Liburu urdin haren azalagatik izango zen? Aurretik artikulu batean hari buruzko aipamena egiteagatik agian? Ala Harkaitz Canok berak lortu duen ospeagatik beharbada? Zaila da BELARRAREN AHOA irakurtzera bultzatu ninduten arrazoiak zehaztea.

Jomugarik gabeko bilaketa zen hura. Bilaketa guztien artean konplexuena, inondik inora. Kuestioa da liburudendaren apalategian liburu hura begiz jotzea besterik ez nuela behar izan helburua ikusgarri bihurtzeko. Leihoa topatzeko. Eta argia ikusteko. Azala estrainioa zuen, zinez; Charles Chaplin larrituaren aurpegia duen Askatasunaren Estatuaren bigarren bertsio bat zeru urdinaren aurrean tinko, zuzia eskuan. Atzean itsasoa, itsasontzi lauso bat. “Azal originala, zinez” pentsatu nuen. Idazlearen izenari eta liburuaren izenburuari berari erreparatu nien ondoren. HARKAITZ CANO. Belarraren ahoa. Euskaljakintzan garai batean idatzi nuen artikuluaz jabetu nintzen orduan; Euskadi Literatura Saria irabazi omen zuen liburu hark, eta hari buruzko aipamena (edo zerbait gehiago) egina nuen bertan. Pasaia Blues liburua oroitu nuen ondoren; iaz irakurria, zapore gozoa utzi zidan benetan liburu hark. Idazle berak idatzia zen Belarraren ahoa, Harkaitz Canok idatzia, hain zuzen ere. “Idazlea” esaten jarraituko dugu, Harkaitzek berak nahiko lukeen bezala. Hitzen botere baltsamikoa baliatzeagatik beharbada, edo idazleak berak esango lukeen bezala, “hitzak penizilina balira bezala, hitzak analgesiko moduan, hitzak banatu ditzagun kanpamenduetan morfina banatzen duenak bezala, eskuzabal”. Ordea, indartsuago azpimarratuko nuke orokortzearen funtzioa, kasuistikak baztertu eta edonork edonon aplikagarri ikus dezan. Asko baitira gustuko duten idazlearen liburuetara jotzen duten irakurleak, idazlearekin duten link hori topatu eta, inkontzienteki ere, haren liburuekiko imantaturik aurkitzen direnak. Horregatik jarraituko dugu idazlea esaten, baina Harkaitz handiari hain merezia duen garrantzia kendu gabe.

Historia + istorioa = BELARRAREN AHOA. Ez dut historia eta irudimenaren arteko mix hori azaltzeko modu egokiagorik topatu. Jazoera historikoen eta idazleak berak asmaturiko istorio baten arteko batura duzue Belarraren ahoa. Edo hobekiago esanda, bi errealitateen arteko konbinazio bat. Historiaren bigarren interpretazio bat egiten du idazleak liburu honetan, ez gertakari historikoak bezain objektibo eta errealistikoa, ez goitik behera asmaturiko istorioa bezain subjektibo eta fantasiazkoa. Genero berri baten jaiotza ote?

