onomat. Zarata handiaren onomatopeia.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
birrinbi-barranba.
1. (H), berinba-barranba. (Onomat. que expresa ruido, estrépito). “Avec grand fracas” H s.v. barranba. Otsaila, firili-faraila; Martxoa, birrinbi-barranba. (Sal). A Norf 598 (tbn. en EY III 161). Aisa bizi zela erran delako arotza… (ari zen) berinba-barranba dote bibil baten athetzen bere Xaxurendako. GAlm 1937, 55. (ap. DRA)
1 iz. Gip. Berriketa; sesioa. Jende zoroen ardailak. Horra hor oraindik, nafar-giputzen arteko ardailak. 2 iz. Gip. Iskanbila, zarata. Sagardotegian, lauzpabost lagun barrenean, ardaila handirik gabe. Inguruko ardailak askorik galarazi gabe aritzen ziren beren eskuizkribuak aztertzen. || ardailan adb. Berriketa sutsuan, iskanbilan. Baserritarrarekin jardun du ardailan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ardaila.
1. (G ap. A ). Charla; alboroto, barullo. “1.º (G; Izt), barullo, […]; 2.º (G-azp-to), charla. Ardailla dario, está charlando” A. “Aitaita maite du, bai, mutil txikiak; baiño ain da gaiztoa, ezikan ezin beregana kuturtu eta arekin egiten ditu ardailla batzuek (G-azp)” Ib. (s.v. kuturtu). Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu y en autores del s. XX. Lagunak bekatura, perilletara dijoazela ekustea: egiñ dezagun kontu danza zikiñetara, etxeren bateko jende zoroen ardalletara. AA III 516. Dotriñara etorri bearrean batzuek joaten dira plazara pelotara, besteak auzoetara jokora; batzuek albiraka, besteak zenbait etxetako ardallan. Ib. 595s. Aizak eta i, eup ta begira, tori ta ekak, ator ta ua, ernai, alaitsu, biziro ta urduri, egundañoko ardallarik ero ta ikusgarriena barabilte. Ag EEs 1917, 172. Bañan ezin luzaroan egon [emakume aien aldamenean]. Igarriko ninduten, ta igarri ezkero, iñondoko ardall ta arrandiyak neretzat izango ziran noski. Inzag RIEV 1923, 502. Ateko deia! (beste ateruntz joanez) Itxoin beza pizka batean. Ea nor dan. Au ardalla. Ez gaituzte pakean utziko. Lab EEguna 91. Ixildu dira erabat emen / kantari zeuden txoriak, / alatsu bean erriko ardail / urduri-ots nabasiak. EA OlBe 66. [Sagardotegian] lau-bost lagun barrenen, ardalla aundirik gabe. Urte artan sagardoa ez zeukan gain gañekoa ta. JAIraz Joañixio 42. Kaiari eantsita zegon garaiean ango ardalla ez zan nolanaikoa izaten, lenengo ustutzeko ta ondorean betetzeko. JAIraz Bizia 15. Uriko zarata ta ardaila eraginetik alde egiten. Zait Plat 20. Etsai guziek elkarturik zarramalkatu ta inolako ardaila sortu zuten. Ib. 53. Gaztedi-ardalla an zebillan, tximu-titereak bailiran, jolas eta olgeta, txurrut eta zarata. SMitx Unam 68. Nere baitan nabil. Gogo-enparantzan, / ezpai-ardailla det dantzan. / Ulermena det irakin, / gauzen muiña nundik / ote-diteken jakin. NEtx LBB 244. Baiña, ze jendetza dator aldapan gora, istilu ta ardailla? Ene! soldadu gogor batzuek. Ib. 130. Begoz or bean beko gorroto, / Ardail ta iskanbil biziak, / Alkarren kaltez egun eta gau / Nar dabiltzan gutiziak. Arruti (in Onaind MEOE 814). Utsik agertzen da, baiñan apustu-zaleen ardallaz beterik. Lab Jok 55. Gau guzian ezin lorik egin izan du zuen ardalla dala ta. Lab SuEm 185 (184 ardaill ori). Leturiaren txoraldi hau pintatzean berean ere aberastu gaituela deritzat, beraz, Txillardegik. Baina ez zuen horretan gelditzeko asmorik. Hasieran gaude oraindik; ez dakigu ezeren berri, Leturiaren itsumena gurea baldin bada. Neke eta ardaila, erdietsi du gogo zuena. MIH 299. Gizon urduri eta gogor horien kezkak, ardailak eta lanak irakurri ondoren, askozaz ere hobeto ikusten eta ulertzen dugu XVIIIgarren mendeak Euskalerriari eragin zion gogo aldaketa. MEIG III 126. “Ardailla aundirik eztu orrek (G-to), ese no tiene grandes mescolanzas de ocupaciones” A.
