Zalantza handirik ez genuen izan elkarrizketatzeko pertsona bat aukeratzeko garaian: Kirmen Uribe. Mussche eta Bilbao-New York-Bilbao liburuen idazlea izan da gure hautua; izan ere, Mussche bere nobela berria irakurri eta landu ondoren, proiektuari amaiera biribila emateko falta zitzaigun ukitua izan zitekeela pentsatu genuen.

Kirmen, Jone, Maider eta Paula

Ondarruarra da Kirmen Uribe idazlea, Euskal Filologian lizentziaduna eta Literatura Konparatuko graduondoko ikasketak burutu zituena. Nobelagintzan zentratu den arren, haur literatura, poesia eta disko liburuak ere argitaratu izan ditu. Bere lanak hizkuntza ugaritara itzuli dira, besteak beste, katalanera, japonierara, ingelesera eta errusierara.

Oporretatik bueltan lehen eguna izan eta inoiz baino lehenago jaiki behar izan genuen Ondarroara joan eta Kirmenekin biltzeko, baina merezi izan zuen. Urduri samar iritsi ginen alde zaharreko Zamora Etxea tabernara, eta, konturatzerako, bertan zegoen gure elkarrizketatua. Nola jokatu oso ongi jakin ez arren, berak erakutsitako gertutasunak segituan lasaitu gintuen. Gauza askori buruz hizketan aritu ginen berarekin, eta ohartzerako amaitua genuen ahaztezina izango den solasaldi hura. Orain eskerrak ematea besterik ez zaigu geratzen.

Kaixo, Kirmen! Gauza askori buruz hitz egingo dugu gaurko elkarrizketan. Lehenik eta behin, zure liburu berriaz hitz egin nahi genuke, Musschez hain zuzen ere. Liburu honen lanketa egin dugu eta, beraz, gustatuko litzaiguke zure hitzen bidez, lanketa hau sakontzea. 2012an argitaratu zenuen liburu hau, Durangoko azokan izugarrizko arrakasta izan duena. Beraz, konta iezazkiguzu pixka bat liburuaren nondik norakoak. Liburua Bilbao-New York-Bilbaoren eta bere arrakasta edo arreraren ondorioz jaiotzen da, pixka bat handik urrundu nahi bainuen. Aurrekoarekin alderatuz, liburu erabat ezberdina egin nahi nuen eta zain egon naiz. Ez nuen Bilbao-New York-Bilbaoren antzeko liburu bat egin eta segituan argitaratu nahi. Benetan gogoko dudan istorio baten zain egon naiz. Beraz, handik eta hemendik Musscheren pertsonaiarekin aurkitu nintzen, eta liburua hortik jaio da.

Orain liburuko pasarte bat irakurri eta honen inguruan galderatxo bat egingo dizugu.

-Heroi baten istorioa kontatu behar duk.

-Baina niretzat ez zagok heroirik. Pertsonen alde hauskorra gustatzen zaidak niri, ez balentriak. Beldurra ematen zidatek heroiek.

-Ez nauk halako heroiez ari. Jende arruntaz ari nauk. Heroiak zeudek hor zehar, lehen eta orain, hemen eta mundu zabalean; heroi txikiak, jendea laguntzen dihardutenak.

Heroi guztien artean, zergatik aukeratu zenuen Robert Mussche? Horrexegatik beragatik! Hori Aitzol Aramaio nire lagun minak esan zidan. Bera duela urte eta erdi hil zen. Berak zera esan zidan: “Zergatik ez duzu kontatzen heroi baten istorioa?”. Eta nik esan nion: “Heroiak?”. Nik filmetako edo bideojokoetako heroien moduko bat  imaginatzen nuen eta berak ezetz esan zidan, jende normalari buruz ari zela, besteak laguntzen diharduten horietakoa. Aitzolen heriotzarekin, esaldi hori etorri zitzaidan burura eta ia-ia garai beretsuan Musscheren alaba ezagutu nuen, Carmen Mussche. Horrela, bere aitaren istorioa kontatu zidanean, nire istorio propioarekin eta nik Aitzolekin nuen harremanarekin zerikusia zuela konturatu nintzen. Robert eta Germanen harremana oso estua da, nahiz eta ezberdina den gure eta beraien artekoa. Azken finean, adiskidetasunari buruz hitz egiteko aukera ematen zidan Musschek. Horregatik idatzi nuen.

