Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Autom.) punto muerto [de una biela] (2) iz. (Ekon.) punto muerto, umbral de rentabilidad fr point mort en (gear) neutral; dead point port (Aut.) ponto morto
Testuinguruan
Beste behin, esperantzarik gabeko desesperantzan itota, bainatu, bizarra egin, jantzi eta gosaltzera irten zen; itopuntutik irteteko moduren bat bilatu nahi zuen. [Litxarreroak, Thompson, Jim (Miel A. Elustondo), Igela, 2013]
1 iz. Paperaren, lastoaren edo kidekoen errautsa; ikatzaren gainean egiten den errauts zuria. Berehala ikatzak ilaunez betetzen dira. Bilaka bedi ilaun, ke. Munduko ondasunak lasto-ilaunak direla. 2 iz. Kearekin igotzen den zatikia; airean igeri gelditzen den gai xehea. Artile-ilaunak. Eskale gaixo honek bost ilaun irentsi du liho jotzen! 3 adj. Bizitasunik, indarrik, funtsik edo iraupenik gabea. Ik. ahul; geldo. Aztarna hutsal eta ilaunak. Gizon hits ilaunak. Argalak, ilaunak, ezdeusak garela. Lerro ilaun hatsik gabeak. Zer biziera ilaun, gertaera gabekoa berea! Atsegin ilaun batengatik. (Hiztegi Batua)
[atera]: atera, ilki Ipar., jalgi Ipar., edeki Ipar./Naf. g.e.
[erauzi]: erauzi, irazi Ipar.
[kendu]: edeki, kendu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. (Ipar.) salir; sacar; extraer, arrancar (2) du ad. (Ipar.) quitar, retirar; arrancar fr (1) da/du ad. (Ipar.) arracher, tirer, sortir (2) du ad. (Ipar.) enlever, ôter en port
Testuinguruan
Joanttok nekez irakur zitzakeen zigor desberdinak bildu zituztenen izenak, eta bi emazteenak aurkitu zituenean, errabiak harturik, orrialdea idoki zuen eta esku artean zimurtu. [Hautsi da katea, Toti Mtz. de Lecea / Elena Touyarou (Erein, 2004)]
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. sudando copiosamente, sudando a mares fr adb. transpiration abondante en adb. sweating profusely port adb. suando profusamente
Testuinguruan
Hor ibili naiz, ohean, ezker-eskuin, ezinean, gorputz-adarrak, salbuespenik gabe, urduri antzera, begirik ezin itxi, lehengo erromeria haietako txitxi-burruntzien modura bueltaka batera eta bestera, eta bero, izerdi patsetan, izerdi flotan. [«Nahikoa da, demonio!», JULEN MURGOITIO / GARA [Iritzia]]. Egungo Testuen Corpusa.
1 iz. Elizetan ur bedeinkatuaz ihinztatzeko erabiltzen den tresna. Busti zuen isipua ur bedeinkatu ontzian. 2 iz. Zurdakia; eskuila. Haginak eta hezurrak hartu, isipu fina pasatu eta azterketa kimikoak eragin. 3 iz. Iturengo eta Zubietako joaldunek eskuan eramaten duten tresna, zurezko gider luze batez eta hari lotuak diren zaldi buztanen ileez osatua dena. Joareak ongi jantzita, tunturroak zuzen eta isipua dantzan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
isipu. isopu (Lcc), hisopo (Lar→Chaho, Hb; i- Añ, H), ixopo, hisopa (Hb; i- H), hisope (Lar, Hb), ixapo, izepo (V-m, G, B ap. A ). Hisopo. “Ysopo para rociar” Lcc. “Hysopear, hisopeaz, hisopoaz busti ” Lar. ” Izepo (V-m, G, B), hisopo??” A. Graziaren hisopoaz / othoi busti nazazu. EZ Eliç 330. Garbi nazazu hisopoaz. Gç 46. Libera me, Domine kantatzean, / ez busti ixaporik urean. JanEd I 137 (130 isopo, 132 isopa). Aurthiki hisopaz […] ur benedikatua. Elsb Fram 135. Medikuak agindu litzakean erremedioakin bear bezela igortziaz [eztarria] izipu txiki batekiñ. Aran-Bago ManMed 230. Buruan eman zako isipuas kaska bat. A Aezk 202. Ixopoa? ori dek arma apaizentzat. Lab EEguna 110. Busti eban isopua ur-bedeinkatu-ontzian. Bilbao IpuiB 147. v. tbn. Or Eus 110. Isopo: Berron Kijote 75. Isopu: Iraola 92. Hisopa: Hb Esk 205.
