Archive | irakurlearen txokoa

Joseba Sarrionandia Uribelarrea Iurretan jaio zen 1958ko apirilaren 13an. Euskal Filologian lizentziatu zen Deustuko Unibertsitatean eta fonetikako irakasle izan zen Bergarako UNEDen. Anaitasuna, Ibaizabal eta Zeruko Argia aldizkarietan argitaratu zituen bere lanak. Garai hartan, Pott bandaren kideetako bat izan zen. 1980an kartzelaratu egin zuten ETAko kidea izateagatik. Epaitu eta hogeita zortzi urteko espetxe zigorra ezarri zioten. Urte berean hiru sari irabazi zituen, Maggie indazu kamamila eta Enperadore eroa ipuinekin eta Izuen gordelekuan barrena poema bildumarekin.

1985eko uztailaren 7an Martuteneko espetxetik ihes egitea lortu zuen, bertan izan zen kontzertua amaitu ondoren bafle batean sartuta. Ordudanik erbestean bizi da, baina literaturarekin itzultzen da gure artera. Bidaia horietan, Narrazioak (1983), Ni ez naiz hemengoa(1985), Marinel zaharrak (1987), Ainhoari gutunak (1990), Hezurrezko xirulak (1991), Gartzelako poema (1992), Hnuy illa nyha yahoo (1995), Hitzen ondoeza (1997), Lagun izoztua(2001) eta Kolosala izango da (2003) izan dira erabili dituen pasaporterik ezagunetakoak.

Nik irakurri dudan liburua azken hau izan da, Kolosala izango da eta laburpentxo bat egin aurretik gustatu zaidala esan beharra daukat. Bertan narratzen den istorioa 1936ko Espainiako gerra giroan kokatzen da eta Kalaportuko herrian bizi diren 11 urteko ume batzuen begietan islatzen du Espainiako Gerra Zibila.

Liburuko protagonista 11 urteko ume bat da eta bere lagun Joxe Marirekin bizitako momentuak adierazten dira gehienbat istorioan. 1936ko uztailaren 19an, aita “lanera” zihoala esan zuen Ferrolera edo Santanderrera eta ordudanik gauza asko aldatu ziren euren egunerokotasunean. Irratian gerra hasi zela esaten zuten baina bi gaztetxoek ez zuten ulertzen nongo gerra hasi zen, beraiek ez baitzuten ikusi inor hiltzen. Bazekiten, Espainian II. Errepublika zegoela eta azken hauteskundeak Frente Popularrak irabazi zituela, baina beraiek ez zekiten nortzuk ziren errebelatu zirenak.

Herria errepublikarekin zegoen, besteek alde egin baitzuten. Noizbehinka, Karl Marxen irudia zuen kamioi baten atzetik joanda, tiroak praktikatzen ikusten zituzten milizianoak eta, belardian ezkutatuz, beraien tresna xumeekin ere punteria praktikatzen zuten bi umeek.

Hasieran, gerra ez zela inoiz iritsiko pentsatzen zuten baina, egun batean, Nafarrak iritsi ziren oso ondo prestatuta eta herriko errepublikazaleak erresistentziarik gabe errenditu ziren. Orduan, aita iritsi zen eta dena ondo atera zela esanez, Bilbora zihoala adierazi zuen. Herrian gerra amaitu zenean, ohartu zen aita Alzamiento Nazionalekoa zela eta irakasle berriak Falangekoak. Eskoletan jende asko falta zen eta klaseak emateko moduak erabat aldatu ziren. Kaleetan Dios, Patria, Rey entzun zitekeen batzuen ahoetan eta besteenetan Franco, Franco, Franco.

Honela, herriko eta etxeko giroa asko aldatzen da eta, azkenean, kaleetan zeuden falangeetako guardiekin hitz egin ere egiten zuten gaztetxoek. Hauek umeei ea zertaz hitz egiten ari ziren galdetzean, bi umeek Alemaniako Cirque Krone zirkuaz hitz egiten ari zirela zioten eta alemanek, Frantzia okupatuta zutenez, lehenago iritsiko zirela pentsatzen zutela.

Laburpentxo honek grina sortu badizue, eskatu iezadazue liburua eta gustura utziko dizuet. Oso erraz irakurtzen da eta, besterik gabe, gomendatzen dizuet.