Gerra, historia eta oroimena gai ohikoak dira liburuan. Zer esanahi dute zuretzat gai edo sentimendu hauek?  Niretzat dena dira. Jada Bilbao-New York-Bilbao oroimenari buruzko lan bat izan zen, hegazkin batean zihoan idazle baten oroimenak adierazten baititu denbora guztian. Ez da liburu narratibo bat, ez da ezertxo ere gertatzen: istorioan gertatzen den gauza bakarra pentsamendua da. Gainera, oroimen hau eraikitzen ari da uneoro; beraz, hortik hasita, oso garrantzitsua da niretzat. Eta are gehiago kasu honetan, Euskal Herriko historiaren oroimenez ari bainaiz, Europaren historiaren barruan kokatuz. Orain arte hitz egin ez den gaiei buruz aritu naiz, umeek bizitakoa, baina Europako testuinguruan-eta kontatu gabe zeuden II. Mundu Gerrako hainbat pasarte azalduz, Cap Arcona barkuarena adibidez. Nik uste dut hau guztia kontatzeko zegoela. Esate baterako, aliatuek bonbardaketa krudelak egin zituzten.

Belgikan izan zara Musscheren etxean zure libururako informazio gehiago biltzeko asmoz. Protagonistaren bizitzan barneratzeko aukera ere izan duzu. Zer-nolako esperientzia izan zen bidaia hau? Zer sentitu zenuen etxe horretako historian murgiltzean? Lehenengo gauza, Carmenengan lagun bat aurkitu dut. Oso eskuzabala izan da nirekin. Istorio eder bat eman dit eta nire zauriak ixteko, edo ixten laguntzeko, aukera eman dit nobela hau eginez. Nire buruari buruz pentsatzeko eta hitz egiteko aukera izan dut, nire bizitza propioaren bidez, bere aitaren bizitza kontatuz.

Euskal Filologiako ikasketak burutu zenituen, idazle askok aukeratzen dituzue ikasketa hauek. Zergatik ote? Zure kasuan zein izan zen arrazoia? Nire tresna hizkuntza delako. Nire lan egiteko gailua euskara da. Horregatik, oso argi neukan Euskal Filologia ikasi eta idazle izan nahi nuela institutuan ari nintzenetik. Ikasketa hauen bitartez, hizkuntzaren jabekuntza ahalik eta hobekien barneratzea lor nezakeen. Azkenean, filologo batek oso barneratua dauka euskara eta honen alde guztiak kontrolatzen ditu. Hala ere, agian, hankamotz geratzen da literatura aldetik, ez baita horrenbeste lantzen, gehiago lantzen da hizkuntzalaritza. Beraz, jada nire burua zulo horiek estali beharrean ikusi nuen eta literatur teoria ikasten hasi nintzen. Italiara joan nintzen falta hori betetzearren. Baina oso-oso harro nago ikasketa hauek egin izanaz eta, gainera, Gasteizko fakultatean oso irakasle onak izan nituen, hala nola, Jon Kortazar, Lurdes Oinederra edo Joseba Lakarra.

Jarraian, zure ibilbide literarioaz hitz egin nahi genuke. Nolakoa izan zen idazten hasi zineneko hasiera hori? Zerk bultzatu zintuen idaztera? Hasiera 14-15 urterekin izan zen. Olerkiak idazten hasi nintzen, poesia asko irakurtzen bainuen. Beharbada nire osaba-izeben eraginez izango zen, poesiazaleak ziren eta poema-bilduma nahiko betea zuten. Oso gaztetan hasi nintzen Pessoa eta Dylan Tomas, baita Borges beranduago ere irakurtzen. Halakoak izan ziren nire hasierak, baina oso lotsatia nintzen. Gainera, ez nuen literaturaren ildo ofizialetan sinesten, gehiago sinesten nuen kantuen letrak egiten, edo aldizkarietan argitaratzen, komikiak eta errezitalak egiten… Nolabait esateko, literaturaren bide alternatiboagoak maiteago nituen ofizialak baino. Adibidez, sariketak; ni ez naiz sekula sariketa batera aurkeztu. Beste ildo batetik jotzea gustatzen zitzaidan, eta horrexegatik denbora asko igaro zen nire poema-liburua argitaratu nuen arte.