2. (Adj.).Charlatán. Nikanor-en itzak, orraitio, ez ziran izaten geienbat ugari, etorri aundikoak eta amaitu eziñak; ez zan barritsua, ardailla. Erkiag BatB 20.
1iz. Errieta, agiraka. Ik. aharra. Aitaren ahakarrari ez entzun eginaz. Jainkoaren kontra erasi dituzten ahakar guztiak. 2iz. Liskarra. Ezkontide arteko ahakar sutsu horietariko batean ziharduten. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ahakar. (L? ap. A, que cita a Ax; H, que cita a He), akar (Sal ap. A ; Aq 733 (AN), H (G, AN); ãkar R ap. A ). Reprimenda; reproche. AxN explica liskar eta beltzuri (422) por akar eta muker. v. aharra.
*Bekhatuen eritasunetik sendatzeko borondatearekin egiten diren liskarrak, ahakarrak, mehatxuak, eta eranzuteak ere. Ax 277 (V 185). Jainkoaren kontra erasi dituzten ahakar guziez. “De omnibus duris” . He Iudae 15 (Lç, IBe hitz gogor, Dv ahapaldi gaixto, Ol gordinkeri). Akar ta izkuntza gaistoetan zaude ixilik. (108) ‘Cuando te reprenden y dicen malas palabras, estate callando’ . LE-Ir. Bere eretxi ta asmuak ezetariko akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi ta gazatuko balitu. Eguzk GizAuz 83. “Gorrotogarriro ilko al aiz! ta beko yainkoek negar oiek iñoiz itzurtzerik ez al dizkitzue emango!” Onelako akarrez larderiatzen nau. Zait Sof 19. Aitaren akarrari ez entzun egiñaz. Etxde AlosT 63. Esker gaiztotzat salatuz Usoak bein baño geiagotan egin zizkion akarrak (errita). Ib. 98. Hamletek, ordea, akarra akar ordain ematen dio. Amez Hamlet 12. Zer zentzun eta zentzunondo gero! Akar ori, ori, duk emakumekeri. SMitx Unam 5. Doatsu, beraz, egi utsez pozten dana, guziak Beregandik egi duten Aren akarrik gabe. Or Aitork 273. Ez dakit akar ta asarreok zegaitik agertzen dituzun iñoren aurrean. Erkiag BatB 180. Goratzarrearen naiz akarraren deadar latza biziagotuz. Zait Plat 124.
(SP, H), ankar (Sc, R ap. A). Riña, disputa. “Querelle, dispute” SP. “Ãnkar (Sc, R), riña” A. Leku egongiuarengatik, ankartu zren bi emazte […]; kalako gisan izazen ankarra. Mdg 125 (tal vez la grafÃa quiera representar ãkar-). Ez du akarrik, ez oiurik aterako. ‘Non contendet, neque clamabit’ . Ol Mt 12, 19 (Dv aharrarik, Ker eztabaidarik).
1.Alboroto, enredo. “Alboroto, ruido confuso” A. “Tumulto, confusión, enredo. Ondoren izan zan zirri-parriak aukeratuta, al izan eban iges eittia” Etxba Eib. Sakristau zarrak esan zuan zirriparra andiak ibili zituztela Prai Jose zarrak eta ijito txikiak. Urruz Urz 107. Zeu ixan ete-zara, gero zirriparra onen asmatzallia? Otx 29. Ganorabako talde aren zirriparra ta joan-etorriak ikusita. Erkiag Arran 44.
2.Chirrido. Sisal sokari atera eraziz / sekulako zirriparrak, / bi orduko tirek aultzen zituan / aserako irriparrak. Insausti 114.
II (Adv.).
1. (V, G ap. A). “(Trabajar) a salga lo que saliere” A.
