Etenik gabe eskaintzen dizkigute produktu miragarriak: power balanceak, domina kuantikoak, sendabide alternatiboak… Batzuk ez dira hain berriak: homeopatia, akupuntura, kiropraktika…Telebista serie, film eta zenbait liburuk ere fenomeno paranormalen sinesgarritasuna bultzatzen dute. Baina zer dago horien guztien atzean? Zertan oinarritzen dira: frogetan ala sinesmenetan? Fidagarriak edo iruzurrak dira?

Gai horiekiko eszeptizismoa gizartean bultzatuz eta atzean duten iruzurra salatuz dihardu Javier Armentia astrofisikariak. Nire jakin-mina ase nahian, berarengana jo nuen iritzi eske. Hemen duzue eskaini zidan solasaldia.

Lehenik eta behin eskerrak eman nahi dizkizut Euskaljakintzaren izenean elkarrizketa hau egiteko aukera eman izanagatik. Ez da ezer, benetan plazer hutsa izan da.

Astrofisikaria zara, Iruñeko Planetarioa zuzentzen duzu eta zientzia gizartean zabaldu edo hedatzeaz arduratzen zara, betiere, pseudozientzia izena jasotzen duten horien aurkako jarreraz nabarmentzen zarela. Gai honetan gehiago sakondu aurretik, sasi-zientzien inguruan hitz egitean ulertu behar dugunaren definizio labur bat eman diezagukezu? Nik uste, alde batetik, gauza asko saltzen -eta, bestetik, kontatzen- dizkiguten mundu batean bizi garela. Horietako batzuk egia dira, beste batzuk funts komertzialak, ideologikoak zein politikoak dituzte atzetik. Batzuetan zientziaz bilduta datozen gauzak dira: aurrerapen teknologikoak, aurkikuntza berriak… Beste batzuetan, aldiz, misterioez hitz egiten dute, edo beste zenbait gauzaz. Kontua da ea gai garen identifikatzeko zein gauza diren fidagarrienak, zertan sinetsi behar dugun, eta zer jarri behar dugun zalantzan. Horretarako tresnak edukitzea benetan garrantzitsua da.

Pseudozientziak mota honetakoak dira, aurkikuntzez bilduak datozkigu, zientzia arloko misterioez hitz egiten digute; baina benetan analizatu edo aztertzean ikusten da modu okerrean, partzialean edo froga aproposik gabe aurkeztuak direla. Neurologoek, adibidez, gure garunak nola funtzionatzen duen kontatzen digutenean, magia dela iruditzen zaigu. Badakigu, ordea, ideia horien atzetik argitalpenak eta beste tresna batzuk daudela, eta beste edonork errepika dezakeela esperimentu bera. Norbaitek estralurtarrez inbadituak izaten ari garela esaten digunean, berriz, edo amerikarrak zerbaitekin esperimentatzen ari direla, jendea bahitzen dutela… inoiz ez da esandakoaren froga fidagarririk aurkitzen edo dena zalantzazko testigantzetan oinarritzen da. Hori ez da bidezkoa, ez zait bidezko iruditzen hiritarroi dena berdina balitz bezala saltzea. Batzuetan komeni da gauza asko modan daudelako edo interesatzen direlako soilik saltzen direla salatzea.

Eta hau betidanik existitu da edo zientziarekin batera eboluzionatzen joan den zerbait izan da? Biak. Azken batean, beti sinetsi izan dugu zerbaitetan. Gogoan dut Santiago Ramón y Cajalek, bere autobiografian, Aragoiko Petillan bizi zeneko gertakizun pare batek txikitan sortu zien harridura kontatzen zuela. Bata eklipse baten aurreikuspena zen. Egunkarietan irakurri zuen laster eklipse bat ikusteko aukera izango zela. Bertan zer ordutan ikusiko zen jartzen zuenez, beste zenbait haurrek bezalaxe, ikusi eta gertaerarekin hunkitu egin zen. Bestea ekaitz handi baten iragarpena zen. Herriko apaizak prozesio bat antolatu zuen ekaitzak herria ez harrapatzeko. Edo pentsatzen dut herriak tximisten kalterik ez jasatea eskatu nahiko ziola Jainkoari. Azkenean, zer eta tximistak elizako dorrea hautsi zuen. Begira zein desberdinak diren bi ikuspuntuak: alde batetik, aspaldiko fede kultural hori dago, tximistak Jainkoak bidaltzen dituela pentsatzen duena, eta azkenean zientziak dioen moduan, herriko punturik altuenean, hau da, elizako dorrean erortzen da. Eta bestetik, iragarpen zientifiko baten zehaztasuna dago, zeinak esaten digun ilargia nola mugitu eta eguzkiaren aurrean jartzeko gai den, eklipse bat sortuz.

