Anderrek Mateo Urresti, Manuel Urresti sukaldari famatuaren semea, laguntzaile izango du bilaketan zehar. Hainbat urtez eroetxean egona den arren, Aitorrek bere langile gisa onartu beharko du Mateo, langile bikaina izateaz gain, bere aita izan zelako sukaldean irakatsi ziona. Denboraren poderioz, biak lagun min egingo dira eta buru-belarri jardungo dute Anderren kasua konpontzeko. Mateoren neska laguna izango da jatetxeko beste langile bat, Itziar.

Anderri zegokionez, gizon isila eta alaia zen, hiru seme-alabaren aita eta aseguru-etxe baten jabe. Istorioak agerian uzten du Anderrek ez zuela zintzo jokatu bere emazte eta Aitorren arreba Laurarekin, ez baitzion aseguru-etxearen lokala lortzeko bideaz ezertxo ere aipatu. Amildegian behera botako dute eta horixe izango da istorioaren hari nagusia, hilketa horren arrazoiak argitzea, alegia. Beste maila bateko pertsonaiak ere agertzen dira: jatetxeko langileak, Irantzuren neska laguna, Aitorren gurasoak, Azua jauna, Anderren txikitako lagunak… Halako pertsonaia kopuruak ere eguneroko istoriotxoak interesgarri bilakatzen lagundu duela uste dut. Jatetxeko eguneroko lanean ugariak dira pasarteak eta istoriotxoak:

-Politago zaude gaur, zer egin duzu ilean?
Monikak zergatik ez diot ostiko on bat jotzen potroetan aurpegia jarri, baina azkenean aurrera jarraitu zuen.
-Hilabete da ile-apaindegira azkenekoz joan nintzela -ez zen hitz egiten hasi niri bizkarra erakutsi arte.

Idazteko estiloari buruz ez dago ezer asko esateko. Ikaragarri gustatu zait gauzak azaltzeko duen modua, lehen pertsonan gauza guztiak zehaztasunez deskribatze hori zoragarria iruditu zait. Aitor izango da gure leihoa liburuko mundua ezagutzeko, eta honek ikuspegi pribilegiatu bat ematen digu gertakariak ezagutzeko orduan. Bereziki azpimarratu nahi nuke egoera kritikoetan daudenean, edo gertakari handi bat jazo behar denean, Iñakik egiten dituen pertsonen deskribapenak. Euren aurpegiko keinuetatik abiatuz, barne-gogoeta guztiak azaltzen saiatzen da, eta benetan ederra iruditu zait hori, gure aurpegiak salatari izango balira lez tratatzen baititu. Horrez gain, Aitorren barneko irudipen eta usteei garrantzi handia ematen die, eta uste dut hori erakusgarri bikaina dela liburua idatzirik dagoen modua ulertzeko orduan:

Udaberriko eguzki epelez blai oroitzen dut Irantzuk etxetik alde egin zuen maiatz hura. Hego haizea indartsu zebilen kaletik gaueko hamabiak pasatxoan etxeratu eta etxea hutsik aurkitu nuenean. Irantzuk eszena bat egingo zidala uste nuen: irainak, orroka hasi, plater batzuk hautsi, atea brastako batez itxi. Horren ordez, etxea garbitu zuen.

Gertakariak zein ingurunetan gertatzen diren lehentxeago aipatu badut ere, garrantzitsua da, halaber, gertakari horiek zein ordenetan ematen diren. Izan ere, bata besteari zuzenean loturik agertzen dira, eskailera bat gora egingo balu bezala, hilketa argitzeko bidean. Denbora tarte ez oso luzean, hurrengo pausua emateko beharrezkoa dena ematen du, eta honela behin eta berriz.

Liburua benetan erakargarri egin bazait, hiru arrazoi nagusi ikusten ditut:

• Lehenik eta behin, ez duela egitura edo lexiko bereziki zailik erabiltzen. Aitzitik, liburu irakurterraza eta ulertzeko lanik ez duena da, eta hori beti da lagungarri irakurtzeko gogo biziz ez bazaude behintzat.

• Bigarrenik, aurrez aipatu dudan euskal izaera hori. Kontuan izan behar dugu euskal nobelagintzan ez direla ugariak sail honetan idatziriko liburuak, nahiz eta nik, behintzat, oso gustuko ditudan eta ia beti harrera bikaina izaten duten.