Pako Aristi idazle urrestilarra 1963an jaio zen. Rikardo Arregi saria irabazi du bi urtetan jarraian (1992 eta 1993an). Kazetaritzan lizentziatua, idazle anitza dugu, ia genero guztiak landu dituena: artikulugintza (Bezperan entregatu nituenak), ipuingintza (Auto-stopeko ipuinak), nobelagintza (Kcappo, Irene eta Krisalida nobelen trilogia), saiakera (Euskal kantagintza berria), erreportaia (Venezuela, iraultza isilaren hitzak), poesia (Iraileko ipuin eta poemak) eta haur literatura. Bere azkeneko nobela, Urregilearen orduak, (1998) izan zen; azken liburuak, ordea, Libreta horiko poemak (2003) eta Gauza txikien liburua (Beterriko liburua 2005) ditu.

Egun batzuk pasa dira Txalaparta argitaletxeko Pako Aristiren Venezuela, iraultza isilaren hitzak liburua irakurri nuenetik. Aparta da benetan, eta ezin izan nion blog honetan honen inguruko lantxo bat idazteari muzin egin. Beno, egia esan, Maitek esan zigun liburu baten inguruko artikulu bat egiteko, baina horrek ez du esan nahi gogoz kontra egin dudanik edota liburuak liluratu ez nauenik; ezta gutxiagorik ere!

Liburu honek Pako Aristik Mikel Markez abeslariarekin batera eginiko Venezuelako bidaia narratzen du, denboraldi batez venezuelar sentitu zeneko kontuak biltzen dituelarik. Bertako jende, bizimodu eta egoera politikoaz jarduten du nagusiki, eta horretarako, bere esperientzia pertsonalean oinarritzeaz eta bere ikuspegi kritikoa erabiltzeaz gain, bertako jendearen hitzak ere kontuan hartzen ditu. Erreportaiak, beraz, venezuelar iraultzaren inguruan jarduten du, bere iraganetik askatu eta bere etorkizuna erabaki nahi duen herriaz, eta lan horretan, Hugo Chavez gobernuburua du jomuga. Aipatutakoez gain, ondorengo gaiak ere plazaratzen ditu: Venezuela eta Kubaren arteko konparazioa egiten du bertako jendeari euren iritzia eskatuz, venezuelarren izaera biltzen dituen pasartetxoak narratzen ditu, venezuelar hizkeraren eta gertakari politikoen inguruko hiztegiak egiten ditu, berari gertatutako anekdota pertsonalak kontatzen ditu, gai ezberdinen inguruko ikuspuntu anitzak biltzen ditu, euskal errefuxiatuen eta euskal etxearen inguruan mintzo da… Beraz, Aristik liburu honetan denetik egiten duela esan dezakegu, betiere bere helburua guk herri venezuelarra eta bertako egoera ezagutzea delarik. Nik uste, gure herriaren jarrera borrokazalea herri honetan islatua ikusi izanak liluratu duela Aristi, eta hau izan dela liburua idaztera bultzatu duena.

Gatazka politikoa da, ordea, liburuaren ildo nagusia. Bertan bizitzen ari dena iraultza gisa definitzen du berak. Hona hemen bertako egoera historiko-politikoaren laburpentxo bat: Berrogei urtez boterea bi alderdiren esku egon da, herriari baliabideak kendu dizkiotenak etekin pertsonalerako eta honen gainbehera eragin dutenak. Iruzurrean, ustelkerian oinarrituta, gizartea korrupziora bultzatu zuten. Hau ikusirik, militar talde batek estatu kolpe saiakera bat eman zuen, Hugo Chavez hauen artean, baina ez zuten arrakastarik lortu eta espetxeratuak izan ziren. Chavezek, ordea, ez zuen etsi. Espetxetik irten zenean, hauteskundeetara aurkeztu eta herriaren bihotzera heltzearekin batera, lehendakaritzara heldu zen. Egun berak jarraitzen du gobernuburu, herri xehearen alde lanean diharduelarik, baina dirudunak eta hauen menpe dauden hedabideak aurka ditu.

Liburuaren idazkerari dagokionean, honen arintasuna azpimarragarria da. Arintasun hau dela eta, liburua irakurterraza suertatzen da. Liburuak Chavezenganako bidaia eta bertan bizitzen ari den iraultza hari nagusitzat baditu ere, istorio bat ez baina bai eguneroko jardunak sortutako pasarteak narratzen dituenez, ez du horrenbesteko arretarik eskatzen, eta honek arintasuna erantsi eta irakurraldia atsegingarriago egiten du. Aristik berak, bere idazkerarenganako ardura azaltzen du erreportaiaren azken hitzetan, Eduardo Galeanorengana aholku eske joan izana aitortzen duelarik.