Horrelako gauzak betidanik existitu izan dira. Urte luzez horrelako gertakizunen interpretazio magikoago edo naturaz gaindiagokoa egin da. Eskandinabiarrentzat, adibidez, tximistak eta trumoiak armak lantzen ari ziren jainkoek egindako txinpartak eta mailuen bitartez sortutako soinuak ziren.

Azalpen ezberdinak dira eta apurka zientzia gertakizun horien azalpen natural gisa onartzen joan zela ulertu behar dugu. Beraz, normala da denbora luzez biak bizikide izatea, eta, egun, horrela jarraitzea. Egia da, halaber, gaur egun edozein informazio edo edozein gertakariren berri sarean zehar zabaltzeko dagoen aukerarekin -albiste bat twiteatzen duzu, adibidez, eta bat-batean ehun mila jarraitzaile dituzu-, garrantzia handiagoa ematen zaiola albistearen erakargarritasunari, urte batzuk beranduago eduki dezakeen azalpenari baino.

Medikuntza alternatiboko produktuek, esaterako, edozein gaitz sendatzeko gai direla baieztatzen digute, eta, gaur egun, mirarizko produktu gisa saltzen dira. Egia da horrenbesteko gaitasuna dutela, edo imajinazio kontua baino ez da? Azken batean, pseudomedikuntzari sinesgarritasuna ematen diogu eta medikuntza tradizionalarekin mesfidati gaude. Zergatik? Benetan paradoxikoa da. Medikuntza tradizionala, Osakidetzako gizarte-segurantzatik ordainduta dator eta, beraz, medikuarengana joaten gara eta batzuetan gaixotasunak sendatu egiten dizkigute edo ez; beste batzuetan gustura artatu ez izanaren irudipena geratzen zaigu… Kontua da medikuntza tradizionala gauza askoren erruduntzat hartzen dugula, baina benetan hobeto eta denbora luzeagoz bizitzeko aukera ematen digu. Askotan ahaztu egiten dugu hori. Bestalde, pseudomedikuntza izena jasotzen duten horiek puntu alternatibo batean kokatzen dira, non negoziorako oso ondo pentsatutako amuak jartzen dituzten, medikuntzarekin pozik ez dagoenak bertara jo dezan. Hau da, imajinatu gaixotasun edo min bat daukagula, medikuntzak berak zer den ez dakiena. Normalean medikuak pilularen bat emango liguke. Beste norabait joan eta emandako belar batzuekin, berriz, sendatu egiten zara. Honekin zera esan nahi dut: batzuetan ezer gabe sendatzen gara, eta beste batzuetan egia da hartzen ditugun botika asko ez direla uste bezain onak, edo, benetan funtzionatu arren, beste gaixotasun batzuk azaleratu edota beste zerbait eragabetzen dutela. Mundua oso konplexua da zentzu horretan.

Ez dugu ahaztu behar medikuntza esperientzia natural zein pertsonalean oinarritu dela hainbat tratamendu, terapia, produktu eta pilula sortzeko. Aspirina horren adibidetzat har dezakegu. Bazekiten sahatsaren azalaren bidez egindako produktu honek sukarra eta mina kentzeko balio zuela. Duela ehun urte botika hau patentatu zen, mina zein molekulak kentzen zuen jakin zenean. Hirurogeita hamar–laurogeigarren hamarkadara arte, ordea, ez zen jakin zergatik gertatzen zen hori; baina bitarte horretan erabili zen eta benetako medikuntzak erabili zuen. Horixe da medikuntzaren historia. Medikuntza mota honetako gauzak gehitzen joan da; beraz, medikuntzaren alternatiba bakarra medikuntza hobea litzateke. Dena den, honen ondoan benetan ezer egiten ez duten sendabideen negozio bat sortzen ari da. Bata eta bestearen artean bereizteko modu bakarra terapia guztiek froga zientifikoen bitartez euren baliotasuna frogatzea litzateke. Hemen, zorionez, osasun publikoko zerbitzuak, ikerketak, unibertsitateak eta ikasketak argitaratzen dituzten aldizkariak dauzkagu; ikerlan arduratsuak ematen dituztenak, gizakiak erabiliko dituen produktuak ezin baitira nahi erara erabili.