• Azkenik, nik biziki atsegin ditudan ekintzaz josiriko eszenaz beteta dago. Nire irudiko, nobela beltz bat ona izan dadin, ezinbesteko ezaugarritzat izan behar du nolabaiteko bizitasun bat, ez dadila behintzat loarazlea izan! Honako hau primeran betetzen du, ekintzak bata bestearen atzetik agertzen baitzaizkigu.

Zerbait faltan bota badut, ezusteko txikiren bat edo ustekabean agertzen den pertsonaiaren baten presentzia izan da. Orriak pasatzen joan ahala, zain nengoen sorpresa hori noiz iritsiko zen, eta halaxe iritsi zait 167. orria ere. Ez nuke aipatu gabe utzi nahi titulu arraro samarra duela liburuak, edo niri, behinik behin, hala iruditu zait. Hala ere, bere kausa badu; izan ere, Anderrek, hil aurretik, Mendarora txokolatea jatera joango zirela agindu baitzion:

-Oraindik Mendarora txokolatetan joan beharra daukagu -esan zuen, eta zerbitzariak mozkor bati begiratzen zaion bezala begiratu zion. Gu, beste taberna baten bila abiatu ginen.

Esan bezala, liburu benetan atsegina iruditu zait, neguko arratsalde hotz hauetariko batean oso gustura irakur daitekeena eta, behin irakurtzen hasiz gero, askatzerik ez dagoen horietakoa. Ondorioz, eta nobela beltza gogoko baduzue behintzat, biziki animatzen zaituztet liburu hau irakurtzera. Adi egon Iñakirekin, hurrengo liburuak ere ziur bikainak izango direla eta!

Nahi izanez gero, hona hemen bere liburuaren argitalpenari buruz Argian egindako elkarrizketa eta albistea Berrian, Garan eta Diario Vascon.

Artikuluaren lehenengo zatia irakurri nahi baduzu, egin klik estekan.

Ama aspaldian zebilen alfertuta nengoela esaten. Ez omen nuen golpe zorrik jotzen, batxilergoa hasi nuen kontu horrekin irakurketarako nuen zaletasunak behera egiten zuen hein berean hazten ari omen zitzaidan alferkeria. Eta ez nolanahikoa, bere aburuz. Batxilergoa hasi besterik ez, eta dagoeneko telebistan edo ordenagailuan jartzen nintzen bakoitzean amaren ahotsa entzun nezakeen belarri atzean garrasika: “Ez duzu ezer egiten!”, “Uste nuen irakurtzea gogokoago zenuela…”, “Utzi telebista eta har ezazu liburu bat!”… Nire erantzun bakarra, eta beti berbera: “Ez daukat gustura irakur dezakedan libururik, baina.” Hori esan, eta neurean jarraitzen nuen, aspertuko zelakoan. Ez zen hala izan, ordea. Eta, azkenean, liburu on bat ekartzen bazidan helduko niola agindu nion. Durangoko azoka iritsi zen, eta handik bueltan ama azaldu zitzaidan irribarretsu, pozik. Mendaroko txokolatea liburua ekarria zidan, hari buruz inoiz entzun gabea nintzen. Irakurtzen hasterako, ordea, Gabonak iritsi ziren, eta, haiekin batera festa giroa. Ez zen oso egoera egokia irakurketari ekiteko. Geroxeago hasiko nintzelakoan utzi, eta, ohartzerako, otsaileko azterketak ziren, Aste Santua… Liburu gizajoa apal batean geratu zen hautsez betetzen, ikastolan hasi berritan asper-asper eginda nengoen arratsalde batean ikusi nuen arte. Hartu, eta ezin izan nuen berriz utzi, bi egunen buruan amaitua nuen.

