Irazu; goitizenez, Bernardo Atxaga. Zuk nola deitzea nahiago?
Atxaga gaztetan, Bilbon, hartu nuen ezizena da, batez ere diktaduraren garaian pittin bat isilpean ibiltzeko. Izen hori, egia esan, astuna egiten zait orain, zama bihurtu da. Hori tatuaia bezalako zerbait da. Aurrena, tatuaiak, agian, ilusio pittin bat egiten du, baina tatuaia berbera 30 urtez, azkenean ez duzu begi aurrean ikusi ere egin nahi.
Gauzak horrela, nire jaioterrian beti Joxe izan banaiz ere, hemen eta Bilbon, orain denek Joseba deitzen didate. Beraz, Joseba da nire izena, eta Atxaga eta Bernardo dira nire lan marka.
Zure baimenarekin denboran atzera egingo dugu. Haurtzaroa Asteasun eta nerabezaroa Andoainen igaro ondoren, Bilbora joan zinen Ekonomia Zientziak ikastera. Herritik hirirako egokitze prozesu horrek zer berrikuntza ekarri zituen zure bizitzara?
Niretzat jauzirik handiena AsteasutikAndoainakoa izan zen. Beharbada, hori da Euskal Herriak duen ezaugarrietako bat. Ez dago harreman zuzenik distantzia fisikoa, tarte fisikoa, eta tarte kulturalaren artean. Asteasutik Andoaina, oinez ere, ordubete nahikoa izango da, lau kilometro izango dira, bost. Hala ere, ni hara 1963an joan nintzenean, hamabi-hamahiru urterekin, aurkitu nuena hain zen desberdina!
Asteasun politikaz, esate baterako, ez zen arrastorik ere. Nik dakidala, inork ez zuen horretaz hitz egiten. Andoaina iritsi nintzenean, jakin nuen aurreneko gauza hamazazpi talde politiko klandestino zeudela izan zen. Harrigarria egin zitzaidan. Gogoratzen naiz batek esan zidala: “Ni troskista naizâ€. Nik, orduan, ez nekien zer zen troskista izatea ere, eta gero gehitu zuen: “Hemen hiru talde troskista gara, elkarrekin haserretuta gaude eta ni horietako batekoa naiz; ez halako troskista orokorrean”.
Alde batetik, hori. Eta bestetik, gauza askok harritu ninduten, esate baterako, neskekiko hurbiltasunak. Gure kasuan, Asteasun, neska eta mutilen artean harremanik ez zegoen. Ez geneukan inolako konfiantzarik, ez zegoen laguntasunik. Bai, halako batean bikote bat sortzen zen, eta gero ezkondu, eta abar eta abar; baina harremana, horrela esanda, ez zegoen. Andoainen eta leku horietan, koadrilak neskek eta mutilek osatutakoak ziren; oso deigarria iruditu zitzaidan. Beraz, niretzat jauzia izan zen nekazal gune batetik industria giro batera joatea, Andoaina. Hori oso jauzi erabakiorra izan zen nire bizitzan.
Aldaketa horiek eraginik izan al zuten, gerora,Obabakoaknobelan, basoa -herriko bizimodua- eta hiria bereizteko azalduriko grina horretan?
Bai. Hain zuzen ere, nik uste dut nire gaietako bat aldaketarena izan dela; baita eraldaketarena ere, edota transformaketarena. Era guztietako aldaketak interesatu izan zaizkit. Obabakoaken badago ipuin bat, non baitirudi haur bat basurde bihurtu dela. Hori transformaketa bat da.
Gero, badago beste transformaketa orokorragoa munduarekin zerikusia daukana. Zer da mundua? Mundua da zerbait, ez dakit nola esan, unibertso bat, halako osotasun bat duen gune bat. Niretzat hala zen Gipuzkoako edo Euskal Herriko nekazal mundu hori, osotasun bat zuen zerbait zen: bere festak zituen, bere kirolak zituen, bere hitz egiteko moduak zituen, bere portaerak zituen, bere irudiak zeuzkan buruan –imaginaire esango lukete-, eta abar. Horrek osotasun bat zuen, eta hori une horretan zarpailtzen ari zen; desegiten bezala ari zen, ez erabat, baina desegiten ari zen. Obabakoaken, beste ardatz pare batekin batera, hori da ardatz nagusia.
Baina zein da benetako zailtasuna horrelako gai baten aurrean? Bada, klasikoek zehaztasun poetikoa esango lukete, exaktitude poetikoa. Zuk begiratu Asteasu edo horrelako herri bati, eta hortik sor dezakezu, esate baterako, literatura naturalista bat: hango kasuak kontatu, hango xelebreak, hango ez dakit zer… Hori ez da zehaztasun poetikoa. Leku horri ez dio justizia egiten horrelako erretratu batek. Niri kosta egin zitzaidan mundu hori ikusteko zirrikitu bat aurkitzea.