Nire iritzi pertsonalari dagokionean, oso liburu atsegin eta interesgarritzat jotzen dut. Hala eta guztiz ere, ez dut uste liburu hau irakurri aurretik Venezuelan izan ez banintz, horrenbeste gustatuko litzaidakeenik. Izan ere, liburu hau irakurtzen nuen heinean, bertan azaltzen ziren gauza asko ezagunak egitean identifikatuta sentitzen nintzen, bihotzeraino heltzen zitzaizkidan. Aldi berean, eta nik uste Pako Aristiren antzera, identifikazio hau euskalduna naizen aldetik ere sumatzen nuen, venezuelarrek bizi duten iraultza egoera dela eta. Konexio hau, gainera, beraien askatzailea den Simon Bolivarrek ziurtatua geratzen da, honen arbasoak euskaldunak baitziren.

Nire esperientzia pertsonalekin jarraiturik, Venezuelara joatean bertako egoera sozio-politikoa nahitaez barneratzen duzula esango nuke. Izan ere, egunero entzuten duzu Chavez kaleko jendeen ahoetan, telebistan, egunkarietan… Gainera, bertako jendeak iritzia eskatzen dizu, politikaz jarduten dute etengabe eta politika ulertzeko edo bizitzeko modu honek guztiz harritzen gaitu, hemen ez baitago horrelakorik. Chavismoan, ordea, arazo larri bat nabari da. Herriak Chavez du buruan, gizon bakarra, lider bat. Zer gertatuko litzateke hau hilko balitz edo hau hilko balute? Herria kinka larrian geratuko litzateke. Hala eta guztiz ere, nik herriarengan, venezuelarrengan sinesten dut, eta aurrera ateratzea lortuko zuteneko ustea dut. Herriak maite du Chavez, bere burua herritartzat jotzen duelako, herri xeheko familia batetik datorrelako, herritarra izanik herriarengatik borrokatzen duelako, eta horregatik, zerbait gertatuko balitzaio, herria altxatuko litzatekeela dudarik ez egin. Eta hau ez da nik diodana soilik, venezuelarrekin jardunean honelako hitzak entzuten baitira:

“Yo no me meto debajo de la cama suplicando. Yo salgo ahí, a las calles, a defender a Chavez, a defender al pueblo! Como si hay que morir en ello!

Kalean topatu genuen gizon baten hitzak ziren hauek. Gizon honek familia osatua zeukan emaztearekin eten eta etxetik alde egin behar izan zuen, bera chavista izanik bere emazteak begien aurrean ikusi ezin zuelako. Honek, antza, inoiz bere emaztea maitatu izan duena baino gehiago maite du lehendakaria. Nire aitaren lagun venezuelar bat ere Chavezekin zoratzen dago. Herri xehekoa da, pobreetan pobre, eta bere bi alaba Kubara joan dira medizina ikastera, gobernuak ikasketak ordaintzen dizkielarik. Honela zioen gizonak:

Cuando iba a imaginar yo, yo que no tengo nada, que mis hijas podrian estudiar medicina?

Honekin guztiarekin, ondorio honetara iristen naiz. Argi dago Venezuela ez litzatekeela horren herrialde erakargarria izango bertako jende, bizipen eta egoera politikorik gabe. Honek guztiak xarma berezi bat ematen baitio naturaz berezko edertasuna duen lurralde bati. Hau Venezuelan izan naizelako esaten dut, eta bertako naturaren edertasun paregabearen gainetik herriak maitemintzen zaituela ziurta dezaket. Zoragarria da. Gauza bera gertatu zitzaion nire aitari lurralde hau ezagutu zuenean, eta baita Pako Aristiri berari ere, horretarako liburua irakurtzea besterik ez duzue. Bertan bizitza beste ikuspuntu batetik hartzen dute, beste lasaitasun batez. Alaiak, irekiak eta hizlari apartak dira denak, politikaz mintzatzea gustuko dutenak, baina, hori bai, ezer baino lehen alperrak eta edarizaleak dira denak, gizonezkoak gehienbat. Hozkailuan janaririk ez dute sekula izango, baina garagardoa edo rona ez da ez sekula faltako. Orainean bizi dira, ez die etorkizunak arduratzen eta bizitzeko beharrezkoaren bila soilik joaten dira, ez dute guk daukagun diruzalekeriarik, ezta guk besteko aberastasunik ere, baina bezain zoriontsu edo zoriontsuago bizi direla dudarik ez egin. Seguruenik, guri ondo etorriko litzaiguke hauengandik zerbait jasotzea. Ritmo Caribeño!