Zer du, baina, liburu honek historiaz? Hasteko, pertsonaiak eurak. Charles Chaplin eta Adolf Hitler ditugu protagonista, gizaseme aski ospetsu eta historikoak, inondik inora. Euren alboan, Olivier Legrand pertsonaiak dakar ukitu fantastikoa, idazleak berak asmatua. Bestalde, erreferentzia historiko anitz azaltzen zaizkigu liburuan zehar, liburuak ikasteko aldartea ere eskaintzen digularik; Askatasunaren Estatuaren (Estatua de la Libertad beharbada ezagunago egingo zaizue belarrira) sorrera, garraio eta muntaiaren inguruko datuak ematen dizkigu alde batetik, haren jatorriari buruzko bitxikeriak gehituz: ba al zenekiten amerikarrek horrenbeste laudaturiko Lady Liberty Fréderic Auguste Bartholdi eskulturagileak modelo gisa erabiliriko neskame baten imagina dela? Neskame bat dugu askatasunaren irudia; idazleak berak adierazi bezala, “paradoxa polita paradoxa bildumatzaileentzat”. Bestetik, Bigarren Mundu Gerra garaia industriaren, metalurgiaren garai gisa agertzen zaigu modu honetako esaldietan; “Belaontzi baten gorenean eduki nahi luke gizon bat, behialako, XVI. mendeko espedizioetan bezala, Lurra! Lurra! oihu egiteko. Baina bera burdinaren garaian jaioa zen eta horrek egiten zuen burdinazko.” Ez hori bakarrik, artearen alorrean, Miró eta Picassoren inguruko erreferentziak ere aurki daitezke liburuan zehar, baita Marco Polo, Churchill eta Wagner-en ingurukoak ere; hamaika politikari eta garaiko pertsonaiari buruz hitz egiten digu Belarraren ahoak; Franklin D. Roosevelt presidentea, Goebbels, Henry Ford, Charles de Gaulle, Fritz Lang, Vichyko gobernua… garbi geratzen da, bada, kontakizunaren historikotasun, eta zergatik ez, didaktikotasuna.

Idazleak historiaren bigarren interpretazio bat eskaintzen digula aipatua dugu, jada. Istorio bat, historia izan zitekeena. Historiaren zakutik kanpo dagoen oro istorio baita eta istorio ez dena, historia. Posible diren film guztien artean bat baino ez omen da historia. Hartara, bigarren film baten aurrean egongo ginateke. Hona hemen idazlearen beraren hitzak:

“Beti daude bi film: egin zena, eta bidean geratu zena. Bigarrena izaten da onena, ia beti. Historiako gertakariei so egiten badiegu ere, halako zerbait gertatzen den susmoa daukat: hainbat aldibereko xendra daude, eta irudimenarekin baino ezin ditugu denak eskuaretu…”

Bi istorioren arteko sintesia dugu Belarraren ahoa. Istorio antzekoak, baina oso desberdinak, aldi berean; Ameriketarako bidaia bat partekatzen dute biek, eta liburuaren amaiera aldera bat eginik azaltzen zaizkigu. Alde batetik, jada Europa osoaren jabe den Adolf Hitler faxisten buru handinahi eta norberekoia Estatu Batuen konkistara bidean doa 1945ean, bederatzi guda-ontziz osaturiko ontzidia haren agindupean duela. Diktadoreak Charles Chaplin komediantea darama itsasontziko sotoan preso, Diktadore Handia filmean beraren lepotik barre egin zuen komikoa, alegia. Bestetik, 1886ko Olivier Legrand langile xumearen emigrazio bidaia dugu kontagai, Askatasunaren Estatua bera piezaka desmuntaturik New Yorkera bidean daraman Isère belaontzian polizoi dena. Estatuaren buruko koroa kiribilduan lo igaroko du honek bidaiaren zatirik handiena, edota koroan bertan oka eginez, jitoan dabilen sehaska baten antzera mugitzen den koroak zorabiaturik.

Eleberri erreflexibo baten aurrean gaude. Batean, gizon txikiaren eta komediantearen gogoetak azaltzen dizkigu narratzaile orojakileak, txandaka. Bestean, logikoki, Olivierren hausnarketa pertsonalak izango dira nagusi. Oro har, idazleak bi istorioen artean egiten duen aldizkatze burutsua nabarmenduko nuke. Liburua 29 kapitulu laburretan zatitua ageri da, kontakizun biei dagozkien pasarteak elkarren artean txandakatuta topa ditzakegularik. Kapituluak laburrak dira zeharo; biziak, ostera. Zergatik hau, baina? Harkaitzek berak esan zuenez (egoki deritzot oraingoan haren izena aipatzeari) gure ezagutza flash moduan osaturik dago; ez ditugu pertsonak goitik behera ezagutzen, ez gara haien inguruko datu ororen jabe: haieikin bizi izandako une jakinak eta haiei buruz entzundako kontu solteak baino ez ditugu informazio iturri. Erabateko ezagutza utopia bat litzateke, beraz. Ideia hori bera adierazi nahi du Harkaitzek flash moduan izkiriaturiko kapitulu txandakatuen bidez. Nire uste apalean, irakurlearen interesa pizteko modu ezinhobea ere bada.