Behin baino gehiagotan kontatu izan dut Napolesera amarekin joan nintzenekoa. Han museo arkeologikoa ikusi nuen, eta museo arkeologiko horretan Ponpeiako mosaikoak daude. Mosaiko batean ikusi nuen batazaka-biazaka, kurkuruxetan, tabak jostaketa hori. “Ze gauza harrigarria!” pentsatu nuen, “hemen dagoen jostaketa hori –kurkuruxetan uste dut esaten ziotela Asteasuko neskek- orain dela 2000 urteko mosaiko honetan dago”. Nik hori ikusi egin dut nire herrian. Nire lehengusinak eta, horretan jostatzen ikusi ditut; gaur egun, ordea, jostaketa hori galdua dago, jolas hori galdua da. Orduan pentsatu nuen: “Orain dela bi mila urte behintzat bazen hari bat ia nire haurtzarora arte egon da, eta hari hori eten egin da. Zergatik ez tratatu Obaba, Asteasu eta mundu hau halako antzinako mundu bat balitz bezala? Baina ez antzinako 1900ekoa, Virgilioren garaikoa baizik, orain dela bi mila urtekoa”. Horrek ondorio literario asko ditu, esate baterako, ezin duzu inolako lexiko psikologikorik erabili. Ezin duzu esan pertsonaia bat deprimituta dagoela, deprimitu hitza Freud eta psikoanalisiarekin sortu baita, eta hori mila bederatziehun eta ez dakit zenbatekoa da; beraz, hori ez dagokio Obabari. Obaban, barruko gauzak adierazteko fantasmekin, mamuekin, animalien istorioekin, eta abar jokatu behar duzu. Aldaketa hori ikusi eta zirrikitu bat aurkitzea izan da, antzinako leku bat zela pentsatuz, hori adierazteko zirrikitu bat.
Idazteko zaletasuna gaztetatik izan duzun zerbait dela badakigu. Ikasten ari zinela, euskaraz argitaratu zen zure lehen lana Borobila eta puntua izan zen. Geroago, lana eta idazketa uztartu behar izan zenituen, eta horrela jaio ziren Ziutateaz nobela eta Etiopia poema sorta. Urte batzuk behar izan zenituen idaztera mugatzeko erabakia hartzeko. Hasieran zaletasuna zena, nola pasa zen ogibide izatera? Zerk animatu zintuen horretara?
Hori erraz esan dezaket. Bada esaldi bat nik askotan errepikatzen dudana gure artean: “Ez goaz argirantz, ilunak bultzatzen gaitu”. ‘Ilunak bultzatzen gaitu’ ez da zu inora zoazela, zerbaitek hara eramaten zaituela baizik.
Zerk eraman ninduen ni idaztera? Bada, lan edo ogibide arruntek ematen zidaten amorruak. Nik ezin nuen sufritu ekonomialari bezala banku batean lan egiten, gaixotu egiten nintzen. Ez zen nire nahia, eta neure burua ikusten nuenean 23-24 urterekin, han, gorbata batekin jantzita, banku batean lanean eta pentsatuz han egin beharko nituela ez dakit zenbat urte, ito egiten nintzen. Irakasle bezala ahalegindu nintzen, baina irakasle izatea ez zitzaidan batere gustatzen. Halako batean, pentsatu nuen: “Begira, hemen zer edo zer egina daukat, zer edo zer argitaratua daukat…”
Benetakoa den pasadizo bat esango dizut. Nire lehen egile eskubideak Tejero Kongresuan sartu zenean kobratu nituen, 1981eko otsailaren 23an, eta pixka baterako lana uzteko askatasuna emango zidaten. Gogoratzen naiz egun horretan anaietako batek esango zidala: “Aizak, hau eta hau gertatu duk edo gertatzen ari duk. Ematen dik, beharbada, estatu kolpe bat izango dela eta erne ibili beharko diagu”. Eta nik pentsatu nuen: “Erne ibili beharko diagu, baina ni ez nauk geldituko nire egile eskubideak kobratu gabe!” Eta hartu, eta Donostiara joan nintzen. Dena hutsik zegoen, eta hantxe iritsi nintzen bulego batera. Han pertsona bakar bat zegoen, eta esan nion: “Begira, ni nire egile eskubideak kobratzera etorri naiz. A! Bai, bai. Ordainduko dizkizugu”. Eta haiekin, azken autobusean, itzuli nintzen etxera. 23-F niretzat bi esanahiko eguna da.