Zer zuen bada liburuak bere amaraunetan gisa horretan harrapatzeko? Oraindik ez dut deskubritu, baina niri behintzat Iñaki Irasizabalen liburua irakurterraza eta atsegina egin zitzaidan. Durangon jaio zen Iñaki Irasizabal idazlea duela 38 urte. 2005ean Elkar argitaletxearekin argitaratu zuen honen aurretik, hiru nobela (Borrokaren baitan, Berebereen alfonbra, zeinak Augustin Zubikarai saria jaso zuen, eta Burua txoriz beterik) eta narrazio liburu bat (Ezin joan) zituen argitaratuta. Burua txoriz beterik lanarekin, Augustin Zubikarai nobela laburren lehiaketa irabazi zuen 2004an. Ez da ohiko idazlea Irasizabal, Kazetaritza eta Soziologia ikasketak egin zituen, baina buzoarekin lan egiten du errelebotan, eta gauez idatzi egiten du. Baliteke egunerokotasun horrek hau bezalako nobela bat egiteko balio izatea, gertukoa eta erakargarria edonorentzat. Bikain asmatu du lana eta idazteko plazera konbinatzen, egunero lanetik irtetean hamabost bat minutuz idazten du, eta poliki-poliki bere tokia hartzen ari da euskal literaturan oso zabaldurik ez dagoen nobela beltzaren munduan. Nobela beltza izan arren, ez du AEBko edo Erresuma Batuko nobela beltzaren ezaugarririk egilearen esanetan: “Euskal Herrian, ez dugu 15 milioi biztanleko hiririk eta Ameriketan duten elementurik”. Alderantziz, liburua euskal giroan dago errotuta, “nobela errealista da eta nire ingurua, bizitza eta lagunak euskaldunak diren heinean nobelan hori nabari da, Durangaldean, Atxondon, Elorrion, Abadiñon, Bilbon… ematen dira gertaerak”. Egiazko euskal izaera eman dio nobela beltz honi, batez ere gertalekuak gure ingurukoak direlako eta pertsonaiak ere ez direlako amerikar estereotipoen araberakoak.

Aipatu dudan bezala, gertalekuak gure ingurukoak dira, idazlea bera bizi den ingurukoak zehazki. Garrantzi berezia du protagonista nagusia den Aitorren jatetxeak ere, zeina Durangotik urrun ez dagoen ingurune menditsu batean kokaturik dagoen. Hain zuzen ere, liburuko gertakari gehienak Aitor sukaldariaren eta bere jatetxearen inguruan gorpuztuko dira, bera izango da istorioaren lema gidatuko duena eta batetik bestera eramango gaituena.
Hasiera batean, Aitorrek bizimodu lasaia eta atsegina dauka, Irantzu neska lagunarekin bizi da alokaturiko txalet txiki batean eta jatetxea primeran doa. Ezustean, ordea, nahigabeak bata bestearen atzetik iristen hasiko zaizkio. Lehenik eta behin, hiru urtez elkarrekin bizi ondoren, Irantzuk alde egingo du, aurrerago jakingo den moduan, emakume batez maitemindu delako. Hala eta guztiz ere, hori ez da liburuaren erritmoa ezarriko duen gertaera nagusia izango. Izan ere, itxuraz inolako arazorik ez zuen eta aseguru enpresa baten jabe zen Ander Lopez Sopela inguruko itsaslabar batean hilik agertuko da. Poliziak bere buruaz beste egin duela defendatuko duen arren, Anderren emazte eta Aitorren arreba Laurak ez du bertsio ofiziala onartuko. Ezingo du jasan bere senarrak ez zuela bizirik jarraitzeko arrazoirik.

Itxuraz argituta eta lotuta zegoen kasua korapilatzen joango da denborarekin, Aitor ikerketatxo batzuk egiten hasi bezain laster, mehatxuak eta jipoiak jasoko baititu. Atsedenik gabeko bilaketari ekingo dio orduan Aitorrek, bere koinatuak izan zitzakeen etsaiak topatu nahiko ditu bere lagun-min bilakatuko den Mateo Urrestirekin. Bilaketa horretan, Anderrek zuen bizimodua ez zela itxuraz bezain garbia konturatuko da, zenbait gaizkilerekin erlazioak zituela ohartuko baita. Ezagutuko dituen pista guztiek Ander Fernando izeneko baten hilketarekin lotuko dute, eta hilketa horren atzean azalduko zaigu baita X jauna delakoa ere. Anderren hilketaren arrazoiak ezagutzetik zenbat eta gertuago egon, orduan eta interes ekonomiko handiagoak daudela ohartuko da Aitor, tartean egongo baita aseguru-etxearen lokalaren alokairua, bortxaketa bat… Nahaste-borraste horretan sartu ondoren, sukaldariak ezin izango du irten, eta Mateo eta biek amaierara arte iritsi behar direla ohartuko da, Anderren hilketa argituko badute, behintzat.