+ isopu, hisopo (Hb; i- H), hisopa (Hb; i- H). Hisopo (planta); rama de hisopo. Hisopoaren inguruan ezarririk. Lç Io 19, 29 (He hisopa adar, LE isopo, Dv hisopozko makhila, Ker isopo-adar; Ol seska, IBe kainabera). Hisoparekin bai liburua bai populu guzia ihizta zitzan. Lç He 9, 19 (Ker isopu; Ol itzebelar). Alzifretik hisopara belhar guztien berria. EZ Man II 81. Isopa da halaber belhar bat beberina iduri duena. Mong 594. Gero hartuko duzue isopo buket bat. Urt Ex 12, 22. Egizü lehenik salda bat / malbaz, gimaubaz / merkürialaz, parietara / hisopa eta arrüda […] / eta mühüilü aziz. StJul ms. 50v. Artu zuan Moisesek isipu bat. Ub 31. Belogi bat artu ta ozpiñez ase zuen, ta isopo-aga batean yarririk, edatera eman zion. Ir YKBiz 506.
ixipu (G-to ap. Iz To; G-azp), hisopa. Escobilla (en forma de hisopo). ” Ixipuba, la brocha del albañil” Iz To. ” Izipua da igeltzeroak paretak zuritzeko erabiltzen duten eskobila (brocha)” Vill in And AUzta 43n. Ortzak garbitzen zitunean bereala bere arrebaren gelara joaten zan ixipua eramatera. JAIraz Bizia 21 (‘cepillo de dientes’ ?). Tira nion bonbari… / Arek, berriz, fallo: / ez erratz, ez isipu / ta ez paper-rollo. Zendoia 89.
isopo (G-nav ap. A), ixipu (G-to ap. Iz To), izipu, izapo (V-m ap. A), izepo (V-m, G, B ap. A). “Rabo de ganado” A. “Izepo (V-m, G, B), rabo de liebre” Ib. “Isatsa adirazteko, Lizartzan ixipua esaten dute” EgutTo 25-1-1920 (ap. DRA). “La cola de asno, vaca, etc.” Iz To. Astoa izateko atzeko izipua (buztana) bakarrik falta dau. And AUzta 43. isopu (AN-5vill ap. CarnIt 275 ). Cola de caballo atada a un mango de madera que lleva uno de los participantes en el Carnaval.
Akuarelak pintatzeko isipu txiki horietako batekin, bederatzi egunez horma handi bat zuriz pintatzen jardun zuen. [Berria, 2011-04-08, «Dirua da gaur askatasuna», LOREA AGIRRE [Kultura]]
1 adj. Irauteko joera duena, luzaroan irauten duena, eteten ez dena. Lizarraren zura gogorra eta iraunkorra da. Barojaren ezinikusiak ugariak eta iraunkorrak ziren. Adiskidetasun iraunkorraren zimendurik sendoena. Bake iraunkorra lortzeko. || Batzorde iraunkorra: halako maiztasunez biltzen dena eta ohiko arazoez aritzen dena. 2 adj. Oreka ekologikoa epe luzera bermatzen duena. Ik. jasangarri 2. Garapen eredu iraunkor baten alde. Laborantza iraunkor bat sustatzeko. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
*(gral.; SP, Lar, Añ, Dv, H), iraukor (L, BN, S). Ref.: A; Lh; Asp Leiz2; Iz ArOñ; Etxba Eib. Duradero, constante, permanente. “Perpetuo” , “permanente” Lar y Añ. “Stable, durable, persévérant” Lh. Tr. De uso frecuente desde el s. XVII. No se documenta en la tradición suletina. En DFrec hay 45 ejs., meridionales.