Baina jarrai dezagun istorioarekin. Chaplin koitaduak Adolfen tortura doilorra jasatea beste erremediorik ez du izango, diktadoreak aplikaturiko Marco Polo kodearen aurrean babesgabe. Haren antzera, Olivier polizoiak itsasontziaren mugimendu zorabiagarriak eraginiko goragalearen eta, era berean, Askatasun Andereñoaren koroaren deserosotasunaren hala-holako torturari egin beharko dio aurre. Bi torturatu garai desberdinetan. Baina bi torturatu, azken finean; eta Ameriketara bidean.

Olivierren iristea azalduko digu idazleak lehendabizi; hiriaren edertasunak, harrizko eraikinek batez ere, erabat liluratuko dute gure laguna. Zamaketari bilatuko du lana, moiletatik gertu gela bat alokatuz. Lady Liberty-ren muntaketa lanen jarraipen zehatza burutu ahal izango du bertatik. Gizasemeak bere burua estatuari loturik sentituko du beti, haren koroan lo eta oka egitea bere bizialdian buruturiko gauzarik garrantzizkoenekotzat joz. Dena dela, gero eta konkortuago azalduko zaigu Olivier, portuko langileen isekak jasan behar izango dituelarik sarritan. Ostera, Marie Ann emakumearekin ezkondu eta hark arinduko du bere oinazea.

Ondoren, tropa nazien Manhattango inbasioaren berri izango dugu. Hauek, gizon txikiaren (edo diktadore handiaren) agindupean sekulako sarraskia burutuko dute hirian, amerikarrei euren doktrina bidegabeki inposatuz.

Hauxe dugu bi istorioek (istorioak eta historia aldatuak, hain zuzen ere) bat egiten duteneko unea. Faxisten helduera harroputza aprobetxatuz, Chaplinek (hilzorian berau) preso dagoen sotoko leihoxka jada sentitu ere egiten ez duen ukalondo minduaz apurtu eta kristalez beteriko zuloan zehar bere gorputz ubeldua bultzatuko du, Manhattango ur koipetsuetara jausi eta askatasunera bidean jarriz.

Orduan ikusiko du komediantea Olivierrek, Brooklyngo zubiaren aldetik dabilela. Une honetatik aurrera, garai bakarrean kokatuko da gertakizun oro. Hala ere, idazleak burutzen duen komediantearen deskribapen bikaina azpimarratu nahiko nuke, haren egoera tamalgarriaren deskribapena, alegia:

Orduan begiztatu du. Hemeretzigarren moilaren parean. Gizon bat, zapata bakarrarekin, portuko uretatik ateratzen, aurpegia eta eskuak odolez belztuak eta koipez gorrituak. Narrasti bat zirudien, narrasti atzeratu bat izaki bizidunen bilakaera osoki gauzatu gabea gauzatzera zetorrena, ugaztun bihurtzera zetorrena milioika urteko atzerapenarekin.

Komediantea antzeman ostean, berarekin hartuko du Olivierrek Chaplin. Ez, ordea, Charles Chaplin delako; haren bihotz umilak halaxe agintzen diolako baizik. Komikoa hilzorian badago ere, aurrera ateratzea lortuko du garai batean bere erako tortura jasan zuen polizoiaren laguntzari esker. Modu honetan, Olivierren bizitzeko grinari bultzada izugarria emango dio komedianteak; konkordunak bere burua inoiz baino ezinbestekoago, lagungarriago, ikusiko du Chaplinen egoera latzaren aurrean; baliagarri sentituko du bere burua, eta horrek helburu eta esperantza berriak piztuko ditu haren barnean.