Liburua ez da horretara soilik mugatzen, baina. Izan ere, hari nagusia jarraitzeko orduan deskribapen eta istoriotxo txiki ugari tartekatzen ditu. Zehaztasunez eta txikikeriaz beterik agertzen zaizkigu, besteak beste, Irantzurekin duen erlazioaren gorabeherak, jatetxeko eguneroko lana, Monika zerbitzariarekin eta Mateorekin duen erlazio berezia… Dena euskal kutsu berezi batez zipriztindurik. Hona hemen horren adibide bat:

Egunak luzatu eta gauak laburtzearekin batera, gure bezeroen ohiturak ere aldatzen joan ziren: afari gehiago eta bazkari gutxiago, asteburuetan batez ere. Libratzen zuten orduetan, Itziar eta Mateo toalla bana besagainean hartu eta hortik zehar joaten hasi ziren neskaren autoan; afariak prestatu baino lehenago itzultzen ziren, irribarretsu eta joandakoan baino beltzaranago

Euskal izaera hori oso nabaria da paisaia eta ingurunean (Abadiño, Durangaldea…); baita pertsonaietan ere. Aurrez aipatu dudan bezala, Mendaroko txokolatea liburuko pertsonaiak ez dira amerikar estereotipoen araberakoak. Ez dugu topatuko polizia berezirik, ez gobernuaren agindupeko hiltzailerik, ez detektiberik… Horren adibide garbiena Aitor bera da. Patuak bere koinatuaren hilketa aztertzera bultzatuko du, baina ez da ikertzaile nekaezin eta azkarra izango. Pausoz pauso joan beharko du eta zenbait unetan atzera egitekotan ere egongo da, inguratzen duena bere ahalmenaz gaindikoa dela uste duelako. Sentimentalki, lur jota dago Irantzuk utzi duelako, baina ez hori bakarrik, beste norbait tartean duelako ere bai. Beldurti samarra ere bada, eta bere bizimodua zen bezalakoa gogoko zuen arren, bere arreba lasaitzeko helburuarekin ekingo dio Anderren hilketa argitzeko lanari. Horren froga pasarte hauxe bezalako ugari:

Egun pare bat ibili nintzen zer egin pentsatuz. Mapan bilatu nuen baseliza, eta atzamarrarekin hamaika aldiz egin nuen bertarainoko bidaia, baina ez nuen argi ikusten, bertara joan eta gorpua bertan egonda ere, nori egiten nion mesede.

Jarraipena…

Iñaki Zabaleta Leitzan jaio zen 1952an. Informazio zientzietan doktorea da eta New Yorkeko City University-n irrati-telebistako zuzendaritzan masterra lortu zuen. Egun, EHUko kazetaritzako irakasle da eta arlo horretako ikerlan asko egin ditu euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez. Euskal Idazleen Elkarteko gunean topa dezakegu bere lanen inguruko informazio zehatzagoa. Handik ateratakoa da ondorengo pasartea:

Prentsan, irratian eta telebistan ere ekintza ugaritan parte hartu du: Munduan: Paz y Desarrollo aldizkariko zuzendaria, Erreka aldizkarian arduradun, Eurokom aldizkariaren koordinatzaile, telebistako 15 dokumentalen gidoilari eta zuzendaria, Urak dakarrena, Euskaldunon Egunkariako bultzatzaile eta fundatzaileetako bat, CNN telebistan, Euskal Herriari buruzko erreportaietan gidoilari eta zuzendaria, Euskadi Irratiko, Goizean behin irratsaioan kolaboratzaile, Euskal Telebistako asteburuetako albisteen zuzendaria…

Euskal komunikabide eta gizarte-erakunde askoren sorreran bultzatzaile edo jarduera ezberdinetan partaide izan da, hala nola, AEK, Euskal Herrian Euskaraz, Egin, ETB, Euskaldunon Egunkaria, Kontseilua, EIRE…

Literatura arloan ondorengo lanak aipa ditzakegu:

• Narrazioa: 110. Street-eko geltokia (1986, Susa) eta Carolyn Meyer Dantzaria (1986, Arabako Foru Aldundia)
• Poesia: Bertsoaren ezpata (1978, Elkar) eta Eskuaren fereka (1981, Hordago).
• Saiakera: Wihelm Von Humboldt: hezkuntza eta hizkuntza (2005, Jakin).

