Archive | euskara

RSS feed for this section

Arauak 27: Iraupena eta maiztasuna

By on 2008(e)ko maiatzak 18 in arauak lantzen, EGA

jakintzaMaiz iraupena eta maiztasuna nahasten ditugu. Ez da gauza bera periodo edo epealdi oso bati erreferentzia egitea edo noizean behin egiten dugun hori aipatzea; halere, ezjakintasunez edo, ohikoa izaten da horiek nahastea. Nola adierazi behar dugu zerbaitek 3 aste iraun duela? Hiru astean, hiru astetan, hiru astez… Zein kasu marka erabili behar dugu? Eta maiztasuna aditzera emateko? Lau hilabetez behin edo lau hilabetean behin? Biak? Bada, hori guztia argitzen saiatuko gara jarraian. Ohi bezala, Euskaltzaindiak dioenarekin hasiko gara eta, amaieran, ikasitakoa praktikan jartzeko ariketa bat eskainiko dugu. Hasteko prest?

1. IRAUPENA ADIERAZTEKO

— Iraupena adierazteko: NOR (absolutiboa), -Z instrumentala eta NON (inesiboa) erabiltzen dira maiz .

— NON sintagma hauei dagokienez, mugagabea onartzen bada ere, mugatu singularra erabiltzea hobesten da periodo edo epealdi oso bateko iraupenari erreferentzia egiten diogunean, hau da, zenbatzailedun sintagma horrek adierazten duen denbora etengabeko unitate bakar gisa hartzen denean (inesiboaren bidez prozesu edo gertaera baten iraupena adierazten denean). Adibidez,

Hiru astean asko hazi da haurra.

Hiru urtean ikasi du euskara .

Lau urtean lan egin du Afrikan.

Hauetan denetan mugatu singularra erabiltzen da iraupena adierazteko.

Iraupenik adierazten ez denean, noski, mugagabeak ohiko lekua izango du. Hiru urteko iraupena adierazi beharrean hiru urte desberdinetan gertatu den zerbait adierazi nahi bada, mugagabea beharko da:

Hiru urtetan antolatu dute tanborrada (hiru urte desberdinetan).

praktika iraupena

[kml_flashembed movie="https://euskaljakintza.com/ariketak/arauak/iraupena.swf" width="550" height="400" wmode="transparent" /]

1. MAIZTASUNA ADIERAZTEKO

— Mugagabea erabiliz, eredu hauen artean aukera dezakegu:

Lau urtez behin elkartzen dira senitartekoak.

Lau urtetarik behin elkartzen dira senitartekoak.

Lau urtetarik lau urtetara elkartzen dira senitartekoak.

Lau urterik behin elkartzen dira senitartekoak.

— Mugatu singularrean ere aukera ezberdinak ditugu:

Lau urtetik behin elkartzen dira senitartekoak.

Lau urtetik lau urtera elkartzen dira senitartekoak.

— NON kasuan, berriz, forma mugatua erabili behar da honelakoetan:

Lau urtean behin elkartzen dira senitartekoak.

— Maiztasuna adierazteko egituren artean, [izena + -ero] gisako esamoldea onartzekoa da:

{ Astero, hilero, ordulaurdenero…} etortzen da.

Kontuz! Gaitzestekoa da: -ERO atzizkiaren bidez osatua den * [zenbatzailea + izena + -ero] sintagma:

* Bi urtero egiten dute bilera batzordekoek.

*Hamabost egunero etortzen zait bisitan.

—Hamabostero, ordea, onartzekoa da, hamabostean behin nahiz hamabosterik behin-en parean.

praktika maiztasuna

[kml_flashembed movie="https://euskaljakintza.com/ariketak/arauak/maiztasuna.swf" width="550" height="400" wmode="transparent" /]

Araua osorik.

