1. (L, B), usno, uzmo (Sal). Ref.: A (usmo, uzmo); Lh; Izeta BHizt2. Olfato. “Gure beorrak usmo ona du” Izeta BHizt2. v. usna. . Usmo oneko eize-zakurrekin zebiltzen aren billa. Or SCruz 48. Usnotzat Yauberen beldurra duke, ta ez du azalekorik barne-egitzat etsiko. Ol Is 11, 3.
2. Indicio; sospecha. Santa Kruzen atzetik bazebillen Arana Komandantea Oiartzunen […] ta atzera Pikoagatik, Fabollagatik Ernanira itzuli zan, ezeren usmorik artu gabe. Or SCruz 52. Prantzian ere agindua zuten, aren usmorik balinba zuten, atxitzeko ta ekartzeko. Ib. 120. Legearen aurka ari diralako usmoa sortu erazten duten agindu-ausleak. “Sospechosos de actividades ilegales” . EAEg 6-11-1936, 231. Onek, mutil zintzoaren usmoa artu deutsa itxas-gizonari. Erkiag BatB 179.
USMOA GALDU. Perder el rastro. Pentsamentua, irudimen zoroak eraginda, erbi-txakur antzera usmoa galdurik balebilkio, asierako liburua eskuratu, zerbait irakurri ta Jainkoaz autu go- zoan sartuko da ostera be. Onaind STeresa 54.
USMOAN. Buscando; escudriñando. Bide zuzena galduta askotan ibilli ziñan / zorionaren usmoan. Jaukol Biozk 75. Geroztik leioan / nago Zure usmoan / an datorzenetan / Zure iduria noiz ikusiko detan. Ib. 66. Baña, eziñaren usmoan yardutea, ezpaita egoki. Zait Sof 164.
Ama, dueña, patrona; ama de casa. “Ama de casa” , “matrona, ama de casa”, “mujer de su casa, señora”, “patrona de la casa”
Añ. Ugazaba andra ernegada ta errierta zalia. Mg CO 140. Dozu ugazaba ta ugazabandre bat guztiz estua. Añ NekeA 222. Ugazab’andra eragin-gillegia. Zav Fab RIEV 1907, 96. Etxe orretako ugazabandrea. Echta Jos 358. Adiskidetu nintzan ostatuko ugazaba andreagaz. Or Tormes 31. Dodan guztijaren ugazabandratzat izten dot neure emazte Markolbe. Otx 98. Hobe dun gogoan hartu Theresa hire ugazabandre dela. Mde HaurB 49. Etxekoandre edo uasabandre. EgutAr 20-8-1959 (ap. DRA). [Idisko] aren ugazabandrea ekusan an bertan bakarrik eta artega. Erkiag BatB 53. Ugazabandrea bildurgarria da, ta ez leuke laketuko, seguru asko, bere etxean neskamea gizonezko kanpotar bategaz bakarrean egon dala jakiterik. Ib. 157. Uzabandriak nere ustian / ontxe dau sekulakua. DRA. Gure andrea kalean? Etxean krixadea uzaba andra ta gu ixillean bear. (V-m). EZBB. I 137.
3. (L, BN, S; Dv, H (+ -tha-); h- Lar, VocBN, Gèze, H, Foix; hurthatu H (BN, S)). Ref.: A (urtatu); Lrq (hurta, hurtatze) . Regar, rociar. ” Hurtatu, regar los jardines, conduciendo a ellos por zanjitas o canales el agua” Lar (s.v. hurtar). “Regar conduciendo el agua” Ib. “Arroser” Foix. Zunbait lore edo lili, bestiak oro beno arrangurozkiago nehork ehenatzen eta lantzen baitu, eta haren hurthatzeko denbora hartzen. AR 135. Nola Arabek, beren ogia, idorteak abiatzen direnean eraiten baitute, gero bortxatuak dira beren eskuz urtatzera. Prop 1880b, 306. Hurta ezazü ene bihotza zelüko ihitzaz. Ip Imit III 23, 5 (Ch, Ol, Leon busti, Mst busta). Xoragarri da bortua, / elurra bada urtua: / bazka gizenen badu autua, / uda negu urtatua. Lander EE 1900b, 392. Sendotu bitza euzko oraillak; / urtatu goiak naikoa, / ta azken zorian makurtuko da / arnaripean soroa. Loram Y 1935, 268. Urtatzen dira lur buztin dorpeak. Gatxitegi Laborantza 26. Urtatzen da ongarri meta, metatik atheratzen den jusarekin. Ib. 38. Edenetik ibai bat zen ateratzen baratzearen urtatzeko. Bibl Gen 2, 10 (Urt ihinztatzeko, Dv urztatzeko, Ur erregatzeko, Ol garastatzeko, Ker bustiteko, BiblE ureztatu; v. tbn. Gen 2, 6). Lotek Jordan-eko Zelaia ikusi zuen, dena urtatua. Bibl Gen 13, 10 (Dv urztatua, Ol urdun, Ker ur-lurra). Humedecer. ” Hurtatü, mouiller, humecter” Gèze. [Erre] hunen sendoerazteko aski da oihal busti baten ezartia eta haren ardüra hurtatzia. Ip Dial 78 (It bustitzea, Ur ezkotu, Dv hezatzea).
