Arratsaldeko lauretan geratuta nengoen Josetxo Zufiaurreri elkarrizketa egiteko. Aitarekin joan nintzen autoz bere etxera, Beasainera, eta osaba Andoni ere elkartu zitzaigun.  Josetxoren etxean zeuden gure zain bere emaztea Maite, nire amonaren ahizpa eta bera. Elkarrizketa bitrina batean mineralak dituen gelan egin genuen.

Josetxo Zufiaurre Goya etnografoa eta ikerlaria da. On Jose Miguel Barandiaranek erakutsi zion lan honetan sakontzen. Barandiaranek gonbidatuta, Etniker Gipuzkoa taldean sartu zen, eta egun talde honetako idazkaria da. Euskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko Beasaingo ikerketak egin zituen. Aranzadi Zientzia Elkarteko eta Eusko Ikaskuntzako kidea da.

Gaia ezagutzen ez dutenentzat, etnografia zer da? Gizakiaren kultura ikasten duen zientzia da. Ez da zaharra; antropologia, etnografia eta etnologia ez dira zaharrak. Lehengo historialari handiek istorioak kontatu dizkigute. Aurrena, musulmanek Espainia nola hartu zuten; geroago, Espainiako erregeek nola bota zituzten eta haien zaldien hanka hotsak erakutsi zizkiguten, baina hori ez zen herri xehearen kultura. Historiak herri xehearen kultura ezkutatu egin du. Herri xeheak beste kultura baseago bat du, baina bere kultura dauka eta oso garrantzitsua. Orduan, etnografiak herri xehe horren kultura xehe hori ikasten du. Gizakiaren bizi osoaz egiten da etnografia. Hasteko, herria: herria non dagoen kokatuta, gero herri horretan etxea non dagoen kokatuta, etxe horretan nortzuk bizi diren eta haur bat jaiotzean zer gertatzen den, nola ospatzen den, izena jartzea…. Gero haur hori eskolan hasten da: eskolako lanak nola diren, herrian bertan joaten den eskolara, eskolara beste herri batera joan beharra izaten duen, zer ikasten duen. Jarraian, haur jolasak. Berebiziko gauza bat da jokoa ere. Larrien jokoak ere bai: pilota, aizkolariak, betsolariak, musika… Gero, elikadura: zer jaten den, nondik sortzen diren etxean jaten diren janariak: txerria hiltzetik, baratzean ereindako barazkietatik, zuhaitzetan landatu eta zaindutako frutatik… Elikadurak badauka bere arlo berezia. Gero datoz gazteen arteko harremanak, ezkondu aurrekoak. Jarraian, ezkontza, familia eta herri arteko harremanak, gaixotasunak. Gero, heriotza. Hil egin behar dugu. Batzuetan gaixotzen gara eta ez gara hiltzen, baina, azkenean, hiltzera goaz. Orduan, heriotz bat etxean dagoenean, zer gertatzen da? Ez elizkizuna bakarrik nola egiten den, baizik etxean zer gertatzen den. Adibidez, orain ez da egiten, baina, garai batean, baserri batean norbait hiltzen bazen, baserrikoek ezin zuten inongo lanik egin. Etxe nagusiak ganaduarentzako ganadu-jana ezin zuen ekarri, eta ganaduari jana lehen ateak eman behar zion. Lehen atea zer da? Bizilagun bat da, herrikoa. Baina nor da? Herriko etxe guztiek daukate eliz bidea esaten zaiona, elizara joateko bidea. Beste leku batzuetan gorputz bidea esaten zaio, bide horretatik eramaten direlako elizara etxe horretan hildakoak. Gorputz bide horretan etxe horretan hil bada bat, gorputz bide horretan bide ertzean dagoen lehenengo etxea da lehen atea eta hark egin behar ditu etxeko lanak hildakoa etxean dagoen bitartean. Gertatzen dena da hori aspaldi galdu zela, baina lehen horrela zen. Beharbada ez ziren ondo konponduko, baina berdin zion, nahiz eta urte guztia hitzik egin gabe pasatu, lehen ateko gizonak ekarriko zuen etxe horretako ganaduaren jana eta lehen ateko emakumeek lagunduko zieten etxeko lanetan etxe hartako emakumeei gorputza hilda etxean zegoen bitartean. Hori dena galduta dago.