Comments { 0 }

Arauak 26: Izen sintagmen arteko juntadura dela ela

By on 2008(e)ko apirilak 27 in arauak lantzen, EGA

JakintzaIzen sintagma bat beste bat edo gehiagorekin elkartu nahi dugunean, zalantza ugari sortzen zaigu; izan ere, ez da gauza bera pertsona izenordainak elkartzea, esaterako, edo kasu-marka bera daramaten bestelako sintagmak elkartzea. Nire ustez, azalpenetan edo hitz teknikoegietan galdu beharrean, onena beti adibideak ikustea izaten da; horiek ikusita, errazagoa izaten baita egiten ditugun akatsak identifikatzea.

Gauzak horrela, adibide ugariz baliatuta, Euskaltzaindiak arazotsuak gertatu ohi diren kasuen inguruan erabakitakoa emango dugu. Amaieran, beti bezala, araua praktikan ipintzeko ariketa bat topatu ahal izango duzu. 

Izen sintagmen arteko juntadura dela eta, tradizioko erabilerak kontuan harturik, Euskaltzaindiak ARAU hauek ematen ditu euskara baturako:

1. Kasu-marka bera dakarten sintagmak beti junta daitezke:

  • Bilboko jokalariek eta Bermeoko arraunlariek batzarra egin dute.
  • Zuri, niri eta beste askori gertatu zaigu.
  • Zure etxeaz eta gure lanbide berriaz mintzatu dira.
  • Baionatik, Bilbotik eta Gasteiztik omen datoz ikasle horiek.

2. Hau da erabili behar den juntabidea, pertsona izenordainak elkartzen direnean:

  • Zuk eta guk egingo dugu (eta ez * zu eta guk egingo dugu).
  • Niri, zuri eta beste lagunei gertatu zaigu (eta ez * ni, zu eta beste lagunei gertatu zaigu).
  • Gutaz eta zuetaz mintzo dira (eta ez * gu eta zuetaz mintzo dira).

3. Halaber, singularreko sintagmetan, kasu-markadun sintagmak juntatzea gomendatzen da:

  • Itsasoan eta lehorrean bizi diren narrastiak.
  • Amarekin eta amamarekin bizi da.

Juntatzen diren izenak oso hurbilekoak direnean, edo izenlagunaz nahiz izenondoaz lagundurik doazenean, ardatz anitzeko sintagma osa daiteke, kasu-marka amaieran ezarriaz:

  • Gorputz eta arimatik atera den oihua.
  • Bere emazte eta alabari galdetu zien.

4. Pluraleko sintagmetan, izenak ere junta daitezke, kasu-marka amaieran emanaz. Kasu-sintagmak juntatzea edo izenak juntatzea, aukeran izaten da orduan:

  • Itsaso, mendi eta basamortuetan ibili da.
  • Maite ditut lagun eta ahaideak.
  • Adiskide eta lankideei kontatu diet.
  • Meatze eta lantegietatik atera den oihua.
  • Maite ditut eguzki, zeru eta izarrak.

5. Determinatzailea duten kasu-markarik gabeko izen sintagmak ezin junta daitezke kasu markadun sintagma batekin: Gogoratu asteriskoak erabilera okerra adierazten duela.

  • * Mendia eta itsasotik heldu da ura.
  • * Adiskideak eta lagunez mintzatu zara.
  • * Burua eta zangoei behatu nien.
  • * Bihotza eta buruak horretaratzennau(te).
  • * Gizon hau eta emakume hark esango dizute.

6. Genitibodun (noren) sintagmetan ere ez da zilegi sintagma mugatu soila eta genitiboko sintagma juntatzea:

  • * Ikastolak eta gobernuaren arteko bilerak.
  • * Irakaslea eta ikaslearen arteko harremana.

Araua osorik.