Historian zehar, adibidez, talidominarena bezalako gertakari beldurgarriak izan dira. Hirurogeigarren hamarkadan erabili zen medikamendu honek haurdun zeuden emakumeen fetuetan malformazioak eragiten zituen eta hori ez zen jakin produktua merkaturatu arte. Egun esperimentazioaren bitartez horrelako gertakariak saihesten saiatzen dira. Benetan bide zaila da; izan ere, urte asko pasatzen dira produktua sortu eta merkaturatu arte. Duela gutxi esan zuten telebistan Madrilgo institutu batek HIESA sortzen duen GIBaren aurkako txertoan aurrerapen handiak egin dituela. Mota honetako eritasun eta infekzioak existitzen dira, eta horiek apurka aztertuz gaixotasun horien aurkako botikak sortzea posible da, baina urte asko pasa beharko dira txerto eta botika horiek merkatuan saltzen hasi aurretik. Benetan ikaragarria da hori, inork ez du gustuko. Horregatik, ez da arraroa jendeak beste edozein tratamendutara jotzea. Hala ere, inoiz ez dugu ahaztu behar euren eraginkortasuna frogatzen dutenak baino ez direla baliozkoak.

Alde horretatik iruditzen zait izugarrizko permisibitate okerra dagoela osasunaren alorrean; izan ere, terapia bat eskaintzen duen pertsonari mediku titulua edukitzea baino ez zaio eskatzen, eta ez eskaintzen duen horren baliozkotasuna. Hori salatzekoa da; izan ere, gehiago fidatzen gara ezagun batek esaten digunaz, zientifikoek esaten dutenaz baino. Ez hori bakarrik, askotan ilara luzeak itxaronarazten dizkigun medikuntza hori susmagarritzat ere hartzen dugu. Alde horretatik aipatzekoa da homeopata edo naturopata baten kontsultan munduko denbora guztia daukazula nahi duzun guztia kontatzeko; eta Osakidetzako medikuek, berriz, egunero paziente bakoitzarentzako denbora jakin bat dute, horrek gustura egotea eragozten duela. Horixe da, hain zuzen ere, medikuntzaren akatsik handiena, ezagutza eta gaixotasunen sendabideek aurrera egin arren, jendearekiko harremanak berdin jarraitu duela eta horrek ekartzen du sasi-medikuntzaren amuetan erortzea.

Niri benetan kezka sortzen didana zera da: benetan balio ez duen produktu baten arrakastak nola bultza dezakeen jendea medikuntza tradizionala albo batera uztera. Duela gutxi hil den Steve Jobsen kasua, Applen lehendakari exekutiboarena, horren adibide dugu. Herritarrak horretaz jabetzen dira? Hau da, zenbateraino baloratzen dugu produktu horien erabilgarritasun eta baliozkotasuna? Ez, nik uste ez garela horren jakitun eta Steve Jobsen kasua adibide ona da, medikuntza alternatiboaren emaitza txarrak gutxitan kontatzen baitira. Zergatik? Kasu gehienetan mediku horietako batengana joan eta funtzionatzen ez badu, haserretu eta ez duzulako kontatzen. Jendea ez da kexatzen ez kontsumitzaileentzako udal arreta zerbitzuetan, ezta osasun zerbitzuetan ere. Beraz, horrelako gertaerak galduta geratzen dira, kontatu gabe. Steve Jobsek sendaezina zen gaixotasun bat zuen, tratamendu gogorra eskatzen zuena, pankreako minbizia hain zuzen ere. Detektatu zitzaion unean operatzeko aukera zuen, eta kirurgia eta tratamendu oso gogor bat jasanez, sendatzeko portzentaje bat zuen. Gizon honek munduko osasun zerbitzu onenak jasotzeko aukera zuen, oso aberatsa zelako. Berak, ordea, bizitza naturalago baten aldeko apustua egin zuen, eta beste modu batera sendatu nahi izan zuen. Medikuak opera zezakeela esan zionetik urtebetera, jarrera zuzendu eta gaizki sentitzen hasi zenean, medikuntza tradizionalera itzuli zen, baina dagoeneko beranduegi zen. Izan ere, urtebete lehenago gaixotasunak konponbidea bazuen ere, orduan ez. Tratamendu aringarrien bitartez mina kenduko ziotela, baina seguruenik gaixotasun horrek hil egingo zuela esan zioten.