Pazienzia behar bezain iraunkor bat erreparti diazadazun. Harb 248. Zer egin behar da erresolüzione hun hunen borthitz eta iraunkor egiteko? CatLan 147. Zegaitik deituten jako [grazia] iraunkorra edo abituala? CrIc 123. Adiskidetasun iraunkor baten zimendurik sendoena. Dh 246. Eliza bat, Setin’go zur iraunkorrez egiña. Lard 82. Aro ona ez da iraunkor, eta ez da nihoren begira egoten. Dv Lab 24. Bedar-solo iraunkorrak eralduteko. “Prados permanentes” . ForuAB145. Betirako dan gauz bat bazkun iraunkor batzuen eskuetan uztea asmaturik geunden. Ldi IL 147. Eurenez iraunkor diran gauzen jaun eta jabe izateko eskubidea. Eguzk GizAuz 93. Erabateko elbarri iraukorrak. “Incapacidad total permanente” . EAEg30-12-1936, 682 (ib. 30-12-1936, 682 iraunkor). Iraskuna egoki eta eroso jardun al izan dedin, derizkion aña Batzorde iraukor berezi izendatu ditzake Goi-Batzordeak. “Comisiones especiales permanentes” . Ib. 1-6-1937, 1737. Zipresen zura dezu iraunkorrenetakoa. Munita 90. Egur gogorra ta iraunkorra. Ostolaiz 73. Euskalkiak, edonongo dialektuak bezalaxe, uste baino iraunkorragoak baitira. MEIG VIII 107.
(Ref. a personas). Firme; fiel. Adiskide egiazkoez, / Prestu, fiñ eta iraunkorrez. Gy 105. Emakume guzietatik leialena eta iraunkorrena. Lard 460. Izan bear geradela […] gere griñaen bridatze ta menderatzean iraunkorrak. Aran SIgn 47. Aldakor ta iraunkorrak, dollor ta maitagarriak, azpikeri zaleak eta beren ustea edozein umeri agertzen diotenak. Ag G 331. Guztijak nai nebazan lagun iraunkorrak. Laux BBa 66. Tarenton ainako iarraile iraunkorrik etzuen inon izan Pitagorak. Zait Plat 14. (Ref. a personas). Que vive mucho. Orduan dio Jinkoak [Elizari] eman, itxura guzien kontra, egundaino izan diren iraunkorrenetarik bat. HU Aurp 133.
Haur Hezkuntzari eta Lehen Hezkuntzari dagokionez, talde iraunkorrak osatuko dituzte, eta talde horien parte izango dira haurrak eta haien irakaslea. [Ezingo dira hamar pertsona baino gehiago bildu Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan (Berria.eus, 2020-09-18)]
[irudimenean eratu edo sortu]: imajinatu, irudikatu, iruditu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. representar, simbolizar (2) du ad. dibujar, ilustrar (3) du ad. imaginar, concebir fr (1) du ad. représenter, symboliser (2) du ad. illustrer (3) du ad. imaginer, concevoir en (1) du ad. [irudiz adierazi] to symbolize, to represent; to stand for (2) du ad. [irudiz hornitu] to illustrate (3) du ad. [irudimenean eratu] to imagine port (1) du ad. representar, simbolizar (2) du ad. desenhar, ilustrar (3) du ad. imaginar, conceber
Testuinguruan
Egileak berak irudiztatu zuen liburua. #gaurkohitza
iz. Zerbaiten irudia mugatzen duen lerroa. Ik. silueta; soslai. Zeharkako argiak nabarmendu egiten ditu objektuen testura eta ingeradak.(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[ingerada]: silueta, soslai, profil
Orotariko Euskal Hiztegian
ingerada. ingerada . “(V-ple), contorno” A. Cf. inguru .