Hau guztia, nola ez, liburuan islatua agertzen da, eta nire Venezuelako superbizipenak kontatzen ez baditu ere, autoreak are interesgarriagoak diren kontakizunak biltzen ditu errepotaje honetan. Orain artekoa gustuko izan baduzue, dudarik ez egin liburua ere gustatuko zaizuela; beraz, badakizue zer egin…

Artikuluari amaiera emanez, liburu hau irakurtzera gomendatzen dizuet, ederra delako, interesgarria delako, ezberdina delako… eta, gainera, irakurraldiaz gozatzearekin batera, lurralde eta mundu berri bat ezagutuko duzuelako. Ez zarete damutuko!

Mikel Markezen poemarik ederrenetako bat irakurri nahi baduzue, klikatu hemen eta Gaztesareak Pako Aristiri eginiko elkarrizketa irakurri nahi baduzue, berriz, sakatu hemen. Jarraian, liburu honetako pasartetxo batzuk doaz:

Ez nago ziur, baina izan liteke. Venezuela da munduan leku bakarra poliziak gauaz semaforoak gorrian pasatzeko agintzen dizuna, malandroek (gaizkileek) semaforo gorriaren geldiunea aprobetxatzen baitute autoak lapurtzeko…
…
1975ean Chavezek hogei urte zituen. Akademia Militarrean zegoen, eta laster graduatuko zen parakaidista bezala, eta eguneroko bat idazten zuen.

…
-Musu bat, presidente?
-Bai, morena, zatoz hona.
Emakumea hor ari zaio, eman musu eta eman musu.
Azkenean, Chavezek:
-Ai, morena, musu bat esan eta zortzi eman dizkidazu!
Chavez gustura, eta emakumea zoratzen.
…
Venezuelako presidente guztiak izan omen dira lapurrak. Behin Romulo Betancourt iritsi zen lehendakaritzara, eta urte batzuen ondoren esan zuen:
-Eskuak erreko al zaizkit estatuaren dirurik lapurtu baldin badut!
Atentatu bat izan zuen. Autotik bere kabuz ateratzea lortu zuen, besoak gora jasota, eta argazki hori agertu zen biharamunean egunkari guztietan: eskuak erre zitzaizkion gizarajoari; ez zuen beste ezer izan.
…

Simon Bolivarrek, el libertador, idatzia:

Zin egiten dut
gurasoen jainkoagatik,
aberriagatik,
nire ohoreagatik, nire arimak ez duela
lasaitasunik izango
ezta ere nire besoak atsedenik
indartsuen mende dagoen
nire herriaren kateak
hautsita ikusi arte.
Hautaketa herrikoia,
Gizon eta lurralde libreak.
Eta izua oligarkiari.
…
Yo vengo de Guarenca
Sector de la Barranca
Donde los chamitos
Los billetes te arrancan
Hasta los más pequeños cargan escopeta
Para tratar de robarse
Una patineta…
…
Gu gara kaletar bakarrak. Mister Bean sentitzen naiz. Chavez guregana dator poliki-poliki, eta ni Mister Beanen atal batekin oroitzen naiz, Ingalaterrako erreginari ongi-etorria eskaintzen dion kamarero talde batean agertzen denarekin. Ni edozer mozorro hartzeko prest nengoen, txofer, soldadu, kazetari, edozein, Chavezengana hurbildu ahal izateko, baina ez nuen uste azkenean Mister Bean bilakatu beharko nuenik. Eta patrikan hamar gramo haxixekin.
Iritsi da gizona niregana eta eskua eman dit. Indarra dauka bai, gizon honek. Robertori begiratu dio orduan.
-Hau ez da beste apaiz bat izango, ezta? –esan dio brometan. Ez daki asko apaiza ez baina organujolea naizela!
-Bera Pako Aristi da –esan dio Robertok-, euskal idazlea da eta Venezuelari buruzko liburu bat ari da idazten.
Orain zorrotzago begiratu dit Chavezek, interes aurpegiarekin. Hala dela esan diot, denboraldi bat pasatzen ari naizela hemen liburu bat idazteko.
-A! Orduan hitz egin behar dugu zuk eta biok!
-Ahal bada, atsegin handiz! –erantzun diot.
…
Oso ondo. Pozik nago. Euskal idazlea aintzakotzat hartua izan da Venezuelako puntan.
Chavez zer iruditu zaidan? Gizon irekia, irribarretsua, adar jotzailea, gutako bat esateko modan.