2. “(V, G), muy a la ligera, en un dos por tres” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. alboroto, tumulto, enredo fr iz. tapage, vacarme en iz. racket, din port iz. alvoroço, alvoroto
Unean-unean zirriparra gizentzen ari da, eta, klaseko lagun batzuk ni nagoen aldera datozela ikusirik, burua makurtzen dut. [Zorion perfektua, Anjel Lertxundi (Alberdania, 2002)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz.Adkor. Errieta, liskarra. Gaurko bilkuran mokokaldi ederra izan da hautetsien artean. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
mokokaldi (G, AN, L, BN, S ap. A; Dv, A Apend), mokoka-aldi. Disputa. Ilobak eta biek mokoka-aldi franko ematen zutelarik, elkharrekin trinkatuz. Elzb PAd 69.
iz. 1 adj. Mokoka ari dena, mokoka aritzen dena. Utikan, bele mokokari hori! 2 adj. Adkor. Liskartia. Emakume mokokari, etxearen nahastari (esr. zah.). 3 adj. Berritsua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
mokokari (G, AN, L, B, Sal; Aq 696 (AN), Dv, H, VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2.
1.Pendenciero, disputador; regañón. “Reprehensor” Aq 696. “Emakume mokokari, etxearen nahastari” H. “Renegón” VocB. “Gure auzoko Koxpa mokokarie da” Izeta BHizt2. Ze etxokandre bat mokokaria agitz, ta espezialki prediku aitzetik zetorrelaik, berarias bekala yago oiu iten zue etxean (108). LE-Ir. Etxe-gaineko selharu-zokhoan egotea hobe da, ezenetz etxe-barnean emazte mokokariarekin batean. Dv Prov 25, 24 (Ol y BiblE liskarti, Ker matrakalari). Lehen lehenak dire barraiatzeko lanetan, mokokari hautuak [sinhetsi nahi gabekoak]. Hb Egia 127. Andre zoro mokokari, haur ergelen / gogoa. Ox 100. “Gizon tresna”! Hitz horrekilan izendatzen ginuen Eskual-Herrian gizonxkila zerbait, kixkila, entherka, aise mokokaria. SoEg Herr 20-10-1960, 1.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) izond. picoteador, -a, que da picotazos (2) izond. (hed.) picotero, -a, charlatán, -ana (3) izond. reprochador, -a, que reprende; pleiteador, -a, camorrista, pendenciero, -a fr (1) izond. qui picote, qui becquete (2) izond. (hed.) bavard, -e ; jaseur, -euse (3) izond. querelleur, -euse ; chicanier, -ière en (1) izond. pecking, fighting (2) izond. [berritsua] talkative, chatterbox (3) izond. [liskartia] quarrelsome port (1) izond. que bica (2) izond. (hed.) charlatão, -ona (3) izond. resmungão, agitador
[…] odoltsuak, urdaileko ukabilkada arnasarik gabe uzten zintuztenak, burutik helduz eta besoa bizkarrean tinkatuz giltza egin eta zu eta aurkaria lurrera hanka zabalik erortzen zineteneko arialdi antzuak, ez zara oroitzen behin ere borroka zeuk hasi izanik, higuin baitzenituen borroka kontu guztiak, baina beti izaten zenez mokokariren bat inguruan, astakilo burugaberen bat mehatxu, ozarkeria eta irainez zirika hasiko zitzaizuna, batzuetan zeure burua defendatzera beharturik sentitzen zinen, nahiz eta txikiena zeu izan eta ia seguru egon zeharkatuko zintuztela. Â [Neguko egunerokoa, Paul Auster (Oskar Arana), Txalaparta, 2015] (Egungo Testuen Corpusa)
(s. XX). Medikuen arteko aharrak. JE Bur 125. Aharraren iturburua zen, “Kokotzek” hogoita amekarekin eskutik irabazi zuelakotz yokorat. Zub 23. Jenden artean bada / anitz arrangura; / jelosia, aharra, / ta gerlak ardura. Etcham 209. Ez dio, nai-orduko, egiten akarra (aharra, errieta). Or Eus 38. Hortarik laster aharrak sortu ziren aberezainen artean. Zerb IxtS 17s. Senar-emazteen arteko aharretan Jainkoa juje bakar. EZBB II 109. Ziekilan batian / gira trüfatüko, / familian artian / aharra ezariko. Casve SGrazi 106. Heda dadila aharran / arana bazter orotan. ‘Haserrearen oihartzuna’. Ib. 96.
Reply