Archive | arauak lantzen

Gaurkoan, iaz hasitako Euskaltzaindiaren arauen ikastaroari jarripena emanez, zalantza eta oker ugari sorrarazten duten  arau bi azalduko ditugu. Atzizkiekin zerikusia dute  biek. Alde batetik, zehargalderetako -eN eta -eNETZ atzizkien arteko ezberdintasunaz arituko gara, eta –eLAREN, –eNEKO edo –eNAREN atzizkien erabilera okerra aipatuko dugu, bestetik. Prest? Pasa gaitezen, bada, arauak zehaztasunez aztertzera.

ZEHARGALDERA OROKORRETAKO ADITZ-ATZIZKIA: -(E)N ETA -(E)NETZ

1. Zehargaldera guztietan bezala, zehargaldera orokorretan ere aditzak –(e)n forma hartzen du, eta aski da atzizki hura, zehargaldera ongi osatzeko, nahiz harekin batera ea edo ote bezalako beste zenbait indargarri ere erabil daitekeen:

a) Ez dakit zuzen mintzatu naizen.

b) Galdetzera noa ea norbait azaldu den.

2. Halere, zehargaldera orokorreko aditzari atzizki indargarria erantsi nahi bazaio (baietza ala ezetza azpimarratzeko), anbiguitaterik sortzen ez duen –(e)netz atzizkia erabiltzea gomendatzen du Euskaltzaindiak euskara baturako. Beraz, bai-ez erako galde-perpausekin (galdetzailerik ez daukatenekin, alegia) baino ez dira erabiltzen.

a) Begira iezaiozu ongi ea gaitzik ageri duenetz.

b) Askotan banago gizon horrek besterik ikusten ote duenetz .

c) Ez dakit ikusi dugunetz.

Araua osorik (pdf).

-ELAKO ETA -EN ATZIZKIAK IZENAK GOBERNATURIKO PERPAUS OSAGARRIETAN

• Aitzakia, albiste, berri, damu, esperantza, froga, hitz, iritzi, irudipen, itxaropen, itxura, kezka, konfiantza, kontu, marka, promesa, seinale, sentimendu, susmo, uste, zantzu, zurrumurru … eta horrelako izenek gobernatzen dituzten perpaus osagarrietan –eLAKO eta –eN atzizkiak erabiliko dira euskara batuan:

• Ekonomia gaizki doalako berriak ez gintuzke harritu behar.

• Ameriketara joan zen, han hobeto biziko zelako ustean.

• Nork zabaldu du Maite eta Koldo banatu direlako zurrumurrua?

• Euskara Afrikatik datorrelako hipotesiak indarra galdu du azken urteotan.

• Berriro elkar ikusiko dugulako esperantza ez dut galdu.

• Maite gaituztelako seinale da egin diguten harrera beroa.

• Adi! Ohikoa izaten da perpaus osagarriotan –eLAREN, –eNEKO edo –eNAREN atzizkiak erabiltzea, baina gisa honetako perpausek ez dute lekurik euskara batuan:

• *Ekonomia gaizki doalaren berriak ez gintuzke harritu behar.

• *Ameriketara joan zen, han hobeto biziko zeneko ustean.

• *Maite gaituztenaren seinale da egin diguten harrera beroa.

Araua osorik (pdf)

 

[kml_flashembed movie="https://euskaljakintza.com/ariketak/arauak/en_elako.swf" width="640" height="400" wmode="transparent" /]

Arauak lantzeko ikastaroarekin jarraituz, oraingoan diptongoz bukatzen diren izenen deklinabideaz mintzatuko gara. Halaber, 3 eta 4 zenbakien deklinabidearekin egoten diren nahasketak argitzen saiatuko gara.

DIPTONGOZ BUKATZEN DIREN IZENEN DEKLINABIDEA

– Diptongoz bukatzen diren hitzak, oro har, bokalez amaitzen diren gainerako izen guztiak bezala deklinatuko dira: uztailaren lauan, zenbait kristauk, zelaitik, jaitik, garaian, e.a.

– Salbuespenak:

o gau hitzaren kasu hauetan: gauez, gaueko, gauean;

o lau izenordain bezala jokatzen denean: laurak etorri ziren. Lauretan joango gara, e.a.;

o monosilaboek instrumentalean (-z) honela egingo dute: edozein gaiez mintzatu. Jaiez jai ibili,

Araua osorik.

_____________________________________________

ZENBAKIEN DEKLINABIDEA

Hiru

1) Hiru izena denean, bokalez bukatzen diren gainerako beste edozein sintagma bezala deklinatuko da: hiru, hirua, hiruak (abs); hiruk, hiruak, hiruek (erg), e.a.  

2) Izenordain baten funtzioa duenean (alegia, sintagma osoa berak bakarrik osatzen duenean), honelaxe deklinatuko da:     

 

 

3) Hau hiru zenbakiari bakarrik dagokio eta ez hamahiru, hogeita hiru, berrogeita hiru eta gaienerakoei, hauen pluraleko deklinabidea hamahiruak, hogeita hiruak, berrogeita hiruak, e.a. baitira.  

 Adibidea: Atzoko hirurak etorri ziren, baina beste hamahiruak etxean gelditu ziren. 

Lau

Lau zenbakiaren kasuan Euskaltzaindiak hau erabakitzen du:  

 

1) Lau izena denean, bokalez bukatzen diren gainerako beste edozein sintagma bezala deklinatuko da: lau, laua, lauak (abs); lauk, lauak, lauek (erg), e.a.   

2) Izenordain baten funtzioa duenean (alegia, sintagma berak bakarrik osatzen duenean), honelaxe deklinatuko da:

3) Hau lau zenbakiari bakarrik dagokio eta ez hamalau,hogeita lau, berrogeita lau eta gainerakoei, hauen pluraleko deklinabidea hamalauak,hogeitalauak, berrogeitalauak, e.a. baita.