Bien bitartean, Hitler komendiantea topatzen saiatuko da etsi-etsian. Ez du lortuko, ez, bederen, bere tropen bilaketa gogorraren eskutik; nahigabean joko du Chaplinekin, gau batez kalera isilean atera ostean. Izan ere, komedianteak Olivierren etxea bere kabuz uztea erabakitzen baitu azkenean, laguntzaileari horren berri eman gabe. Hartara, torturadore eta torturatua aurrez aurre aurkituko dira berriro; oraingoan, ordea, baldintza berdintsuetan.

Puntu horretan etengo dut, bada, kontakizunaren haria. Tentagarria, ezta? Zuei dagokizue orain Canoren eleberriaz gozatzea. Guztiz gomendagarria kontsideratzen dut, zinez. Euskadi Saria horren adierazle!!

Azkenik, eleberriaren inguruko beste zenbait puntu nabarmendu nahi nituzke, garrantzizkoa kontsideratzen baitut irakurlearentzat haietaz jabetzea.

Alde batetik, historikotasunaren ildotik jarraituz, nazien krudelkeria ezin hobekiago azaltzen digu idazleak liburu honetan; hauen triskantzaren berri ematen digu, nazien ekintza eta estrategia doilor eta berekoien berri; Manhattanera iritsi aurretik ere, kostaldea aurrean dutela, Hitlerrek Askatasunaren Estatua begiztatzen du urrunean, hura, konkistatu aurretik ere, bere eginez:

“Puztu egin da Adolf. Besoa jaso du berak ere, estatuari begira.

-Hau ere gutarikoa da, Dieter!”

Faxisten lehorreratzearekin batera, hauen ekintza zital eta zikinen berri ematen digu idazleak. Hasteko, amerikar dohakabe taldeak lotzeko txarrantxa-haria erabiltzen dute soka gisara. Bigarrenik, amerikarren behin behineko gobernuak Woolworth eraikinean hartzen du egoitza, honen gaineko hamar solairuetara Harlemgo eta Central Park East aldeko emakume haurdun guztiak eta umeak bilduz. Zertarako, baina? Kuartel jenerala aire-eraso batetik babesteko. Amerikar emakume gajoak ezkututzat erabiltzen dituzte alemaniarrek; estrategia zikina, inondik inora. Soldadu aspertuak emakume eta umeen oihu etsiak entzunez dibertitzen dira, amei umeak kendu, etxe-orratzaren gorenera igo eta hauek askatzera edo ez askatzera jolasean arituz; Hitlerrek bere alderdiko soldaduak fusilarazten ditu hauek lanorduan lo topatze hutsagatik… Eta abar. Hori guztiori Adolf mendekatiak itsasaldian zehar Chaplinen gainean burutzen duen tortura pairaezina kontuan hartu gabe.

Bestalde, alemaniarren irudi izoztu eta gogor hori urratu egiten da nolabait Eva pertsonaiaren bidez. Pertsonaia historikoa dugu hau ere, Adolf Hitlerrek epe luzean zehar Eva Braun delakoa izan baitzuen ondoan. Diktadoreak ez omen zuen inoiz emakume hura maitatu, baina jakina da errukiagatik bederen eraman zuela berarekin. Belarraren Ahoaren hainbat pasartek primeran islatzen du gizon txikiaren erruki sentimendu hori:

“Eva, Eva, Eva.