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es contorno [silueta] fr silhouette en silhouette port contorno, silhueta
Testuinguruan
Urrunago, lantegiko tximiniak zeuden, eta euren atzean, lausotu samar, kanpandorre baten ingerada zorrotza. [Zoririk ez, Imre Kertész / Urtzi Urrutikoetxea (Elkar, 2003)]
indargabetu, indargabe/indargabetu, indargabetzen || 1da/du ad. Indarrak edo indarra galdu edo kendu, indargabe bihurtu. Gaitz luze hark gorputza argaldu eta indargabetu zion. Lanean ari zirenak indargabetu ziren bizigarriaren faltan. 2da/du ad. (Lege edo arau batez mintzatuz). Ik. ezeztatu. Lege hori indargabetzeko egin diren ahaleginak. Errepublikako Gobernuaren dekretu guztiak indargabetuz. 3 (Partizipio burutua izenondo gisa). Eguzki epel indargabetua.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
indargabetu.
1. (G, AN; H), indarbagetu (Lar, Añ, H), indargatu (H), indargetu (V; H), indergatu (V-ger), indarba(g)atu (V-gip), indarkatu. Ref.: A (indargabetu, indargetu), Apend (indergatu); Iz ArOñ (inddar). (Aux. trans. e intrans.). Debilitar(se), perder (o hacer perder) la fuerza. “Infirmar” Lar. “S’affaiblir, perdre sa force, sa vigueur soit au physique, soit au moral” H. “Debilitar, debilitarse” A. ” Inddárbaatuta, debilitado” Iz ArOñ. *Hebaintzen du eta indargabetzen bere parte guzietan. SP Phil 466 (He 472 indarres gabetzen). Tentazionek phezützen dizie, plazerek indar gabetzen eta praubeziak eskerniatzen. Mst III 48, 2 (SP malgutzen eta flakatzen, Ch flakatzen, Ip ahültü, Ol armintzen). Maiz komekatzen <kone-> dena ongi joain da egunetik egunera azis ta azkartus birtutean, ala nola argalegi komekatzen dena eritus ta indargabetus (381). LE-Ir. Aragija makaldu ta indarbagatu dedinian. Mg CO 112. Sabelaren jan ezaz argaldu ta indar gabetu ziran esku ta oñak. VMg 60. Nok alan argaldu ta indargetu dau lur yotera giño zure anditasun itzal andikoa? Añ EL2 198s (NekeA 246 indarbagetu). Mementotik mementora argalduaz ta indargetuaz doa. Zav Serm I 78. Lan egiteko atsegin da indarra, eta an ari ziranak indargabetu ziran bizigarriaren paltan. Bv AsL 152. Belaun da besoak indargetuak eta gorputza lurrera begira eukazan. Ag AL 83. Olerkia indargetu ta belaxkatu egiten dute onelakoak. TAg Y 1933, 25. Frantziak politika gauzetan Breizh indargabetu badu, kulturazko nortasunik ere ez dio utzi. Mde Pr 283. Gure euskara ikusten dogu / doiala indargetuten. BEnb NereA 193. Ondorioak ahuldu eta indargabetu zituela. MEIG VI 78. En DFrec hay 4 ejs. de indargetu. v. tbn. EE 1884a, 312. Indargetu: Enb 103. Inddargatu: Ezale 1897, 37a. Echta Jos 252. Indarkatu: Ezale 1899, 51a. Eguzki epel indargetua […] azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan.Ag G 281.
2. + indarbagetu (Lar, Añ), indargetu (Lar), indargatu (V, ms. ap. A). Anular; derogar, abolir. “Abrogar, legeren bat indargetu, indarbagetu ” Lar. *Hola leheneko manakuntza izan da indargabetua haren flakotasunaren eta ezdeustasunaren gatik. TB He 7, 18 (Lç abolitzen, He antzutzen, Dv khendu, Ol ustu, IBk indar gabe uzten). Izan leitekez ezereztuak eta indarbagetuak eskintsariak edo botoak? Itz Azald 87. Onoko [agindu] au indargeturik geldituko da. “Derogada”. EAEg 24-4-1937, 1557. Errekisa erabakia, indargabetu bearrean gera. “Dejar sin efecto” Ib. 17-3-1937, 1300.
