umildu

da/du ad. Apaldu, umil bihurtu. Harro eta hantustez beteak umilduko dira. Deusek ere ezin umil gaitzake. Gaitzak gara umiltzen. Hirurogeita hamasei urte, garaia dut umiltzeko, bultza beharrik ez naukate goitik behera amiltzeko. (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

umildu. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII, donde convive con umillatu y el menos frec. umildatu (q.v.). Al Norte se encuentra en autores labortanos de los ss. XVII y XVIII como Etcheberri de Ziburu, Haramburu, Pouvreau, Gasteluçar y Chourio, y ya en el s. XX, en Etchamendi y Mattin, alternando con (h)umiliatu (q.v.) en algunos de ellos. Hay part. humiltu en un ej. de Mendiburu. En DFrec hay 7 ejs. de umildu.

1. (V, G, AN, L; Añ, Dv; h- SP, Lar, Izt 60r, H), humiltu. Ref.: A; Iz Ulz (umíllek) ArOñ (umilddu); Elexp Berg; Gte Erd 275. Humillar(se), postrarse; volver(se) humilde. “Humilier, s’humilier. Humildu da, s’est humilié” SP. “S’humilier; devenir soumis” Dv. “1. rendre ou devenir docile, obéissant […]; 2. (V, G), rendre ou devenir humble; […] humilier, s’humilier” H. “Sosegarse, aplacarse. Oso arrua zan gaztetan baina majo umilddu da edadiakin” Elexp Berg. . v. umilatu, umiliatu, umildatu. Imajina sainduaren oiñera naiz hurbiltzen, / eta haren aitziñean belhauriko humilltzen. EZ Man I 10. Belhauriko makhurtzen naiz guztia humildurik. EZ Man II 9. [Iongoikoren Semeari] humilduko zaio / heriotze kruela, / ezaguturik garaia / haren gañean duela. EZ Noel 33. Eliza sainduaren etsaiak zuk humilzeagatik, othoi adi. Harb 363. Merezi onez bada humil gaitezke, sekulan gure burua handi iduki gabe. SP Imit I 22, 6 (Ch gure buruen humiliatzeko). Guzien gainetik humildu behar zare eta apaldu. SP Imit IV 15, 1 (Ch humiliatu). Deusek ere ezin humil gaitzake Iainkoaren miserikordiaren begietan hark egin derauskigun ontasunen hainitztasunak humil gaitzakeien bezanbat. SP Phil 204 (He 206 humiliatu). Erran behar dugu bihotz guziaz eta barrena humildurik. Ib. 489s (He 496 humilitate barreneko batekiñ). Othoitzten zaitut humildurik. Gç 189. [Leoirik] aserreenak ere barkatzen dio bere atzaparren […] artean urratzera zijoan gizonari artara baño len beratzen ta humilzen zaion aldian. Mb IArg I 336s. Ta bere Jangoiko maitagarria noizbait galdu zuelako naigabez beterik eta berriz galzeko beldurrez humilturik bizitzea . (Ps 37, 9). Ib. 247. ( s. XIX.) Zeinbat nagusiago zarean, ainbat geiago humildu bear zara; lenengo, goitura, arrotasun, ta andi-usteaz geiago galduko zendukelako. Añ LoraS 166s. Iraun beti humildurik ta etxunik Jangoikoaren aurrean. Ib. 88. Eurok dira asko humildu, ta beeratuteko gizonik panparroiena. Ib. 167. Zek alan humildu, auspeztu, ezerbereztu, ta beeratu eban lurregiño zure Anditasun beneragarria? Añ EL1 194. Arro, eta antustez beteak umilduko dira. AA III 536. Ezagutu daiguzan geure pekatubak, eta humildurik ezauera onegaz […]. Astar II 186. Ezagututen dau semiak bere gatx egitia, humilduten jatzu, parka eskatuten deutsu. Ib. 64. Umildubaz eskatu / ezkeroz pakia. Afrika 136. Bildotx baten antzera humildu zitzaion. Aran SIgn 55. Damutasun bat artu dezagun / asi gaitezen umiltzen. Xe 364. [Arbolaren] azpian umildu ziran / Errege Gaztelakoak. AB AmaE 16 (tbn. en Or Eus 198, que traduce “se postraron”). Nai dozun guztia egingo dot zugaitik: auspeztuko natxazu, umilduko natxatzu ta. Ag AL 40. Kristoren legeak erakutsi duela nola barkatu, nola umildu, nola beartsu eta ezer eztuenari begiratu. Etxeg ib. 5. Jaun au bi bider dago / lenago ere ezkonduta, […]; zenbait umildu izandu dira / orrela alargunduta, / azari gisa eizian dabill / leio-zulotik sartuta. PE 138. Andreak daruzkagu / nun-nai agintari, / begira umilduta / gizonen plantari. JanEd I 24. ( s. XX.) Ikusiko degu zein diran fanfarroi oiek. –Umilduko dira, bai. Ill Testim 16. Nunbait kontrarioak / ikaratzen ziran, / solo umildu ziren / plazara sartzian. EusJok 75. Nai diet lagundu, / nik baldin al banu, / alkarri umildu, / berriz ere bildu. Ib. 131. Arrokeriyaz oiek kontatzen / or zebillen jai ta aste, / nik orrelako buru gogorrak / umiltzen badakit laiste. Ib. 135. Bakotxa gure hutsez, / apaldu, umildu, / bide hortaz bakezko / estaturat heldu. Etcham 58. Arriturikan alkarri beira / ango seriyotasunez, / gaixto samarrak umildu ziran / naiz fede asko izan ez. Tx B II 92. Biotzez gaiten umildu. Yanzi 83. Otxan asko egondu zan / lepotik eltzian, / gizona umiltzen da / dirua galtzian. Lizaso in Uzt Noiz 36. Elgarretarik urruntzen gaitu / gure urguilu trixteak, […]; umildurikan hurbil gaitezen / batzuek ala bertzeak. Mattin 67. Arrokeriak utzi ta biotzak umiltzeko orduak dituk oiek. Ataño TxanKan 174. Ea […] erregela batera edo bateratsura umiltzeko prest bihurtzen ote garen. MEIG VI 135. v. tbn. Ch III 7, 2. LE Ong 96v. Ur Mt 18, 4. Zab Gabon 105. Arti MaldanB 230. Zendoia 24. (Con bere burua)
Ezin dagoke nihor hemen, nahi ezpadu bere burua bihotz guziaz Iainkoa gatik humildu. SP Imit I 17, 3 (Ch ez bada Jainkoagatik humiliatzen). Bainan hori eztu egiten bere buruaren humiltzeko eta Iainkoaren handietsteko baizen. SP Phil 205s. Goratu egiten bait du Jaungoikoak bere burua umiltzen duana. “A quien se humilla” . Berron Kijote 124. (Part. en función de adj. o sust.) Eta etxekotzat hautatu baitutzu pobreak, humilduak, beherenak eta munduaz mesprezatuak. SP Imit III 22, 4 (Ch humillenak). Pekatari oso damutu eta umilduari. AJauregi EE 1885b, 216. Humillar, bajar, inclinar (la cabeza, los ojos…). Jaso biotzak batera, / begiak umildu bera, / eta belaunak lurrera, / guazen Jaunaren aurrera. Echag 124. Nai izan baleu onek umildu burua / Okendok laster eutsan […] / O! zer gatx txarra dan izatia arrua! AB AmaE 97s. [Beorrak] lerro lerro doakoz / umilduz buru ta begi. “Con la cabeza y vista bajas” . Or Eus 331. Bestia berriz Juan / ikaragarrie, / orrek umildu ditu / oien panparrokeriek.EusJok 76. Piarres […] bere aurka oldartzen ausartu zen. Bere puztukeria umildu ta bere agintearen ahalmena lotsagarri bizian utzi zion. Etxde JJ 40.