Nik uste kasu hori askotan gertatu den zerbait izan dela, hau da, jende asko dagoela eritasun baten aurrean eman zaion diagnostikoarekin zalantzan dagoena; psikologoek definitzen duten bezala, albiste txar bat jasotakoan edukitzen dugun ukapen fasean, alegia. Horrek askotan medikuntza alternatiboa hautatzea dakar eta, horren bitartez, agian sendatze prozesuan funtsezkoa izan daitekeen denbora galtzea. Ez gara, beraz, horrelako gauzen jakitun. Arazo handiena zera da, horrelako gauzak ez dizkigutela kontatzen. Horrez gain, nik uste dut arlo honetan ere badela beste gai anker bat: modu alternatiboan tratatzen dutenek orain arte aipaturikoa jakin arren, medikuarenera joateko aholkua eman beharrean, gaixotasuna sendatzen saiatuko direla esaten dizute. Ez hori bakarrik, hemen Iruñean bertan, noizean behin jendea biltzen da eta baieztatzen du, adibidez, HIESA bezalako infekzio arraroak eta minbizia ez direla benetan zientziak definitzen dituen modukoak, jarrera oker baten bitartez sortzen direla baizik. Hots, horien arabera, ezezkotasun moduko zerbait daukagu arazo fisikoak sortzen dituena, eta hori zuzentzeko, eskatutako hirurehun euroak ordainduta zeure burua ikusarazten eta terapia batzuk egiten erakusten dizuten ikastaro bat eskaintzen dizute. Inor horien amuetan erortzen bada, bere dirua galtzeaz gain, sendatze prozesuan garrantzitsua izan daitekeen denbora galduko du.

Beste adibide garbi bat da Afrika edo Ameriketako tropikaletara GKEekin garapen lankidetzan laguntzera joaten direnen artean gertatzen ari dena. Toki horietan malaria dago eta bertara lan egitera joaten diren gehienak homeopatiaren edo beste medikuntza tradizionalen jarraitzaile izanik, malaria sendatzeko laborategi homeopatikoetako produktuak eramaten dituzte. Duela urte batzuk, afrikar ingurune horretan lan egiten duten Osasunerako Mundu Erakundeak eta zenbait GKEk ohar bat atera behar izan zuten eskatuz produktu horiek ez erabiltzeko, mesedez, malariaren aurka babesten ez dutelako. Egun, paludismoaren tratamendu profilaktikoak, palundrinek esaterako, bihotzerrea sortzen du, baina badakigu gaixotasunetik babesteko balio duela. Arrisku handikoa da, beraz, farmazietan gaixotasun honetatik babesten ez duten produktuak saltzea, medikamendu bezala saltzea, alegia. Hala eta guztiz ere, Espainian eta Europa osoan dagoen botiken lege batek hori baimentzen du. Hori ikaragarri zentzugabea da, baina, bueno, espero dut Steve Jobsena bezalako kasu gehiago ez egotea.

Urte askotan, esaterako, beste kasu bitxi bat ere izan dugu: txertoen aurkako gero eta handiagoa den mugimendua. Zenbait gurasok ez dizkie euren seme-alabei txertoak ematen horrek autismoa sortuko diela pentsatzen baitute. Gaur egun badakigu, haurrei ematen zaien txerto hirukoitz birikoa jasotzeak autismoa sortzen duela zioen ikerketaren artikulua faltsua zela eta hura idatzi zuena auziperatua izan zela (artikulua ingelesez). Hau da, froga fidagarriak ez emateaz gain, asmo txarreko artikulua zen, beste botika alternatibo batzuk saltzeko asmoz idatzia. Aitzitik, artikulu hura idatzi zenetik hamar urte pasatu badira ere, jende askok datu faltsu horiek erabiltzen jarraitzen du. Zenbat jende hil ote da munduan euren gurasoek haur zirela txertoa eman nahi izan ez zielako? Txikitan txertorik jasotzen ez dutenek arazoak izaten dituzte bidaiatzerakoan; izan ere, infekzio horiek existitzen diren lekuetara joan nahi dutenean, txikiak zirenean euren gurasoek eman ez zizkien txertoak jaso behar izaten dituzte. Eta ez dugu ahaztu behar, errubeolaren eta elgorriaren txertoak hartzea, esaterako, arriskutsua dela adin batetik aurrera. Iaz, Granadako eskola batean, epaile batek haurrak txertoa hartzera behartu zituen, euren gurasoek seme-alabei txertoak ez jartzea erabaki baitzuten. Hori izugarria da, benetan axolagabea, Ordena Erlijioso batzuk, adibidez, odolaren transfusioa ukatzea bezain axolagabea. Horrek beldurtu egiten gaitu, jendea honaino nola irits daitekeen pentsatzera bultzatu. Bada, etxean bertan ditugu eta horrelako gauzak egiten jarraitzen duen jende asko dago.