4) Analogiaz sortu diren zazpirak, zortzirak etahorrelakoak bigarren mailan utzi beharko lirateke euskara idatzian, hauekbokalez bukaturiko izenak bezala deklinatzen baitira: seiak, seietan,seietatik, e.a. Adibidea: Atzoko laurak etorri ziren, bainabeste hamalauak etxean gelditu ziren.

 

Laburtuz:

 
Hiru eta lau zenbatzaileek, zenbakiak berak izendatzeko erabiltzen ez direnean, deklinabide berezia dute:

• Mugagabean, bokalez amaituriko gainerako hitzen antzera: hiruk, hiruri, lautan, lautatik, e.a.
• Pluralean, ordea, r bat behar dute: hirurak, hirurei, lauretan, lauretatik, e.a.

Araua osorik.

Arauak lantzen ikastaroarekin jarraituz, hitz elkartuen osaera eta idazkeraz arituko gara gaurkoan. Erraza badiruri ere, arau konplexuenetarikoa da dituen salbuespen mordoagatik. Pasa gaitezen, bada, atal guztiak ahalik eta garbien azaltzera.

HITZ ELKARTUEN OSAERA ETA IDAZKERA

Orokorrean:

Salbuespenak ez badira, hitz elkartuak orokorrean bi modutara idatziko dira: bereiz eta marrarekin edo marra gabe, nahi den bezala (kontuan izan behar da salbuespenak ugariak direla).

— eguzki lore, eguzki-lore moduko izen elkartu arruntak, eta

— kale garbitzaile, kale-garbitzaile modukoak.

(Bi hitzak letra larriz hasten direnean hobe da, hala ere, marra gabe idaztea).

SALBUESPENAK:

1. Bereiz idatziko dira:

— aposizioak (Bidasoa ibaia),

— egin, eman, hartu eta eragin aditzekin osatzen diren aditz elkarteak (lo egin),

— etxez etxe moduko bikoiztapenak (adi, lehenengo osagaia deklinatuta dago etxez),

— egin berri modukoak (kontuz, hasiberri eta ezkonberri salbuespenak dira),

— mahai gainean, aste barruan gisako postposizioak,

— bigarren osagaia bila, eske edo falta duten elkarteak (diru bila, diru eske, diru falta),

— lehen osagaia erdal, euskal, giza eta itsas duten elkarteak (erdal gramatika, euskal idazleak, giza zientziak, itsas garraioa…), ihartuak ez diren neurrian (itsasgizon, elizgizon, gizalege, itsasontzi…), eta

— lehen osagaiaren amaierako >a< galtzen denean (biologi azterketa, literatur lehiaketa…). Laugarren puntuan azaltzen da kasu hau bere osotasunean.

2. Marrarekin idatziko dira:

— gorri-gorria moduko bikoiztapen indargarriak,

— apurka-apurka bezalako bikoiztapenak,

— seme-alabak, zuri-gorri modukoak,

— barra-barra, plisti-plasta bezalakoak,

— Ezkio-Itsaso moduko leku izen elkartuak (bi hizkuntzatan ematen direnean, ordea, ez: Lizarra/ Estella).

3. Loturik idatziko dira:

— jarleku (aditzoina + izenondoa) moduko elkarteak (egongela, salneurri, jokamolde…)

— aldagaitz (aditzondo + izenondoa) bezalako izaera elkarteak (irakurgaitz, sinestezin, ulerterraz…)

— odolustu (izena + aditza) moduko izen-elkarte arruntak (indargabetu, indargaldu, azpimarratu…),

—bigarren osagaia -gin, -gile, -zain, -zale, -dun, -gabe edota -gintza,-za(i)ntza duten elkarteak,

—bigarren osagaia -aldi, -buru, -gizon, -(g)une, -kide -(k)ume, -orde duten izen elkarteak (langile, atezain, dirudun, lotsagabe, solasaldi, asteburu, legegizon, lankide, kalekume, zuzendariorde, aztergai…),

— lehen osagaia aurre-, azpi- eta -gain duten izen elkarteak (aurreikuspen, gainbegirada, azpimultzo…), eta

— lauburu (zenbatzailea + izena) moduko elkarteak (hiruhortz, ehunzango, begibakar…)

4.>a<-rekin nahiz >a< gabe idatz daitezke:

– Elkarteko lehenbiziko osagaiak >ia< amaiera duenean (biologia, filosofia, bidaia…): biologi azterketa, biologia(-)azterketa.

– Bestelako >a< itsatsiak ez dira galtzen elkarketa egiten denean, eta hitzak bere osotasunean eman behar dira. Salbuespen dira, dena dela, honako sei hitz hauek: burdina, eliza, hizkuntza, kultura, literatura eta natura. Hitz hauek, hala nahi izanez gero, gal dezakete >a< hori. Beraz, sei hitz horiek hitz elkarketaren lehenengo osagai bezala azaltzen direnean, elkarketa horiek 3 modutara eman daitezke: literatur saria (>a< kenduta eta marratxorik gabe), literatura (-)saria). Beste modu batera esanda, amaierako >a< galtzen den bakoitzean, bereiz idatziko da hitz elkartua eta >a< gordetzen denean, aukeran izango da bereiz idaztea nahiz marratxoa erabiltzea:

• kultur etxea, kultura(-)etxea
• biologi azterketa, biologia(-)azterketa

* Kontuan izan parentesia azaltzen den bakoitzean (-) , barrukoa aukeran dagoela adierazi nahi duela.

Araua osorik.

Gehiegi, ezta? Bada, ez uzkurtu! Praktika pixka batekin berehala ikasten da eta… 😉