1 iz. Argirik edo argitasunik eza; iluna den edo dagoenaren egoera. Ik. ilunpe. Ez da Jaunarentzat gaurik, ez da iluntasunik, ez da zokorik. Ez zen erraza iluntasun hartan tiroa asmatzen. Ehun eta hogei urteko adinean, begietan iluntasunik ezagutu gabe hil zen. Heriotzako iluntasunaren lo pisuan eror ez nadin. Liburu iluntasunez beteak. 2 iz. Alaitasunik eza, tristura, goibeltasuna. Iluntasunez bete zitzaion bihotza. Gogo iluntasuna. 3 iz. Iluna denaren nolakotasuna. Gauaren alderik beldurgarriena iluntasuna da. (Hiztegi Batua)
iz. Itsasaldean, nabigatzaileen lagungarri eta gidari, eraikitzen den dorre argiduna. Getariako eta Zumaiako itsasargiak ageri ziren urrutira.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
itsasargi. (L ap. Lh ; Bera), itxasargi, itxastargi. Faro. Getariako ta Zumaiako itxas-argiak agiri ziran lurrean. Ag Kr 90. Miarrizko itsas-argiak bidatzen zituela. Barb Piar I 16. Itxasargira dijoan bidea. EAEg 1-3-1937, 1181 (unas líneas más abajo itxastargi). v. tbn. Etxde Itxas 4 (itxasargi).
Sinonimoak:
iz. [faroa]: faro (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. iz. faro, fanal fr iz. phare en iz. iz. lighthouse port iz. farol
Testuinguruan
Itsasargi baten gisa egiten zuen, pizturik, gero itzalirik, ostera pizturik eta tanpez izar handi baten dirdira jaurtiz. [Idi orgaren karranka, Victor Hugo / Koldo Izagirre (Elkar, 2002)]
ad. induskatu, induska/induskatu, induskatzen1du ad. Animalia batek, batez ere txerriak edo basurdeak, muturrarekin lurra altxatu edo harrotu. 2du ad. Lurrean, haitzetan edo kidekoetan zulo edo barrunbe bat egin. Espainiarrek meategiak zulatu, mendiak induskatu, eta ura ateratzeko, mea hausteko eta bereizteko makinak asmatu zituzten. 3du ad. Arkeol.Arkeologiako metodoak erabiliz, antzinako hondakinak edo tresnak lurpetik atera, desagerturiko zibilizazioen berri jakiteko. Urtero, japoniar arkeologoek 10.000 aztarnategi induskatzen dituzte. || induskatzeko makinaHondeamakina. Ez dut uste induskatzeko makinak bidali eta dena behera botatzea irtenbidea denik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
induskatu. (Lar→H), induzkatu (“Hozar”Lar. “Fouir, fouiller”H. v. industu, intxusatu. || industu. (V, G ap. induztu (V, G ap. A, s.v. induzkatu), iñustu (V-m ap. ” Inustu, hozar“Mg” Industu (msOch), hozar, mover y levantar la tiera con el hocico (se dice de cerdos y jabalíes)“v. induskatu.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. hozar, hocicar; escarbar (2) du ad. excavar fr (1) du ad. fouiller ; gratter (2) du ad. creuser endu ad. to dig; to excavate port (1) du ad. fuçar, cavar (2) du ad. escavar, cavoucar
Testuinguruan
Arkeologoek oso eremu txikia induskatudute. #gaurkohitza
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Google translate):
es (1) iz. tamo, pelusa [telar] (2) iz. (Bot.) tomento (3) izond. (batez ere GN) insustancial, negligente, sin fundamento fr (3) izond. (batez ere GN) insignifiant, négligent, sans fondement en (3) izond. (batez ere GN) insubstantial, negligent, unsubstantiated port (3) izond. (batez ere GN) insubstancial, negligente, sem fundamento