Elkarrizketaren batean entzun dugu Sarrionandiaren testuak gustuko dituzula, baten bat aipatzekotan zein azpimarratuko zenuke? Sarrionandiaren poema liburua, Hnuy. Poema liburu zoragarria dela uste dut, hasieratik bukaeraraino. Nik uste, Sarrionandia batez ere poeta dela. Baita saiogile ona ere, ipuingile ona, baina nik uste dut motzean hobea dela.

Esaten da idazle gehienak irakurle ere bazaretela. Zure kasuan ere hala al da? Bai. Ni irakurtzen hasi nintzen. Idaztetik bizi naiz, eta nire lanorduen zati handi bat idaztea den arren, irakurtzeak ere zati handi bat hartzen du. Nire lanetako bat hori da, irakurtzea (barreak). Hainbat nobela eta poesia irakurtzen ditut, beraz.

Zein duzu nahiago bietatik, irakurtzea ala idaztea? Irakurtzea! kar-kar-kar.

Nobelagintzaz gain, beste genero batzuk ere landu dituzu: poesia, disko liburuak… Dena probatzen duen horietakoa zara ala nahiago duzu zerbait konkretua? Ez, dena. Niri dena gustatzen zait, batetik bestera jauzi egitea. Orain eleberria, orain poesia, orain disko liburua… Gustura egingo nuke beste disko-liburu bat laster. Faltan botatzen ditut zuzeneko emanaldi horiek eta zuzenean jendearekin egotea. Bai Bar Puerto-ren eta bai Zaharregia txikiegia agian-en esperientziak oso onak izan ziren, eta, batez ere, Mikel Urdangarinekin lankidetza. Berriz ere beste zerbait egin nahiko nuke berarekin.

Poesiagintzan oso gai pertsonalak lantzen dituzula ohartu gara. Zertan oinarritzen zara idaztean? Poesia bizitza da. Bizitza baino gehiago, bizitza eta gehiago. Izan ere, bizitzan oinarritzen da baina pixka bat sakonago joaten da. Poesiak bizitzan benetan inportanteak diren momentuak kontatzen ditu. Nik uste oso genero aproposa dela horretarako; hutsunea azaltzeko eta poza azaltzeko ere bai. Zenbat kanta tradizional dauden poza azaltzen dutenak! Kanta ere poesia da. Nik poesia oso-oso maite dut, hitz gutxirekin gauza asko esan baitaitezke.

Eta nola sentitzen zara besteengana zure sentimenduak zabaltzean? Garrantzitsua ez da nire sentimenduak azaltzea, inportantea jendeak bere burua poeman ikustea da. Ez dut nire kontuak kontatzeko egiten, jendeak bere burua ikusteko baizik. Eta hori gertatu izan zait Bitartean heldu eskutik-ekin. Jendeak oso bere egin zituen poemak, bere bizitzako parte egin zituen, gaia gustuko zutelako. Eta gero irakurri egiten zituzten, edo ezkontzetan erabili (barreak). Oso gauza polita izan zen Bitartean heldu eskutik.

Zure lan guztiak euskaraz idatzi dituzu, zein konpromiso sentitzen duzu hizkuntzarekiko? Guztia… kar-kar-kar. UNESCOk euskara hizkuntza hauskorra bezala definitzen du oraindik. Eta hori horrela izanda, babesa behar du, ez baita hizkuntza sendoa. Nik, adibidez, lan guztiak euskaraz idazten ditut. Ez ditut nire lanak itzultzen, poemaren bat agian. Hau horrela egiteko arrazoia hizkuntzarekiko dudan konpromezua da. Nire libururen bat euskara ez den beste hizkuntza batean irakurtzen duen pertsonak badaki itzulpena ez dela nirea, originala euskaraz egina baitago. Gainera, itzultzaile oso onak dauzkagu Euskal Herrian. Errezital batzuk euskaraz eta ingelesez egiten ditut, honela euskara mundu guztian zehar zabaltzeko aukera aprobetxatuz. Gaztetatik izan dut nire hizkuntza zabaltzeko gogoa. Oraindik gogoan dut duela 10 urte Mikel Urdangarinekin New Yorkera joan ginenekoa. Errezitalak egin genituen bertan, eta harrera ona zutela ikusteak izugarri poztu gintuen. Esperientzia zoragarria izan zen hura.