1. (SP, Lar Sup, H, A). Cansarse. “Llenarse de fatiga, cansancio” Lar Sup. La fuente declarada de Pouvreau, Harriet y Azkue, y probable de Larramendi, es Axular. Galdez zaudete zer izanen den zuetzaz: noiz iltkiko zareten hortik. Igurikazue oraiño aphur bat, goiz urgoitu zarete. Ax 606 (V 389).
3. Enorgullecerse. Mende ontako aberatsei esaiezu ez dutela urgoitu bear, ez eta aberastasunetik entzindu ere. Ol 1 Tim 6, 17 (IBe ez daitezela handizkiak izan). Ikusten bainitun beren gaiztakeriaz urgoitzen: lotsagarriago ta areago. Or Aitork 42.
[nekatu]: Ipar.abaildu, adikatu, ahitu, akitu, leher egin, lehertu, nekatu, hagoatu Ipar., unatu Ipar., sats egin Bizk., iraungi jas., anu egin g.e., kantsatu Bizk. g.e., augatu Ipar. zah.   Â
urguri. (BN ap. A ). Discreto. “Delicado, discreto” A. Izneurtizlari bikaña ta olerkari ximen eta urguria zan orobat [Lizardi]. Zait EG 1950 (1), 9. Gizon urguri arri bostekoa gogor estutuaz, agur egin genion. PMuj Noni 72. Guk, beraz, nola ez dugu ikasiko urguri izaten? Zait Sof II 35. Laster oartu ginen zein zintzoa zen [mutikoa], ta zuzena, garbia, urguria, herabe aire batekin. Herr 2-2-1961, 4. Bere amodio gose-egarriak saminki oihukatuz, lotsarik gabe, halere urguri, bigun eta samurbera zegolarik. Lf ELit 69.
Ni isiltasun urguri batean babestu nintzen, badaezpada ere. [Biodiskografiak, Iban Zaldua (Erein, 2011)]
Marta benetan zen oso neska urguria eta zentzuzkoa; hori ez zegoen ukatzerik, erabaki zuen Rekexok. [Euliak ez dira argazkietan azaltzen, Joxemari Iturralde, (Erein, 2000)]
1. (B ap. A ; Lcq 48). Amapola. “(Papaver dubium), amapola” Lcq 48. “Cúpula truncada en forma de hocico de lechón (Bot.)” A (parece que proviene de la descripción que hace Lacoizqueta (48) del fruto de la amapola). Urdamutur (amapola) gorrijak. Altuna 78. Urdamuturra baño gorriago jarri ziran neska-mutillak itz auek entzun zituztenean. Jaukol Ipui 17. Urdamutur edo amapolak, odol barriaren irudi emonaz. Erkiag Arran 11. Lili-margul ta urdamutur garaiak bildurik. “Papavera” . Ibiñ Virgil 35. urdemutur (L-ain, B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. . “Planta en sembrado, raÃz corta, hoja ancha, flor encarnada” VocB. “Clase de hierba o planta que crece en las huertas. Gure baratzean urdemutur landare orrek kalte aundie iten du” Izeta BHizt2. . “(Ranunculus silvestris), urde-muthurra ” Zerb GH 1931, 225. “Populage, plante, urde-muthur ” T-L. Lore hori pollit bat xabal-xabala nork ez du ikusi landarexka baten puntan? Urde-muthurra… Zerb GH 1931, 225.
2. urdemutur. “(L-sar), arado de reja y orejera reversibles” JMB At (s.v. atun).
Reply