2. Derribar, abatir. Jakin zazu ezik, izan zerala umildua […] mirabe gazte batengandik. ‘Te lanzó fuera de la silla’ . Bil 163. [Zezenak] begiyak erne zeuzkan, / belarriyak tente, […]. Saiatu naiagatik / ori umiltzera, / igual sartuko zan / legoia iltzera. Xe 207.

3. Decaer; quedar abatido. Utzirik sarrazenua umildurik eta sekulan bañan nastutuagua. ‘Dejando al sarraceno tan abatido’ . Bil 163. Iya guriak egin du / badegu zeñek agindu; / ez oraindik umildu, / alkarrengana bildu; / gerra nai duben guziya, / berari kendu biziya. Xe 410. [Uri] au ezereztua eta umildua badago ere, antxinako denboretan izan du dala […]. Zab EE 1884b, 201. Gizona oso umildua da, / juan zaio lengo garbua / egun guzia pasa daneko / erango zuen mordua. Uzt Sas 234. Irurogei ta amasei urte, / garaia det umiltzeko, / bultza bearrik ez nadukate / goitik bera amiltzeko. Tx B III 140.

Sinonimoak: ad. beh.

[apaldu]: apaldu, umiliatu Ipar., baxatu g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es (1) da ad. volverse humilde, humillarse (2) da ad. abatir(se), decaer (3) du ad. humillar, denigrar, agraviar; menospreciar, ultrajar
fr (1) da ad. (s’)humilier, (s’)abaisser (2) da ad. se décourager, se laisser abattre (3) du ad. offenser, dénigrer ; mépriser
en (1) da ad. to humble oneself, to lower oneself (2) du ad. to humble; to humiliate
port (1) tornar-se humilde, curvar-se, humilhar-se (2) abater-se, decair (3) humilhar, denegrir, agravar; menosprezar, ultrajar

Testuinguruan

Deusek ere ezin umil gaitzake. (Hiztegi batua)