1 iz. Ikusmen gabezia, itsu denaren egoera. Ik. itsumen. Eskolarik eza itsutasuna bezala da. 2 iz. Zentzuari edo adimenari jarraitzen ez dionaren nolakotasuna edo egoera. Oi, gizonen itsutasun eroa! Adimenaren itsutasuna. Bihotzeko itsutasuna. Zeruaz kontu gutxi egitea itsutasun handia da. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
itsutasun. 1. (V, G, AN, L ap. A; SP, Urt IV 5, Ht VocGr 330 <itx->, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB ), itsutarzun (BN ap. A ; VocBN , H (BN)), itxutasun (V-gip ap. Etxba Eib ; vEys, H (V, G)), utsutarzun (Gèze, H (S)). Ceguera; ofuscación, obcecación. “Aveuglement” SP, Gèze y Dv. “Allucinatio” Urt I 530. “Ceguedad” Lar, Añ y A. “Cécité” VocBN y H. “Ceguera material” A Morf 68. Lecluse da la forma itsuntasun, copiando la casi segura errata de Harriet. v. itsumen, itsumendu, itsukeria. Gure artian haur dakusat itsutarzun handia / nola dugun zerbitzatzen hanbat gure etsaia. E 25y53. Iuduen itsutasuna. Lç Rom 11, tít. Hain da itsustasun eta itsutasun handia. Ax 136 (V 89; tbn. itxutasun eta itxustasun en Lar SAgust 7). Arren, argitzatzu / gure itsutasunak. Gç 144. Arimaren ütsütarzüniala. CatOlo 102. (ap. DRA) Ezin sendatuzko itsutasun batetarat [erori] . Ch III 6, 5 (SP itsutasun; Mst ütsümentü). Gure bihotzeko ütsütarzüna. Mst II 5, 1 (Ip ütsütarzün). Ah zer itsutasuna, Jauna, zu ez amatzea! Cb Eg II 136. Haren loria eta botherea seinalaraztekotzat zela itsutasun hura. Lg II 177. Zer egin dot neure itsutasun gogorrian! Mg CO 54 (CC 243 itxutasun). O itxutasuna! O erakeria! Añ EL1 34 (LoraS 14 itsutasun). O entendamentuarén itsutasúna! LE Ong 49v. Jentileen itsutasuneetati ta pekatubeetati Jesukristok librau zitubalako. fB Olg 143. Itsutasun onek jende zorigaiztoko argan badirau. Lard 431. Oi itsutasun harrigarria! Dv LEd 49. Kenduten deutsaz biotzari ta adimenari itsutasunak. Ag AL 121. Euskaldunen itsutasun da ergelkeria. Lh EEs 1915, 233. Berak semearentzat zeukan itxutasunarekin. JAIraz Bizia 118. Alako itsutasunez amiltzen nintzan. Or Aitork 42. Itxutasunez jausi giñean / zoragarrizko neurrire. Ayesta 137. v. tbn. Mat 247. ES 389. Mb JBDev 100. Brtc 107. Ub 38. CatBus 49. Txill Let 127. Zait Plat 149. Itxutasun: FLV 1989, 105 (Munarriz, s. XVIII; 119 <isutason>). CrIc 142. JJMg BasEsc 232. Ur MarIl 71. Itsutarzun: Tt Onsa 106. Utsutarzun: StJul 140 (ap. DRA). UskLiB 93. 2. Punto oscuro, confuso, dudoso. Eskritura Sainduan edo tradizionean zenbait itsutasun edo ilhuntasun kausitzen denean, nork du haren esplikatzeko eta juiatzeko indarra eta zuzena? CatLav 161. (V 84)
1 iz. Gizakiei laguntzen edo, bereziki, kalte egiten omen dien izaki alegiazkoa. Ik. inguma. Badirudi, gainera, iratxo madarikaturen batek okertzen zituela gure pausoak, hitz jatorren ordezko bila genbiltzanean. Halabeharra deritzan iratxo beltz hori. 2 iz. Mamua. Gogo bat, itzal arin bat, iratxo bat igaro zen etxe ondotik. Iratxo edo arima herratuen baitako sinestea ere galduz doa. Hil berri baten iratxoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
iratxo. (V-ger-ple-m, G; Lar Sup, msOch 318, Izt, H), iditxo (V-ger), ieltxu (V-ger), ireltso (V-arr), ireltsu (V-ger-m), iretxo (V-ple; msOch 318, Añ (V), Izt), ireltxo, ireltxu, iritxo (V-ger), iratxe (Hb). Ref.: A (ieltxu , iratxo, iretxo), EY I 361; JMB Mund IV 124.