Nola sortu zitzaizun etnografiarako bokazioa? Etnografia zer zen ere ez nekien nik, baina gure aitak afizio handia zion mendiari. Ehiztaria zen eta, berarekin mendira joaten nintzenean, garai bateko kontuak jakiteko mina sartu zidan. Aralarrera joaten ginen elkarrekin biok igande goizetan, eta nik erosten nituen Aralarko planoak eta mapak, ikusteko nondik nora ibiltzen ginen. Konturatzen nintzen gure aitak bazekizkiela planoan agertzen ez ziren iturri askoren izenak. Mendi tontorrak ez hainbeste, mendi tontorrak planoan jarrita zeudelako. Ni joaten nintzen plano hori pixka bat osatzen, eta horrela gure aitak sartu zidan niri lehengo ohitura zaharren jakin-mina. Gero, Aralarko plano hori pixka bat bete nuenean, Don Jose Miguel Barandiaranengana joan nintzen. Ezagutzen nuen lehendik eta joan nintzen trikuharriak, dolmenak… non zeuden ea esango zidan. Segituan eman zidan 1916an Gipuzkoako Foru Aldundiak argitaratu zion argitalpen txiki bat, berak bilatutako dolmenak Aralarren non zeuden esaten zuena. Eta galdetu zidan: “Zertan ari zara?”, “Aitarekin mendira joaten naiz eta Aralarko plano bat osatzen ari naiz; bide batez, artzainei gadetzen diet”. Galdetu zidan ea zein herritakoa eta zein baserritakoa nintzen, eta nola nuen izena. Eta esan zidan: “Aralarren ari zara lanean? Aizu, pilotalekuak bilatu behar dituzu.” Eta nik: “Pilotalekuak, pilotalekuak?” Berak erantzun zidan: “Bai, badakit zergatik gelditzen zaren horrela. Zuk pilota frontisarekin erlazionatzen duzu, baina ez. Garai batean, Aralarren eta beste leku batzuetan, artzainek pilotan egiten zuten: aitzurra hartu eta laukizuzen bat egiten zuten. Erdian arrasto bat egin eta gaur egun tenisean jokatzen den bezala han ibiltzen ziren, ez sare eta ez erreminta, eskuz; beraiek egindako pilotekin, baina han ibiltzen ziren. Arrastoaren alde bat ukitzen jartzen ziren artzain bat edo bi, eta pilotan egiten zuten. Hasi nintzen Aralarren artzainei berriro galdezka mendira joaten ginenean aita eta biok, eta bederatzi pilotakeku, bere izen bereziekin, berehala aurkitu nituen. Gero beste hiru aurkitu nituen. Orain hamabi dira Aralarren ezagutzen ditugun pilotalekuak; gainera, izen bereziekin. Zortea izan nuen Zaldibiako Miguel artzain batekin topo egin nuelako. Lehen, artzainek familia Aralarren izaten zuten, ez da orain bezala. Familia herrian bizi da orain, umeen eskolarengatik, eta abar, eta artzaina bakarrik egoten da Aralarren; garai batean, ordea, ez. Udan orain ere familia joango zaio beharbada, baina garai batean urte guztian egoten ziren gehienetan. Aitek pilota jokua egin eta azken hitzak pasatzen ari zirela bakoitza bere txabolara joateko, mutikoak ere han ibiltzen ziren pixka bat jolasean. Miguel hau Zaldibian ezagutu nuen, edade handikoa. Hil zen aspaldi. Eta txikitan pilotan ibilitakoa zen, oso gizon alaia eta jatorra. Orduan, Don Jose Miguelek ikusi zuenean horretan ari nintzela, berak esan zidan: “Aizu, larunbat honetan etortzen bazara, egongo gara elkarrekin eta erakutsiko dizut lanean”. Teknika Don Jose Miguelek erakutsi zidan, baina jakin-mina nire aitak sartu zidan.