Azkenaldian gertakari paranormalez jositako edo heriotza ondorengo bizitzaz hitz egiten diguten serie, programa, film… asko ikus daitezke. Uste duzu mota honetako programazioak arlo horien inguruko sinestunen kopurua areagotzen duela? Beste modu batera esanda, zenbaterainokoa da prentsak eta komunikabideek frogatu gabeko gertakari horietan egiten duten eragina? Begira, duela urte asko arrakasta handia izan zuen seriea izan zen “Expediente X” eta badirudi mundu guztiak ulertu beharko lukeela bertan erakusten zena fikzioa zela. Jende askok, ordea, sinetsi egiten zuen bertan ikusitakoa; izan ere, urte hauetan guztietan errepikatu diguten hori kontatzen zuen. OHE (gazteleraz OVNI) batez galdetzen badizut, adibidez, segituan plater hegalari bat irudikatzen duzu, begi irtenak dituzten estralurtarrak barruan imajinatuz. Hori ez dugu eskolan ikasi, komunikabide eta pelikulek kontatu diguten zerbait da. Nik “¡Vaya Timo!” izeneko liburuen bilduma bat zuzentzen dut, eta liburu horietako bat “Las Brujas ¡Vaya Timo!” da. Kontu egizu berrogeita hamar mila pertsona hil zirela kolektiboki horren harira; hau da, Erdi Aroan berrogeita hamar mila pertsona hil zituztela eta ehunka eta milaka pertsona torturatuak izan zirela sorginkeria egotzita. Hemen inguruan Zugarramurdiren adibidea daukagu, oraintxe epaiketaren eta heriotzaren laurehungarren urteurrena ospatzen delarik. Inkisidoreak berak ez zuen sinesten epaitu ziren gertakariak gertatzea posible zenik. Alabaina, sorginak aipatutakoan denok imajinatzen ditugu noizean behin elkartzen ziren emakume haiek, akelarreak, ukenduak egiten zituztenak eta erratzaren gainean hegan egiteko gai zirenak. Asmakizun hutsa. Inork ez zuen inoiz sorgin bat hegan ikusi, inork ez zuen haien ukendurik erabili eta inork ez zuen akerrekin harremanik izan. Hori ez zen existitzen, seguruenik gaixo zegoen norbaiten asmakizuna izan zen, botere handia zuen norbaitena.

Orain banpiroen pelikulak modan daude. Horiek literaturak sortutako ezaugarriak dituzte, hain zuzen ere, Bram Stockerrek asmatutako drakularen ezaugarriak. Pixkanaka gai honekiko grina sortzen joan da, zinearen, telebistaren, liburuen, komikien eta orain telebistako serieen bitartez. Gidoilariak banpiroen ezaugarriak aldatzen joan dira pelikula eta serieetan. Hain zuzen ere, “Los Vampiros ¡Vaya Timo” liburuan Jordi Ardanuyk liburu edo pelikula batetik bestera banpiroak egin dezakeena nola eboluzionatzen joan den aztertu zuen. Duela urte batzuk telebistako serie horietako batean, “Buffy, la cazavampiros” seriean, alegia, banpiroek joko gehiago emateko, esan zuten banpiroak eguzkiaren zuzeneko argiaren bidez baino ez zirela hiltzen, eta, beraz, itzaletan egon zitezkeela. Hasiera batean, Bram Stockerren drakulak egunez, eguzkia ateratzean, etxera itzuli behar zuen eta hilkutxa batean sartu. Gero gauzak aldatzen joan ziren, bat-batean egun osoan edozer gauza egin dezaketen banpiroak dauzkagu, Crepúsculo-koak, adibidez. Azken batean, mitoak dira gauza horiek kontatzen dituztenak eta egia da hedabideetan gai horiek ugaritzeak gizartean hedatu eta ezagun bihurtzen dituela.

Zuk diozu ea zenbat pertsonek sinesten duten benetan banpiroetan? Nik buelta emango nioke galderari: nori ez zaio inoiz gertatu leku ilun batean gauez geratzea? Badakizu ez dela ezer gertatzen etxean bakarrik eta ilunpetan zauden egun horietan; dena den, denok beldurtzen gara apur bat. Nork sartu digu beldurra gorputzean? Bada, gauetako istorioen asmatzaileek.