Nik 110.Street-eko geltokia irakurtzeko zortea izan dut. Bertan, euskaldun batek, poliziari ihesi, New Yorken izango dituen tirabirak kontatuko dira. Euskaldun hori, Joseba, poliziarengandik ihesi, New Yorken aurkituko du bizileku berria. Han, New Harlem izeneko hotel batean hartuko du ostatu. Bere gelaren ondoan, Gregory zaharra biziko da, bere lagun mina bihurtuko dena.

Alde batetik, Josebak kafetegi batean egiten du lan. Catherinek, kafetegi buruak, trafikatzeko lanak egitea behartzen du, bestela inmigrazioko poliziari deituko diola esanez. Bestalde, Angiek, estatubatuar emakumeak, publizitatean lan egiten du. Hasieran, kartel bat diseinatzeko egitekoa izango du eta hauetako bat egitean ezagutuko dute elkar bi protagonistek, kartelaren bidez mezutxoak bidaliko baitizkiote bata besteari. Josebak trafikatzen jarraituko du, gehiago ezingo duen arte. Orduan, berak xantaiatuko du Catherine, poliziari dena kontatuko diola esanez. Gauzak horrela, aske geratzen da; denbora gutxiaz, baina; izan ere, kale batean laban batekin hiltzen baitute…

Pertsonaia nagusiak, beraz, bi izango dira: Joseba, bizitzan aurrera egiteko gogo ikaragarriak dituen euskalduna eta Angie, oso langilea den estatu batuarra. Bigarren mailako pertsonaien artean, Josebaren lagun mina den Gregory, Angieren lankide eta adiskide den Tom eta Catherine, liburuko pertsonaia “gaiztoa” topatuko ditugu.

Narratzaileari dagokionez, liburu osoan zehar orojakilea dela antzeman daiteke; izan ere, lekuan gertatzen ari dena kontatzeaz gain, pertsonaien pentsamenduak ere deskribatzen baititu.

Formaren aldetik ez dut zailtasunik izan liburua irakurtzean, eta lexikoaren aldetik ere eroso egiten da irakurtzeko. Euskara Batua erabiltzen du, bai narratzean, bai elkarrizketetan, nahiz eta batzuetan ingelesezko hitzak tartekatzen dituen. Honez gain, iraganean kontaturik dago eta, lehen esan dudan bezala, era linealean; hau da, gertakizunak kronologikoki antolatuak adierazten dira.

Aipatu beharreko ezaugarri bat bi pertsonaien arteko bereizketa da, hau da, bi pertsonaia nagusiak bereizten ditu istorioan zehar. Alde batetik, Josebari gertatutakoak kontatzen ditu eta, beste aldetik, Angiren tirabirak narratzen ditu, beti ere kronologia errespetatuz, nahiz eta batzuetan ordu batzuen diferentzia egon pertsonaia baten gertakizunen eta bestearen jazoeren artean.

Espazioaren aldetik, bi leku azpimarratu nahi nituzke: New York bera, istorio osoa bertan gertatzen baita, eta 110. Streeteko geltokia, gertakari garrantzitsuenak bertan gertatzen direlako; hemendik dator, hain zuzen ere, liburuaren izenburua. Bata zein bestea toki egiaztagarriak izaki, nobelari errealitate kutsu nabarmena eransten diote.

Hasieran esan dudan bezala, liburu hau aukeratu eta irakurtzeko zortea izan dut. Nire etxeko apalategia begiratzen ari nintzela, gehien erakarri ninduen liburua izan zen izenburua ingelesez zuelako. Ingeles eta euskararen nahasketak harritu eta nire jakingura piztu zuen, lanerako zein istorio aukeratuko nuen zalantza guztiak uxatuz. Asko gustatu zait orokorrean. Aipatutako bi pertsonaia nagusien bereizketa eta, azkenean, biak elkartzeko modua bereiztu nahi nuke, sortzen duen intrigak bukaerara arte irakurtzen jarraitzera bultzatzen baitzaitu. Hala ere, bukaera, hau da, Josebaren heriotza aldatzea gustatuko litzaidake, gustu txarra uzten baitu amaieran. Bestela, istorio paregabea da mundu errealetik deskonektatzeko eta irakurtzen ondo pasatzeko (hau nahiko zaila izaten da). Gazteentzat bereziki gomendagarria iruditzen zait.

Amaitzeko, Irakurlearen Txokoko artikulu honetako informazioa liburutik bertatik eta armiarmatik lortu dut (Zabaletaren argazkia ere azken gune honetatik aterata dago).