Zer erakutsi zizun On Jose Miguelek? Don Jose Miguelek erakutsi zidan lehenbizikoa zehaztasuna izan zen. Hark esaten zigun beti: “Gehiago balio du datuen gramo batek teorien kilo batek baino. Datuak jaso behar dira. Hau nola egiten da? Horrela, horrela eta horrela. Nola deitzen diozue? Horrela, horrela eta horrela. Datuak jaso behar dira eta hor dago balioa: datuak jaso behar dira, eta ez zer iruditzen zaidan esan. “Honengatik egingo zuen?” Ez, galdetu egin behar da. Eta hau zergatik egiten duzue horrela? Beharbada horrela erakutsi zigutelako. Baina zuk uste baino gehiagotan emango dizute arrazoia; gainera, zentzuzko arrazoia, zergatik egiten ditugun gauzak.”

Barandiaranek eskatutako inkesta bat egiten 20 urte pasa zenituen. Azkenean, argitaratu zen “Monografía Etnográfica de Beasain” izenarekin. Zer ikasi zenuen lan horrekin?Lan horrekin ikasi nuen gehienbat gure artzainek eta baserritarrek guk uste baino askoz gehiago dakitela, askoz gehiago. Ez daukate, beharbada, guk daukagun, esaten zaion bezala, “ciencia libresca”, baina, kultura bai. Kontuan izan behar duzu, baserriko kontuetan, haiek kultura hori naturan
ikasi zutela, baserrian eta irakasle partikular batekin, bere aita. Joaten ziren basora, sorora, mendira… ganaduarekin eta han ikasten zuten baserritarra izatea, abeltzaina izatea, laborantza izatea zer zen. Guk “ciencia libresca” asko daukagu, baina mamiko herri kultura haiek daukate.

Lan hori egiten elkarrizketa asko egin zenituen. Anekdotarik ba al duzu? Zer esango dizut! Baserritarrak desengainu asko eraman ditu kaletarrekin, eta, beraz, egoten da: “Kontuz ea hau nondik datorren…” edota “Zer nahi du gizon honek?”. Orduan, sartzen zara baserri batean eta esaten duzu Don Jose Miguelen inkesta egitera zatozela eta haiek: “Zer Don Jose Miguelen inkesta eta zer…!” Aurrena, baserrian sartu behar duzu umil-umil, ezagutarazi zein zaren, zure gurasoak nortzuk diren, zer herritakoa zaren… “A, bai! Ezagutzen dut hango baserriko zure aita, bai”. Konfidantza pixka bat hartu behar duzu eta baserritar haiei lasaitasuna erakutsi behar diezu, ez zoazela bere kulturatik ezer jasotzera zuk harekin dirua egiteko edo horrelako gauzak; gal ez daitezen jasotzera zoazela ulertu behar dute, eta orduan esango dizute dena argi eta garbi.