Beste gaietako bat karta, astro, seinale… bidezko iragarpenak dira. Engainatu egiten gaituzte, edo zerbaitetan, edozer gauzatan sinesteko beharra daukagu? Bi gauzak. Egia da engainatzen gaituztela, inork ezin du etorkizuna ezagutu. Hala balitz, jendea aberastu egingo zen kiniela eta loteriarekin. Nolanahi ere, ez dute egiten. Edo bestela, ekonomialariek etorkizuna iragarri ahal izangoko balute… Bueno, egia esan, nik uste zerbait iragartzen badakitela, poltsikoak betetzeko beste. Horixe da iragarleek egiten dutena, daukagun larritasunetik dirua atera. Denok jakin nahi dugu zer gertatu behar zaigun gero, batez ere, etorkizun hori hobetu ahal izateko. Baina iragarpena ez da existitzen eta inork inoiz ez du etorkizuna ikusteko gaitasunik izan.

Egia da intuizioa duen jendea egon dela: asmatzaile edo ameslari handienak; hala nola, Steve Jobs, ameslari handia izan zena, etorkizunean jendeak gustuko izango zuena ikusteko gai zena. Tramankulu ezberdinak hartu eta soinuak grabatu eta erreproduzitzeko gai zen gailua asmatu zuen, dena egina zegoela ematen zuen arlo batean, grabazio kontuetan. Hori bai existitzen dela. Baina ez da batere paranormala: informazioa behar da, sena, sormena…, hots, giza abileziak. Zorionez inork ez daki ziur zein izango den bakoitzaren patua, gurea bezalako gizarte batean, gainera. Egia da funtsezkoak eta genetikoak direla baldintza sozial, kultural eta ekonomikoak. Hedabideak orain nolabait programatuta ote gauden esaten ari zaizkigu, geure geneek gaixotasun batekiko joera izatera bultzatzen gaituztela, edo nola lortzen duten pertsona bat bestea baino garaiagoa izatea edo begietako kolorea ezberdina izatea. Azken batean, bi generen oinordekoak gara eta horrek baldintzatzen du gure etorkizuna. Kontua da igarleek ez dutela horrelako gauzez hitz egiten. Igarleek izarrei edo kartei buruz hitz egiten digute. Hitz batez, egiten dutena, batez ere iragarle horietako baten bezeroarekin funtzionatzen duena, gauza politak esatea eta kasu egitea da. Bistan da kontsulta horiek diru bat kobratzen dizutela une batez kasu eginez.

Esanak esan, frogatu da bezeroa dela nahi gabe, zeharka, gauza horiek guztiak kontatzen dituena. Honi gazteleraz “lectura en frío” izena ematen zaio. Gauza pare bat iragarleari kontatu ondoren, honek esaten dizu bere ustez familian noizean behin dauzkazun arazoak konpondu beharra dauzkazula. Nola jakin duen hori? Ea, izan gaitezen apur bat serioak, nork ez du inoiz etxean tirabirarik izan, edo eztabaidatu? Mesedez, etxe batean beti dago eta iskanbila. Orduan, norbaitek institutuko lagunekin daukazun harreman horretan gehiago pentsatu behar duzula esaten dizunean, Marte zure etxean dagoelako eta honek eragina duelako, sinetsi egiten duzu. Baina benetan ez dizu ezer esan, etxekoak eta zure lagun onena ere gauza bera esaten ari baitzaizkizu.

Hau da, iragarpenaren arlo honetan aurkitzen ditugunak gauza nagiak eta hizkuntza arraroak dira. Nostradamusen profezia horiek, adibidez, edozer gertatzen dela ere hark ohartarazi gintuela esaten dutenak. Ezer esaten ez duen poema bat hartzen dute: “Egunsentiko hari gorriak Zundonian agertzen direnean, errege txikia muturrez aurrera eroriko da”. Zer da hori? Bada, futbol partida batekin, lurrikara edo beste edozer gauzarekin interpreta dezakezu. Esan nahi dudana zera da, hori ere asko egin da eta engainatuak izatea gustatzen zaigu. Ziur nago benetan horrelako gauzak norbaitek guri esatea gustatzen zaigula, norbaitek hitz egin eta guri kasu egitea.