 Praktika

[kml_flashembed movie="https://euskaljakintza.com/ariketak/arauak/izensintagma_juntadura.swf" width="550" height="400" wmode="transparent" /]

Comments { 0 }

Arauak 25: Komunztadura aposizioetan

By on 2008(e)ko apirilak 11 in arauak lantzen

jakintzaAposizioez hitz egingo dugu gaurkoan. Baina zer da aposizio bat? Izen-sintagma bati beste izen-sintagma bat justaposizioz lotuz egindako eraikuntza, batak bestea azaldu edo zehazten duelarik (ikus Harluxeten). Askotan zalantza handiak izaten ditugu aposizioak idaztean, batez ere, komunztadurari dagokionean; hori dela eta, ematen diren kasu ezberdinak azaltzen saiatuko gara. Euskaltzaindiaren azalpenak bere horretan utzi ditugu; dena den, azalpenetan galtzen bazarete (ez dira oso samurrak), zuzenean adibideetara jotzea aholkatzen dizuegu. Amaieran, beti bezala, praktikatzeko ariketa bat topatu ahal izango duzue. Has gaitezen, bada.

1. Aposizioa izen sintagmaren barneko izenen artean egiten denean ez da komunztadura arazorik sortzen, hondarkia (desinentzia) ez baita sintagma osoaren azken buruan baizik ageri:

  • Unibertsitateko Errektoreorde Edurne Mendiluzek aurkeztu du txostena.
  • Edurne Mendiluze Unibertsitateko Errektoreordeari aurkeztu diote txostena.

Horrelakoetan, bistan da, lehen izenak ez darama mugatzailerik (asteriskoak erabilera okerra adierazten du):

  • Unibertsitateko Errektoreorde(*a) Edurne Mendiluzek aurkeztu du txostena.
  • Zure lagunem>a) Dublinen bizi denari sari bat eman diote.

Mugatzailea izenaren beraren osagai egina duten izen bereziek, ordea – Antso Azkarra edo Pernando Amezketarra bezalakoek, alegia–, gorde egiten dute hura aposizioan ere:

  • Antso Azkarra errege ausartari (*Antso Azkar errege ausartari).
  • Pernando Amezketarra bertsolari ezagunaren ibilerak (*Pernando Amezketar bertsolari ezagunaren ibilerak).

2. Izen sintagma osoak aposatzen direnean, berriz, komunztadura egitea da ohikoena, hondarkia sintagma aposatuetan ere ipiniz:

  • Nire lagun Ferminek, piano jotzaile trebeak, kontzertu asko eman ditu aurten.
  • Fermin Garro irakasleari, lizentziadun berri denari, eman diote lanpostu hori.
  • Zure lagunarekin, Unibertsitateko irakaslearekin, mintzatu naiz gaur.

Komunztadurarik gabeko aposizioak lekukotasun urriagoa du tradizioan, batez ere perpaus barruan kokatua dagoenak, eta, hortaz, ez da gomendatzekoa :

  • ?? Nire lagun Ferminek, piano jotzaile trebea, kontzertu asko eman ditu aurten.
  • ?? Fermin Garro irakasleari, lizentziadun berri dena, eman diote lanpostu hori.
  • ?? Zure lagunarekin, Unibertsitateko irakaslea, mintzatu naiz gaur.

Zenbaitetan, perpausaren joskeratik aparteko eranskin edo tarteki aske gisa ematen da bigarren sintagma eta ez sintagma aposatu gisa. Areago gertatzen da etenak, tartekiak eta horrelakoak maiz samar dituen euskara mintzatuan, jardun egituratuagoa izan ohi duen idatzian baino. Horrelakoetan, jakina, benetako aposiziorik ez dagoenez, ez da komunztadura egiten. Errazago onartzen dira horrelakoak, tarteki izaera argia denean:

  • Gure herriko alkateak –musikazale amorratua bera– begi onez ikusi du kontzertu gela berria egiteko proiektua.
  • Haren etxean –aski zabala, ene ustez– erraz kabituko gara denok.
  • Datorren larunbatean –hilak zortzi– hasiko da ehiza garaia.

Araua osorik.

praktika

Comments { 0 }
-->