Nola ikusten duzu egungo euskararen egoera eta etorkizuna? Etorkizuna badauka, baikorra naiz erabat, ziur nago hazi egingo dela. Halere, ezin dugu ahaztu hauskorra dela eta babesa behar duela. Zaindu egin behar dugu!

Nazioartean ere arrakasta handia izan duzu, batez ere, Bilbao-New York-Bilbao hizkuntza askotara itzuli delako; katalanera, ingelesera eta errusierara beste batzuen artean.  Zabalkunde honek zer ekarri dizu? Eta literaturari zein onura ekartzen dizkio? Onura egiten dio idazleari, hartu-eman horretan literatura hobea egiten ikasten baitu eta, aldi berean, gure kulturari  mesede egiten dio, munduan jakitera ematen baita euskara izeneko hizkuntza bat badagoela. Jende askok jakin du euskara existitzen dela Bilbao-New York-Bilbao liburuarengatik. Honengatik bakarrik bada ere merezi izan du!

Zure lanen inguruko kritikak irakurtzean, zer sentitzen duzu? Gaztetan garrantzi gehiago ematen nien, haserretu egiten baininduten. Ez nuen ulertzen nola kritikariak ez zuen ulertzen… ezkorra zenean noski. Baina orain ez diet garrantzi handia ematen; izan ere, batzuek  gustukoa dutena beste batzuek ez dute gogoko. Dena erlatiboa da. Baina zenbait kritikarik akatsen bat ateratzen didatenean, kasu egiten dut, umila bainaiz. Gainera,  ikasteko ere balio izaten dute.

Hizkuntza dela eta ez dela, Wert ministroak hezkuntzan aplikatu nahi duen erreformaren berri izango duzu, zein iritzi duzu honen inguruan? Euskaldunok geu izan behar dugu, geure hezkuntza sistema propioa edukiz eta ez kanpoko irizpideei  jarraituz. Demokrazian sinesten dut, eta gero eta erakunde demokratikoagoak sortzen ari dira. Demokraziak dio tokian tokiko pertsonek erabakiko dutela zer egin. Gainera, Euskal Herria bada nor bere oraina eta etorkizuna aukeratzeko, eta are gehiago gure hezkuntza sistema maneiatzeko.

Idatzitakoa irakurtzen duzu? Eta zein sentimendu izaten duzu zure liburu bat inprimaturik eta osorik esku artean duzunean?  Ez ditut nire liburuak osorik irakurtzen, ezta niri egindako elkarrizketak ikusten ere. Ez dut gogoko, nire buruarekin aspertzen bainaiz. Liburuak eskuartean ditudanean, beraien bidea egingo dutela pentsatzen dut, libre utziz.

Etorkizunari begira, ba al duzu proiekturen bat buruan? Amets edo erronka berezirik bete nahi duzu zure literatur ibilbidean? Nire ametsa zahartzarora arte irakurleak izatea eta nire liburuak itzultzea da. Denbora joan ahala, nobela hobeak eta sendoagoak egitea gustatuko litzaidake, nahiz eta orain artekoek arrakasta izan duten. Nik uste dut iritsiko dela.

Solasaldi honi amaiera emateko ordua heldu da. Literatura gustuko duen gu bezalako gazte bati zein aholku emango zenioke? Aholkua eta, nire ustez, sekretua ahalik eta hizkuntza gehienetan irakurtzea eta berridaztea da.

Hau izan da egun hartako abentura ahaztezinaren emaitza. Amaitzeko, eskerrak eman nahi genizkioke Kirmen Uriberi, urduritasunak urduritasun, bere gertutasunari esker elkarrizketa polit bat eskaini digulako.   
Jone Agirre, Maider Alcayaga eta Paula Sesma.