Dagoeneko hitz egin dugu zertxobait “¡Vaya Timo!” bildumari buruz. Orain arte gai asko jorratu dituzue, kreazionismotik hasi eta gizakia ilargira iritsi izana konspirazioa den edo ez aztertzeraino. Dagoeneko 16 liburu idatzi dituzue eta pentsatzen dut gehiago prestatzen arituko zaretela. Nola sortu zen ideia hau? Eta nola aukeratzen dituzue gaiak? Urte asko dira ideia hau garatzen hasi ginenetik. Nik elkarte batean kolaboratzen dut, Sociedad para el Avance del Pensamiento Crítikon (SAPC), hain zuzen ere. Bertan pentsatu genuen orain kontatu dudan guztia ezagutarazi behar genuela, hau da, gertakizunen beste ikuspuntu bat. Liburuen funtzionamendua sinplea da, zuk daukazun zerbait da eta norbaiti utz diezaiokezu, norbaitekin komentatu. Gertatzen dena da liburutegi batera joan eta arlo horien inguruan idatzitako liburu guztiak Iker Gimenezenak edo estilo horretakoak direla: plater hegalarien ingurukoak, Maiek iragarritako munduaren amaiera… Inoiz ez dago esplikazio zientifikorik. Gero, beste aldetik, zientzia liburuak dauzkazu, zientziaz eta gauza benetan dibertigarriez hitz egiten dutenak, baina normalean gai horiez hitz egiten ez dutenak. Zulo moduko zerbait zegoen hor. Orduan pentsatu genuen: zergatik ez dugu zientziak gai horiei buruz hitz egitea lortzen? Horrela sortu zen bilduma hau, gainera, apur bat beligerantea egin nahi izan genuen, hau da, gauzak diren bezala aurkezten saiatu gara, eta horietako asko iruzur dira. Egia da iruzur hitzak apur bat beldurtzen duela. Hala ere, 16 ¡Vaya Timo! publikatu ditugu eta oraingoz ez dugu arazorik izan. Liburu hauetan esaten den guztia guztiz egia da eta, gainera, oso liburu arinak egiteko gaitasuna zutenekin hasi ginen hitz egiten: zientzia zabaltzeaz arduratzen direnak, kazetariak, zientzialariak, medikuak… Denek nahi zuten mitoak desarmatzearen joko horretan parte hartu, eta istorio horietatik zer zen egi kontatu. Izan ere, iruzur edo mito horietako bat desmuntatzen hastean konturatzen zara zientzia aldetik gauza asko daudela kontatzeko, ez dakizkigun gauza asko.

Kreazionismoari buruz hitz egitean gertatu zen, adibidez, Bibliak kontatutako oro egia eta Darwinen biologia asmakizuna den ideiari buruz hitz egitean. Jende askok gaizki ulertzen ditu biologia eta eboluzioa eta Enresto Cármenak, biologoa denak, bi ikuspuntuak kontatzea pentsatu zuen. Oso liburu dibertigarria geratu zen. Gazte jendeak irakurtzeko prestatuak dira, liburu gehienak oso mintzaira errazean idatziak, formularik gabeak baitira. Motzak dira, ehun eta hogeita zerbait orrikoak. Ez dira horren garestiak ere, eta orain formatu digitalean ere badaude, e-bookean.

Horrela sortu zen, bada, ideia bat bezala. Hemen inguruko jendearekin hitz egiten hasi ginen, gaztelania zekitenekin; izan ere, bildumarako jatorrizko liburuak nahi genituen, ez dagoeneko existitzen diren liburuen edizio berriak. Egia da mota honetako literatura existitzen dela, eta pixkanaka Espainiara iristen ari da. James Randi, Bill Bryson eta mota honetako liburuak idatzi dituzten beste idazle asko daude, baina guk liburutegi bat osatuko zuten testuak sortu nahi genituen.

Gaur egun liburuak editatzea eromena da. Guk editore bat aurkitu genuen, Serafín Senosiáin, hemen Nafarroan Laetoli editorialaren jabe dena. Horiek ere dibulgazio liburuak egiten ari ziren. Bilduma hau, beraz, editorial hori aurkitu genuelako sortu zen, dibulgazio zientifikoarekin eta arlo humanistikoekin oso sentsiblea zen editore bat zuelako. Hark bultzatu gintuen liburu txikiez osatutako bilduma bat egitera. Hamasei dira dagoeneko, laster gehiago izango ditugu. Nik uste hogeita hamarrera edo iristen garenean, bada, jada zaharrak izango garela.

