Informazio hau guztia Hiru.com-etik aterata dago.
PERPAUS ELKARTUAK
Perpaus bakunak konbinatu egin daitezke, perpaus elkartuak osatuz.
Perpausak elkartzeko hiru bide ditugu: alborakuntza, juntadura eta
menderakuntza.
Perpaus bakunak eta elkartuak testu osoak eratzeko konbinatzen diren
heinean, elkarketa desberdinak aurki daitezke ere, bai izaera
semantikodunak eta baita jite testualekoak ere (lokailuen edo marka
testualen sartzea). Niri ez zait gustatu. Joni, ordea,
izugarri gustatu zaio.
- Alborakuntza perpausak
inolako loturarik gabe kateaturik egotea da: Koldo bulegora joan
da; ni etxean geratu naiz. - Juntadura maila
gramatikala bereko perpausak elkartzean datza baina; perpaus bakoitzak
bere autonomia mantentzen du. Perpausa mota hauek loturazko juntagailu
edo lokuzioen bidez elkartzen dira: Koldo bulegora joan da eta
ni etxean geratu naiz. - Menderakuntza perpaus bat
beste batean txertatzean datza; beraz, perpaus nagusia eta mendekoa
izango ditugu. Menderakuntzan menderagailuak ditugu perpausak lotzeko,
hau da, atzizkiak: Anak umea gaixorik dagoela
esan du.
Alborakuntza
Alborakuntza, elkartzen diren osagaiak elkarren ondoan jartzean
datza, inolako loturarik gabe baina beren arteko lotura semantikoa
izanik. Bi alborakuntza mota bereizten dira:
- Alborakuntza hutsa: Ni ohera noa; oso
nekatuta nago. - Errepikapen bidezko alborakuntza: osagai bietan
egitura bera edo nolabaiteko lotura daukaten osagaiak errepikatuz
gauzatzen dena. Emendiozko alborakuntza: Ez du
lanik egiten, ez besteei uzten.
Juntadura
Juntadura maila bereko perpausak elkartzean datza. Juntadura normala
juntagailuen bitartez bideratzen da. Juntagailuak hitz solteak dira (eta,
baina, baizik…), eta juntatzen dituzten osagaien artean kokatu
ohi dira. Bestalde, juntagailuak, lokailuak ez bezala, ezin dira
metatu: nekez ikusiko ditugu juntagailu bi elkarren segidan.
Emendiozko juntagailuak
Emendiozko juntagailuek, maila bereko osagaiak lotzen dituzte, baina
osagaiak gehituz edo batuz. Emendiozko juntadura normalean eta juntagailuaren bidez gauzatzen
da.
Formari dagokionez, euskara batuan eta juntagailua osorik
idatzi behar da, ta eta da laburdurak ahozko
hizkuntzarako utziz. Kokaguneari dagokionez, eta azken
juntagaiaren aurrean jartzen da, salbuespenak salbuespen.
Eta juntagailua erabiliz gero, emaitza, aditzari
dagokionez, plurala da. Ezagunak diren osagaiak ezaba daitezke; hala
ere, batzuetan anbiguotasuna sortzeko arriskua dago.
Juntagailu hautakariak
Juntagailu hautakariak bi juntagai edo gehiagoren arteko
aukera edo hautaketa adierazteko erabiltzen ditugu. Juntagailu
hautakari erabilienak honako hauek dira: edo, edota, ala, nahi(z)
eta zein.
- Edo: maila guztietako osagaiak elkar
ditzake; oro har, adierazpen perpausetan agertzen da. Edo juntagailuarekin aditza beti
singularrean jarri behar da, salbuespenak salbuespen. - Edota: (edo+eta): Edo juntagailuaren parekoa da.
Edonon erabil daiteke, sinonimo eta zenbatzaileen artean izan ezik. - Ala: maila guztietako osagaiak batzen
ditu. Galde perpausetan eta zehar galderetan agertzen da, maizenik. Oro
har, kontrako aukerak adierazten ditu, eta normalean, aditza
singularrean jarri behar da, nahiz eta batzuetan pluralean azaldu. - Nahiz / zein: Perpausak baino atal
txikiagoak batzen ditu. Gehienetan orobatasuna adierazten du, hau da,
hiztunari berdin zaio bata ala bestea.