Jubilatu ondoren, Cruceros, Cruces, Picotas y Santutxos de Gipuzkoa idatzi zenuen. Zergatik hautatu zenuen gai hori?Oso gauza erraza da. Nik Goierriko ardura nuen lan egiten nuen enpresan, Kutxan. Behin Legazpitik nentorren, Legazpiko sukursala ikusita nentorren handik, eta elizako aldapa jaitsi eta eskubira errota bat dago, eta errota haren ondoan dago kruzero bat. Ikusi nuen kruzero haren ondoan eskabadora bat zabilela -gertuegi niretzat- eskabazio bat egiten. Industrialde bat edo horrelako bat egin behar zuten. Gelditu nintzen eta esan nion: “Aizu, zure nagusia non dago?” “Begira, han aurrean dagoen etxe hartan dago nagusia.” “Eskerrik asko.” Joan nintzen eta han zegoen, eta esan nion: “Aizu, begira, ni gai honetan ibiltzen naiz afizioz, eta hor eskabadora duzu zuk kruzero baten ondoan. Eskabadorarekin dabilen gizonak, ez borondate txarrez, baina, deskuido bat gertatuz gero, palankari aurrera eman beharrrean atzera ematen dio eta eskabadora ezkerrera joan beharrean eskubira joaten bada, hor dagoen kruzeroa txikituko du. Ez da Erdi Arokoa, baina askoz gerokoa ere ez; balio bat dauka horrek.”Eskertu ondoren, laguntzeko eskatu zidan.” Joan ginen biok kruzero ondora eta erakutsi egin nion. Segituan langileei esan zien esolak eta zinta jartzeko, eta handik barrura lana eskuz egin behar zutela. Makina handik kanpora ibili behar zela esan zien, gurutze hura ondo egoteko. Eskerrak eman nizkion aintzakotzat hartzeagatik eta, etxera nentorrela, pentsatu nuen nire artean Beasainen beste kruzero bat geneukala, eta Ordizian ere bazegoela beste bat kanposantuaren erdian, nonbaitetik eramanda. Banentorren eta pentsatu nuen: “Kontxo, Gipuzkoan zenbat izango ote dira?” Diputaziora joan nintzen -ezagutzen nituen han kulturako batzuk-, eta esan nien: “Aizue, horrelako eta horrelako monumentuen katalogorik ba al duzue?” “Zerrenda bat eman zidaten, kruzeroak non zeuden eta horrelako informazioarekin. Pentsatu nuen sakondu egin behar zela eta inkesta bat egin nuen. Probintziako bikario guztiei idatzi nien, ea bere herrian ba ote zegoen horrelako gurutzeren bat edo beste gurutze bereziren bat. Erantzun zuten batzuek eta beste batzuek, ordea, ez. Orduan, denek erantzun ez zutenez -ezta gutxigorik ere-, nire emazteak eta nik erabaki genuen larunbatetan eta igandeetan ibiliko ginela Gipuzkoan zehar. Gipuzkoak 82 udaletxe inguru dituela gaur uste dut, baina herriak 200 dira. Herria zer da? Ez da udalerria bakarrik, etxe multzoa, eliza eta kanposantua dituena da herria. Ez da udalerria, udalerria eta herria ez dira gauza bera. Orduan, Gipuzkoako herri guztietatik pasatu ginen nire emaztea eta ni, Maite eta ni. Herri guztiak ikusi: kanposantua non zegoen galdetu, joan eta ikusi kanposantua, ea gurutze bereziren bat zegoen, argazkiak eta neurriak hartu eta, lan hori egiten ari ginenean, azaltzen joan ziren beste gauza batzuk. Gurutze berezi batzuk badaude Gipuzkoan, kalbarioko hamabigarren geldialdia adierazten dutenak, eta gero pikotak ere badauzkagu Gipuzkoan, eta santutxoak ere bai. Goierrin santutxorik ez dago apenas, Legazpin badago bat. Eta errekopilazio bat egingo nuela pentsatu nuen. Kutxak argitaratu zuen liburua eta aspaldi agortu zen.

“Aguas de Beasain”, zure azken liburua, aurkeztu zenuen duela ez asko. Zein egitasmo duzu hemendik aurrera? Eusko Ikaskuntzak aldizkari digital bat dauka, euskonews izena du, eta interneten bidez mundu guztira zabaltzen die bazkideei. Orain dela hamar urte aldizkari digital horretan, beste batzuen artean, publikatu nuen pikotari buruzko lan bat. Orain entziklopedia digital bat egin nahi dute eta eskatu didate ea zabalduko nuen lan hori Euskal Herri osora. Orduan, orain, horretan ari naiz. Arabakoak eta Nafarroakoak jaso ditut. Orain Bizkaian ezer gutxi dago. Iparraldean ere bai baina zehaztu beharrean nago zer dagoen edo zer ez dagoen bai Iparraldean, Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan. Eusko Ikaskuntzari emango diot eta hark bere entziklopedian jarriko du.