Pentsatzen dut jarduera honek etsai batzuk sortuko zizkizula. Nola saihesten dituzu? Bada, beti bezala. Zera esango dut: arerioei sarritan bi kandelaz egin behar zaie argi. Bitxia da, badago jendea kritika bat egiten duzulako soilik haserretzen dena. Zerbait gaizki iruditzen zaizula esan eta bat-batean inkisidore bat zarela esaten dizute. CIAk ordaintzen didala ere esaten didate, euren abokatuak bidaliko dizkidatela…

“¡Vaya Timo!” bilduma, esaterako, psikoanalista, erlijio, homeopata eta plater hegalariak saltzen dituztenekin oso gogorra dena, ez da kontuan hartua izan, eta egindako kritika hori alde batera utzi du jendeak. Hori nahiago dute, alternatiboek gezurrak esan eta ihes egitea gogokoago dute; horregatik, normalean ez da eztabaidarik sortzen. Telebistan, ordea, bai jarri naizela batzuekin aurrez aurre. Zer egin behar diogu, ez naiz batzuen gustukoa. Ez dut eraso fisikorik jasan, baina gogoratzen naiz duela urte asko, ETBn, sorgin batek madarikatu ninduela, esan zidan bi urteren buruan burusoil geratuko nintzela. Ilea asko mozten dut, baina ilea izaten jarraitzen dut. Hau da, ez dit funtzionatu, madarikazioek ez dute funtzionatzen. Esan bezala, eraso fisikoak izatera ez naiz iritsi; irain serioak bai, eta mehatxuren bat ere bai, baina gutxienekoa dira. Beste eremu batzuetan, Interneten, adibidez, ni oso lotsagabea naiz eta norbaitek iraintzen banau, nik gehiago iraintzen dut. Horrek ez garamatza inora, garbi dago iseka egiteak ez duela ezer konpontzen eta, horregatik, badago momentu bat non pertsona horiei ele txarrak alde batera utzi eta arrazoiak emateko eskatzen diezun. Orduan, desagertu egiten dira.

Amaitzeko, eta hemen, Iruñeko Planetarioan gaudela aprobetxatuz, zure espezialitate zientifikoari buruz galdera bat egitea gustatuko litzaidake. Zure ustez, zein izan da azken urte hauetan astrofisikaren munduan gehien harritu zaituen aurkikuntza? Bada, begira, urte asko daramatzat lanean, beti gustatu izan zaidalako zerura begiratzea. 84. urtearen inguruan Complutensera sartu nintzen tesia egitera eta orduan hasi nintzen lehendabiziko aldiz astronomo edo astrofisikari lanetan. Orain konturatzen naiz garai hartatik erabat aldatu dela Unibertsoarekiko daukagun ikuspuntua. Mende laurdena pasa da ia une hartatik, eta gaur egun Planetarioan bertan kontatzen duguna, zerua… oso ezberdina da lehen kontatzen zenetik, nahiz eta garai hartan iruditu ordurako aurkitutakoa zela denetan modernoena.

Urte honetan Fisikako Nobel Saria eman zaio, hain zuzen ere, Unibertsoko energia eta materiaren zati handi bat zer den ez dakigula dioten ikerlari batzuei. Energia ilun horrek, gainera, nolabaiteko aldarapena egiten du, eta horren ondorioz unibertsoa pixkanaka gero eta azkarrago hazten ari da. Dudarik gabe kosmologiako ikerketa horiek, hau da, Unibertsoa nolakoa den, nondik datorren eta nora doan aztertzen duen zientzia hori dela denetan liluragarriena eta ustekabe gehien eman dizkiguna.

Laurogeigarren hamarkadan, Espainiar Telebistan Carl Saganen Cosmos seriea emititzen hasi ziren, eta honek hamahiru milioi pertsona zituen begira. A zer garaiak! Dokumental zientifikoak gaueko hamarretan jartzen zituzten telebistan, gaur egun bezala… Eta jendeak ikusi eta horiei buruz hitz egiten zuen, bertan garai hartako teoriez hitz egiten zela. Garai hartan geneukan unibertsoa asko aldatu da, eta aldaketa hori eman da orain badakigulako modu azkarragoan hedatzen dela, edota materia zati handi bat ezin ikus dezakegula. Orain, gero eta lan gehiago daukagu egiteko, eta hori benetan ederra da: jakitea gauzak ikasten joan ahala, oraindik asko dagoela egiteko. Zoragarria da hori.

Beno Javier, atsegin handiz aritu naiz zurekin hizketan eta orain berriro ere zure parte-hartzea eskertzea besterik ez zait geratzen. Ez da ezer, oso gustura egin dut eta barkatu hemen aurkitzeko eman behar izan dituzun itzuli guztiengatik.

Mila esker eta beste bat arte.

Javierren hitz-jario aberatsari esker berehala pasa zitzaigun elkarrizketa. Kontu horiei buruz gehiago sakondu nahi baduzue, Javier Armentiaren bloga jarraitu besterik ez duzue.