Juntagailu aurkariak
Juntagailu aurkariak bi osagairen arteko aurkaritza adierazteko
erabiltzen dira. Bi aurkaritza mota ditugu, aski desberdinak:
- Baina motakoak: Juntagailua hau ez da
erabateko aurkaritza. Era guztietako perpausak batzen ditu, eta osagai
komunak ezaba daitezke bigarren juntagaian: Ez da merkea, baina polita da. - Baizik eta motakoak: Lehenengo
juntagaia ezezkoa da, eta bigarrenak ezeztapen hori baieztatzen du: Ez da merkea, garestia baizik.
Hainbat juntagailu daude, euskalkien arabera: baizik, baino, ezpada,
baina…. Iparraldean, normalean, baina erabiltzen dute zentzu honetan.
Perpausak elkartzeko bidea. Menderakuntza
Batzuetan, perpaus bat beste baten barruan txertatzen dugu
menderagailuez baliatuz. Horrelakoetan menderakuntza erabiltzen ari
gara.
Juntagailuen aldean hainbat ezaugarri berezi dituzte menderagailuek:
- Juntagailuak hitz solteak dira, eta menderagailuak, berriz,
atzizkiak. - Juntaduran, maila bereko perpausak elkartzen dira;
menderakuntzan, berriz, perpaus nagusia eta menpekoa ditugu. - Juntaduran ez dago ia mugikortasunik, baina menderakuntzan,
mugikortasuna dago hurrenkeraren aldetik. - Menderakuntza errekurtsiboa da, hau da, menpeko perpaus baten
barruan beste bat txerta daiteke, nahi adina aldiz.
Menderakuntzaren barruan honako multzoak bereiz ditzakegu:
- Perpaus Osagarriak: Amak esan du ez dela
etorriko. - Zehar Galderak: Jakin nahi dut ea lana egin
duzun. - Helburuzkoak: Krema ekarri dut zuri emateko.
- Kausazkoak: Ez da etorri gaixo dagoelako.
- Baldintzazkoak: Euria egiten badu
ez noa. - Erlatibozkoak: Ikusi duzun
gizona nire aita da. - Denborazkoak: Zu etorri zinenean
ohean sartu nintzen. - Kontzesiboak: Lana gaizki egin arren
ordaindu egin didate. - Moduzkoak: Zuk esan bezala
egin dugu. - Konparaziozkoak: Hau espero nuen baino
hobeto atera zaigu. - Ondoriozkoak: Hain zen altua, non sabairaino heltzen baitzen.
Perpausak elkartzeko bidea. Lokailuak (praktika)
Testu mailako loturak adierazteko erabiltzen ditugun hitzei lokailuak
esaten zaie. Lokailuak hitz solteak dira, hau da, ez dira atzizkiak.
Juntagailuak ez bezala, metatu egin daitezke; hau da, perpaus berean
lokailu bat baino gehiago ager daiteke.
Lokailuak bost multzotan sailka ditzakegu:
- Emendiozkoak: aurretik esandakoari zerbait
gehitu edo gaineratzeko, adibidez: bestalde, halaber, orobat,
berebat, behintzat, segurik, behinik behin, bederen, bederik. - Hautakariak: testuan adierazitako gauza edo
ideien artean hautatzeko, adibidez: bestela, osterantzean,
gainerakoan, gainontzean, ezpabere. - Aurkaritzakoak: aurretik esandakoari aurkaritza
adierazteko, adibidez: ordea, berriz, ostera, aldiz, aitzitik,
bitartean, artean, alta, alabaina, dena dela, hala ere. - Ondoriozkoak: testuan zehar esandakoaren ondorio
gisako zerbait adierazteko, adibidez: beraz, bada, hortaz, orduan,
honenbestez, horrenbestez, halatan. - Kausazkoak: testu mailako kausazko loturak
adierazteko, adibidez: izan ere, zeren, ze.
Emendiozko lokailuak
Emendiozko lokailuak emendatzeko edo gehitzeko erabiltzen dira.
Horien artean hauek daude:
- Ere: osagai bati
egiten dio erreferentzia; honenbestez, ez da autonomoa eta ezin da bera
bakarrik joan. Betiere aipatutako perpausaren elementu horren atzean
eta ondo-ondoan kokatzen da. - Gainera: aurretik
esandako zerbait azpimarratzeko. Normalean, mendeko perpausaren
hasieran doa. - Bestalde: esandakoa indartzeko,
perpausaren edozein lekutan koka daiteke. - Halaber, orobat, berebat: aurretik
esandakoari zerbait gehitzeko, perpausaren edozein lekutan doalarik. - Behintzat, bederen, behinik behin:
aurretik esandakoari zalantza kutsua eransteko. Ez dira neutroak;
hiztunaren ustea adierazten dute.