Zer esanahi du zuretzat Beasaingo Udalak egindako omenaldiak? Udalak egin didan omenaldia ondo iruditzen zait, omenaldiak egitea ondo iruditzen zait, baina urduri jartzen zaitu. Eta omenaldi horiek gero dakarte beste gauza bat. Herritarrek kalean ikusten zaituztenean: “Josetxo, oso ados nago, oso ados nago eta oso ondo egon zinen” edo “Ezin joan izan nuen, baina zorionak, ados nago egin dizutenarekin…” eta hor gelditzen da. Beharbada esan nahi du gehienbat herriak onartzen duela egiten dudan lana, eta lan gehiago egiteko gogoberritu egiten zaitu.

Galdera hau espekulazioa da, baina zer esango zuen Don Jose Miguelek gaur egungo teknologia berriak erabiltzeko aukera izan balu? Don Jose Miguelek ezagutu zuen ordenagailua eta dena, eta nahiz eta berak ez erabili, bazekien zer zen. Don Jose Miguelek, kontuan har dezagun, pelikulak ditu filmatuta. Jende askok ez daki hori, baina gordeta dauzkagu fundazioan Don Jose Miguelek berak egindako pelikulak. Beste aldean ihes eginda zegoela, Gerra garaiko, aurreko eta ondorengo urteetan pelikulak egin zituen. Esan nahi dut Don Jose Miguel aurrerapenak ezagutu gabe ez zela egon. 1915. urterako, berak montatu zuen irrati bat. Zu orain irakaslearekin ikasten ari zara, baina berak “autodidaktikoki” ikasi zuen alemana. Alemaniako aldizkari batera egin zuen harpidetza, eta aldizkari hartan zetorren radio galena nola muntatzen zen, eta muntatu egin zuen. Joan omen zen Ataundik Ordiziako denda batera galena bilatu nahian, baina ez zuen aurkitu. Baina hark bazekien galenaren propietateak zeintzuk ziren: plomua eta azufrea. Hartu zuen etxean zegoen plomuzko tubo zahar bat, fregaderaren batetik kenduta edo, eta lima batekin egin omen zituen hautsak eta gero azufrearekin nahastu, eta hark galena lortu zuen. Aldizkari hark agintzen zuen bezala muntatu zuen eltze zahar batzuekin eta berak, aurikular batzuekin, irratia entzuten zuen. Baina, klaro, garai hartan ez zegoen irrati-telefonia, irrati-telegrafia zegoen asmatuta, morsen ematen zena. Ordurako hark bazekien morse eta frantsesa eta alemana ere bai, bere kasa ikasita. Lehenengo Mundu Gerran Alemanek beraien parteak ematen zituzten Berlindik, eta honek aditu egiten zituen. Aliatuek ematen zituzten Eiffel dorretik, hango antenatik, eta honek aditu egiten zituen. Espainian, periodikoetan jartzen zituzten bakarrik aliatuen aldeko gauzak, eta besteak, Ataunen: “Bai, periodikoan jartzen du, baina ez du jartzen nola irabazi zuten Alemanek halako tokitan”. Gauza horiek zabaldu egiten ziren jende artean, eta gobernadorearengana iritsi ziren: “Ataunen ba omen dago bat Alemanen berriak ematen dituena, eta espia bat izango ote da?”. Eta guardia zibilak bidali zituen Ataunera, pertsona horrekin egotera eta irrati hori haustera edo puskatzera.