Euskal idazleei buruzko artikuluekin jarraituz, oraingo honetan, Txillardegi dakarkizuet, eta hain ezaguna den Leturiaren egunkari ezkutua eleberria.

Jose Luis Alvarez Enparantza, Txillardegi izenez ezagutzen duguna, Donostian jaio zen 1929ko irailaren 27an. Ezaguna dugu bere lanen oparotasunagatik; izan ere, hasiera batean letren mundutik baztertuta egon bazen ere, berehala ekin baitzion idazteko zuen zaletasunari. Pixkanaka-pixkanaka bere bibliografia haziz joan zen eta, egun, bere obra literarioaren adibideak edonon aurki ditzakegu. Txillardegi ez zen literaturaren esparru batera mugatu, saiakera, eleberria nahiz hizkuntzalaritza ere landu baitzituen, besteak beste. Lan guztien artean garrantzitsuenak eta aipagarrienak Leturiaren egunkari ezkutua, Huntaz eta hartaz eta Euskal azentuaz ditugu.

Dena den, bere garaian eraso latzak jasan zituen arren, argi dago euskal irudi garrantzitsua izan dela eta dela hainbat ekimen martxan jarri baitzuen: Leturia izeneko euskal letretako lehen pertsonaia gatazkatsuaren sortzaile, erbesteratu, euskal aditz batuaren taulen egile eta batueraren eragile nagusienetako, ezker abertzaleko senatore, euskararen aldeko borrokalari nekaezin… Hori gutxi balitz, Leturiaren egunkari ezkutua idaztearekin bat, Txillardegik hainbat berrikuntza atxiki zizkion garaiko literaturari bai hizkera literarioaren finkatze prozesuan, bai narratologiari eta bai tematikaren eraberritze eta zabaltze prozesuari begira ere.

Txillardegik, bere eleberri honetan, Joxeba Leturia izeneko gaztearen istorioa du kontagai. Bertan gertakizunak baino gehiago, giza izateari buruzko bere gogoeta filosofikoak aurkezten dizkigu. Lehen pertsonan dago idatzia; izan ere, eguneroko batean gazteak dituen sentimenduak agertzen baitira. Dena den, honek ez du esan nahi nobela geldoa denik, baina ez pentsa akzioa nonahi topatuko duzuenik. Honela, Txillardegik amodio istorio bat aurkezten digu, Joxeba eta Mirenen artekoa. Nobela irakurtzen joan ahala, Joxeba protagonistarekin bat eginik, une goibel eta zoriontsuak konpartitzen dituzu, bere bizipenak jasoz.

Aipatzekoa da Joxeba Leturiaren egunkaria bi zatitan banatua dagoela. Bata, Miren ezagutu, adiskide egin eta harreman estu bat hasten duten arte; eta, bigarrena, jada Miren eta bera senar-emazte direnekoa. Honekin bi sentimendu eta egoera ezberdin bereizi nahi izan ditu idazleak: lehena, zoriona sortzen dion harengana iritsi eta lortu nahiak; eta, bigarrena, ostera, hainbesteko gogoz lortu nahi zuen hori edukitzeak sortzen dion damua. Labur esanda, zoriona eta tristura.
Gainera, bigarren atal honetan Miren gorrotatzera iristen da Joxeba, nazka sorrarazten dio haren gorputzak eta haren ondoan egoteak. Hori dela kausa, Joxebak etxetik alde egiten du, atzerrira, bere pentsamenduak esaten dionari kasu eginez. Atzerrian benetako egiaz konturatzen da eta, berriro etxera itzultzean, bere hanka-sartzeaz ohartuko da, benetan berekoi baten modura jardun duela ikusiko du, baina beranduegi. Mirenen heriotzaren eragile izanaren zamari ezin izango dio eutsi eta erabaki bat hartu beharko du…