Eva lo zegoen bere gelan. Gizon txikiak tapakia kendu zion eta bere gorputz biluziari begira geratu zitzaion luzaro. Seinaleren baten bila ari zen. Berarekin lo egiten zuen emakumeak Eva izena izateak zerbait esan nahiko ote zuen galdetu zion bere buruari. Paranoia baten mende, gizon txikiak bere saihets hezurrak zenbatu zituen, banan-banan: ez zitzaion bakar bat ere falta, jainkoari eskerrak.”

Alemaniarrek eta Adolf Hitlerrek berak ere ba omen zuten, beraz, ahuldade puntu bat; inor ez da ezin zaurituzkoa.

Liburu hau irakurri eta Harkaitz (orain bai, Harkaitz) ezagutu ostean, Canoren ikuspegia “erlatibista” dela esatera ausartuko nintzateke; osotasun eta perfekzioa, egia absolutua bera, zokoratzen dituela esango nuke. Irakurri, bestela, honek lan amaituen, osotasunaren, inguruan dioena:

“Ederra zen, horratik, Askatasunaren Estatua hori. Muntatu aurretik ere ederra. Agian muntatu aurretik ederrago, batzuetan puskak osotasuna bera baino ederrago izan ohi diren bezala. Etxe hutsak etxe beteak baino ederrago diren bezala. Turnerren koadroak bukatu gabe ederrago diren bezala. Ezerk ezin du amaitu gabe geratu den artelan baten indarra gainditu. Ez da lan bukaturik inon, erdizka dagoen maisulan bat gainditu dezakeenik. Askatasuna piezatan muntatu eta bukatuta, gauza zatar huts bihur daiteke.”

Harkaitzek berak ere, lehen aipatu bezala, ez die bere lanei “osotasunik” ematen, liburuen amaia zintzilik utzi eta istorio eta denbora desberdinak nahasten baititu koktel, nire ustez, zeharo gustagarrietan. Gustagarri diot, Canok eder esango zukeen moduan. “Istorio amaitugabeak istorio amaituak baino gustagarriago diren moduan”.

Idazlearen eta bere obraren inguruko beste hainbat xehetasun eta kuriositate aipatuko banituzke ere, ez nuke gehiegi luzatu nahi. Belarraren Ahoaren bikaintasuna islatzea lortu badut, nahikotzat jotzen dut. Adjektibo batez liburua definitu beharko banu, berezia dela esango nuke. Desberdina.

Etengabeko sentipen eta bizipen berrien bilaketan murgilduriko gizartea dugu gaurkoa. Egungo errutinak esperientzia berrien beharra sortzen du guztiongan, sentsazio desberdinak probatzeko nahia. Zer Belarraren Ahoa baino hoberik hori lortzeko?

Liburuaren pasarte gehiago irakurri nahi dituzuela? Egizue, orduan, klik hemen.

Ezin eman diezaioket artikulu honi bukera aurreko batean Harkaitz Canok Jakintza ikastolara eginiko bisitaldiaren berri eman gabe. Hari buruzko artikulu bat idatzi zuen Maitek bisitaldiaren ostean, baita idazlearen lorpen berri izugarri baten berri eman ere: gurean izan eta hurrengo egunean, Neguko Zirkua ipuin bildumagatik Espainiako Kritika Saria irabazi ez zuen, ba, lasartearrak!! Bide batez, idazlea berriro ere zoriontzeko aprobetxatu nahiko nuke. Zorionak, Harkaitz!! Eta mila esker guztiagatik.

Harkaitzek Jakintzara buruturiko bisitaldiaz baliatuz, hari aurrez aurreko entrebista bat egiteko pribilegioa izan nuen ikastolako irratian. Eta, noski, baita hura pertsonalki ezagutzeko okasioa ere; idazle itzela dugu Harkaitz, baina are pertsona itzelagoa. Hartara, grabaketa entzun eta idazle bikain honen eta bere eleberriaren inguruko zer edo zer gehiago jakin nahi izanez gero, ez zaitez klik soil batengatik jai gelditu. Hemen duzu euskal literaturako idazlerik handienetakoaren ahotsa!!!