Ba omen zetorren Ataundik Lazkao aldera bere lagunekin jai arratsalde batean, oporretan -bera apaiz estudiantea zen, baina oporretan zegoen-, eta bi guardia zibil bizikletan goraka gelditu omen ziren gazte multzo hori ikustean eta: “¿Ya conocen ustedes a Jose Miguel Barandiaran?”. Don Jose Miguel aurreratu eta bera zela jakinarazi zien. “Pues tenemos que estar con usted. ¿Usted tiene une radio?”, “Si” ,”Nos tiene que enseñar.” “Bueno, pues vengan conmigo…”. Etxera eraman omen zituen eta ohe azpitik -bere ohe azpian gordetzen omen zuen- atera zituen eltze bat eta beste eltze bat, eta eltze batetik bestera kable batzuk. Eta guardia zibilak barre egin omen zuen: “Sartu diote ziri galanta gobernadoreari, a zer gezurra esan dioten, una radio!” Don Jose Miguel konturatu zen barrez ari zirela aparatu harengatik eta entxufatu zuen berak, galenari eragin eta “pi pipipi…” Guardia zibil batek bazekien morsea zer zen: “Están emitiendo en morse, no entiendo pero están emitiendo en morse.” Don Jose Miguelek hartu omen zuen eta frantsesez ari ziren: “Estan diciendo esto, esto y esto” Guardia zibilek esan ziotenea nola muntatu zuen hura bi eltze zahar haiekin. “Pues así, así y esta revista alemana y tal…”. “Tenemos orden del gobernador civil de destruír la radio que usted habia hecho, pero mire, esto son dos cacharros. En conciencia, nosotros no podemos romper esto, pero a cualquiera que venga usted no le ponga los cascos, dígale que ya esta roto, y lo verán y les parecerá que ya esta roto.” Halaxe esan zioten eta han utzi zioten aparatoa Don Jose Migueli.

Bai, Don Jose Miguel oso aurreratua izan zen, oso aurreratua. Esaten dizut, ordenagailua ez zuen izan, baina gainerako aurrerapenak asko. Don Jose Migueli gertatu zitzaion ondorengoa. Berak ingelesa zekien, baina berak ikasita, eta idazten zituen artikuluak Ingalaterrako aldizkari zientifiko baterako. Han ikusten zuten oso artikulu onak zirela, zentzuzkoak. Behin gonbidatu zuten Londresera konferentzia bat ematera. Iparraldean zegoen momentu hartan ihes eginda. Hasi zen hitz egiten eta konturatu omen zen jendea burua mugitutzen, erlojuari begira…zegoela. Pentsatu zuen esaten ari zena ez zitzaiela batere interesatzen, baina halako batean antolatzaile batek frantsesez jarraitzeko eskatu omen zion. Frantsesez jarraitu omen zuen eta bukatu zuenean konturatu zen ingelesez ez ziola inork ulertzen. Jakina, hark ingelesez ondo idazten zuen, berak bere kasa ikasita zekien eta, baina pronuntziazioa inongo ingelesekin ikasi gabe zegoen eta pronuntziatzen zuen idazten den bezala eta ingelesek ez zioten ulertzen. Baina pentsa ezazu, bere kasa ikasita! Eta hark idazten zituen aldizkari zientifiko baterako kategoriako artikuluak, hain kategoriakoak non hitzaldia ematera eraman baitzuten. Don Jose Miguel oso aurreratua izan zen, oso aurreratua.

Elkarrizketa amaitzean, eskerrak eman nizkion. Josetxok bitrinako mineralak erakutsi zizkigun eta galena irratiaren anekdota komentatu genuen. Barandiaranekin irratia egiten Domingo Jauregui, nire birraitona, egon zela komentatu nion. Bere estudioa erakutsi zigun eta Errusiako Eliza Ortodoxoak haurrei Biblia erakusteko erabiltzen zituen triptikoak ere bai. Izeba Maiterekin tarte batean hitz egin ondoren, elkar agurtu eta etxera itzuli nintzen, lana egin izanaren pozarekin.