Lokailu hautakariak
Lokailu hautakariak, izenak berak adierazten duenez, gauza edo
ideien arteko hautaketa adierazteko erabiltzen dira. Beraz, edo
eta ala juntagailuen baliokideak dira, adibidez:
Ez edan gehiago edo mozkortuko zara.
Ez edan gehiago; bestela mozkortuko zara.
- Bestela, osterantzean: bi erabilera
nagusi ditu, baldintza eta murriztapena, “hori alde batera utzita”
esapidearen antzeko esanahia duela. Esaiozu egia; bestela,
haserratuko da. - Gainerakoan: balio murriztailea edo
baldintzakoa. Jan agudo, gainerakoan ohera
eramango zaitut. - Ezpabere, ezperen: baldintza balioa du,
eta beti perpausaren hasieran agertuko da. Zehaztapen bat egingo
dugu, ezpabere, askok pentsa dezakete salbuespen bat
dela.
Aurkaritzako lokailuak
Aurkaritzako lokailuak (ordea, ostera, aldiz, berriz, aitzitik,
hala ere, alabaina, alta, dena dela…) aldez aurretik esandako
zerbaitekiko aurkaritza adierazteko erabiltzen dira. Beraz, baina juntagailuaren antzekoak
dira, adibidez:
Ez dut inoiz ikusi, baina berehala ezagutuko nuke.
Ez dut inoiz ikusi; hala ere, berehala ezagutuko nuke.
- Ordea, ostera, aldiz, berriz: antzekoak
dira, eta oro har, perpausa hasieran, tartean, zein bukaeran ager
daitezke. Ordeak, berriz,
lekua murriztuagoa dauka. - Aitzitik: lehenengo perpausa ezezkoa
denean; bigarren perpausaren hasieran agertuko da. - Hala ere: bigarren perpausaren hasieran
kokatuko dugu. Eta eta baina juntagailuekin batera
maiz agertzen da. - Alabaina: bi adiera har ditzake:
aurkaritza eta azalpena. - Dena dela: nolanahi ere esapidearen
baliokidea da eta normalean bi perpausen artean jartzen da. - Haatik, horratik: bi erabilera ditu,
alegia, aurkaritzako lokailu gisa ager daiteke edo harridura
perpausetan.
Ondoriozko lokailuak
Ondoriozko lokailuak (beraz, ba(da), hortaz, orduan, halatan,
honenbestez, horrenbestez…) beste lokailu guztiak bezala, ideia
eta perpausen arteko lotura adierazteko erabiltzen dira, baina ondorio
kutsua gaineratuz. Alegia, jarraian esango dena aurretik esandakoaren
ondorioa dela adierazteko erabiltzen dira. Hau dela eta, ilatiboak edo
kontsekutiboak esan ohi zaie.
- Beraz: dedukzioa egiteko erabiltzen da
eta, oro har, bi perpausen artean agertzen da. - Bada: hiru balio dauzka: ondorioa (=
beraz), kausa (= zeren) eta hitz indargarri gida. - Hortaz: berazen baliokidea da.
- Orduan: baldintza kutsua du.
- Honenbestez, horrenbestez, hainbestez:
erakusleetatik eratorriak dira, eta berazen balio bera dute. - Halatan, hala: beraz lokailuaren
baliokidea.
Kausazko lokailuak
Kausazko lokailuak (izan ere, zeren, ze, zergatik, alabaina,
ba(da)…), gainerako lokailu guztiak bezalaxe, ideia eta
perpausen arteko lotura adierazteko erabiltzen dira, baina kausa kutsua
gaineratzen dute. Nolabait, jarraian esaten dena aurretik esandakoaren
zergatia edo azalpena dela adierazten dute.
- Izan ere: perpausaren hasieran ipintzen
da, eta beste partikula batzuekin ere ager daiteke. - Zeren: perpausaren hasieran agertzen
da, eta eta izaten du,
indargarri gisa. - Alabaina: posizio guztietan ager
daiteke. - Bada: zeren
lokailuaren parekoa da.
Hiru.com-etik aterata
One Response to PERPAUS ELKARTUAK