Zure bizitzan tarte bat hartu eta Renora joan zinen. Renotik bueltanZazpi Etxe Frantzianekarri duzu. Bertan orain arte ikusi gabeko umore beltza azaldu duzu, gerrako pasarte asko izugarrizko hoztasunarekin kontatuz. Zer eragin izan du Renok zugan? Niretzat Far West-edo esaten diogun horretan egoteak eragin handia izan du. Orain, nire emaztea den Asun Garikanok aterako du Far Westeko Euskal Herria izena duen liburu bat. Bat-batean, nik beste Euskal Herri bat aurkitu nuen han. Esan nahi dut ez nuela Amerika bakarrik aurkitu. Amerika ere aurkitu nuen; eta gero Amerika eta Euskal Herriaren usain bat bezala. Oso eroso sentitu naiz hor, oso bakean, oso ondo. Egia esan, ondo etorri zait halako parentesi hori. Aspaldi neukan gogoa aurrera eramateko, zeren horretarako ere denbora behar da. Hango egonaldiaren ondorioz, gaztetako nire beste erregistro batera jo dut berriro.
Nik gaztetan ipuin umoretsu asko egin nituen. Gogoratzen naiz Punto y Hora de Euskal Herria-n ateratzen nituela. Inork ez zituen irakurtzen -agian ez ziren batere taxuzkoak-, baina euskaraz zeuden; poesietan-eta banuen nik umore beltza. Gauza asko egin nituen, eta pixka bat hura errekuperatu dut. Umore asko daude, baina umore batek pentsarazi egin nahi du; lortzen duen ala ez, ez dakigu. Umorea oso bide ona da, nire ustez, errealitatea harrapatzeko.
Zure azken nobela XX.mende hasierako Kongo Belgikarrean kokatzen da. Hala ere, Obaba eta Yangambiren artean nik ez dut alde handirik sumatu. Benetan horrelako desberdintasunik ba al da?
Bada, hori da. Bueno, ez dago eta badago; esango dizut. Oso ondo iruditzen zait zure ikuspuntua, zeren jendeak bala-bala esaten du, baita kritikoek ere: ” Beste mundu batera joan da, Kongora”. Hori tontakeria bat da. Azken batean leku batek, nobela batean, eragin oso marjinala du; ez da gaia bezala. Nobela bat beste zerbait da, horren atzean dagoen edo egon beharko lukeen zerbait da. Beraz, Yangambi eta Obaba teknika aldetik nahiko berdinak dira. Bere matematika literarioa berdina da: bi leku isolatu, bi leku basoz inguratu, irteera bakar batekin -batak erreka, besteak trena-, eta oso pertsonaia gutxi mugitzen dira bertan. Alde horretatik arrazoi guztia duzu, nik uste dut parekotasun handia dagoela. Hareago esango dizut, Chrysostome pertsonaia izan liteke zuzen-zuzen Obabako nekazari bat. Nekazari bat, niretzat, Belgikakoa izan edo Euskal Herrikoa izan berdin-berdin da.
Aldea zein da? Yangambin militarrak eta mertzenarioak daudela. Jakina, horrek bai, horrek eragina du nobelan. Zein pertsonaia aukeratzen diren nobela baterako, horrek sekulako eragina dauka. Labur esanda, nik esango nuke nobela pertsonaien mundua dela. Zein pertsonaia aukeratzen dituzun, horrek erabakitzen du dena. Halaxe da. Ipuinetan ez, poemetan ez; teatroan eta nobelan, ordea, pertsonaiak ia dena dira. Kasu honetan, pertsonaia bereziak dira: militarrak dira, mertzenarioak dira. Europa erreka bat balitz bezala da. Erreka horrek, garai batean Oriak bezala, gainean sortzen du bits zikin hori… Horrelako pertsonaiak dira, Europaren zikinarekin, bits zikinarekin, egindako pertsonaiak. Horrek aldatu egiten du zentzu poetiko hori.
Elkarrizketaren bigarren zatia irakurri nahi baduzu:
Nori ez zaio gertatu, noizbait, zakarra ateratzerakoan, gizakiok sortzen ditugun hondakinak non pilatuko diren pentsatzea? Niri, zoritxarrez, behin baino gehiagotan gertatu zait. Esate baterako, duela aste batzuk osabaren baserrira nindoala, Sasieta Mankomunitatearen ondotik pasatu nintzenean, gure zaborrak gainezka zeudela ikusi nuen. Zer egin dezakegu honen aurrean? Alternatiba bat, errausketa planta bat ezartzea izango litzatekeela diote. Baina hori gizakiaren osasunerako segurua al da?
Iruzkin berriak