Duende, fantasma, espíritu. “En V-ger-arr-m creen que los duendes son aves y tienen luz en el paladar” A (s.v. ieltxu). ” Ireltsuak asto modukoak eidira (V-ger). Txarri antxekoak eidira ireltsuak (V-m)” A EY I 361. ” Iditxuek edo iritxuek. Txarrikume antzekuek ixeten ei die (V-ger)” JMB Mund IV 124. Cf. LexBi: “Irachus, brujitos; seres fantásticos, […] algo así como los gnomos”. v. irelu.
Tr. Documentado en textos meridionales, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 4 ejs.
*Gaxoto irabazia iratxoen da irazia. “Lo mal ganado es de la fantasma exprimido” . RS 301. Sarreran izutu ziran, iratxo edo duenderen bat zalakoan. Lard 400. Iratxoen garaipena da au! […] kazkabar-erauntsia bezala doa iratxo-taldea. ‘Follets’ . Or Mi 73. Hil berri baten iratxo edo arima. Mde Pr 371 (HaurB 94 iretxo). Iratxoeri iñolako otoitzik egiten etzitzaielako. “Ad aliquem spiritum” . Or Aitork 78. Alabearra deritzan iratxo beltz ori. Vill Jaink 178. Robinson Crussoeren iratxoakin nabilela berriro. Lasa Poem 117. Scrooge agure zekena Gabon-iratxoek piztutzen duten bezala. MEIG I 80. v. tbn. Azc PB 77. Mok 17. Zait Sof 24. Etxde JJ 195. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 232. Ireltxo: Ir YKBiz 213. Ireltxu: Atutxa Mugarra (ap. DRA).
IRATXODUN (Lo) que contiene un espíritu, encantado. Agerketak ikusi dituzte iratxodun tokietan. Mde Pr 339. Etxe iratxodunak edo “pamerialak”. Ib. 337.
1 iz. Irakurtzen duen pertsona; liburu edo aldizkari jakin bat irakurtzen duen pertsona. Ez baita idazlerik irakurlerik gabe, ezta irakurlerik ere, inork irakurgairik eskaintzen ez badio. Euskal irakurleak erdaraz ere irakurtzen duelako. Berrehun mila irakurle dituen aldizkaria. Liburu honen irakurleari hitz bi. Irakurle euskaldunari. Eliz liburuen irakurle saiatua. Hona hemen, irakurle, liburu batean batuta, Euzkadi egunkarian argitaratu nituen irakurgaiak.
2 iz. Elizkizunetan eta, goraki irakurtzen duen pertsona; lanbidez irakurtzen duen pertsona. Irakurlearen zeregina Epistola irakurtzea da. (Hiztegi batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
berrogaialdi.Cuarentena, período de cuarenta días. v. berrogeizaro. Berrogei-aldi onen ondoren deabrua alderatu eta tentatzen asi zitzaion. Lard 372. Ta andikan berrogei egunera, berrogei-aldia bete zitzaion. Jesus! Ura edaten asi ta an zakurra ikusten zuala. PEBiz 42. Naiz berrogai-aldi ezoak naiz legorikaragarriak edo izotzaldiak edo uzta ugariak zekazten. Or Mi 90. Garizumako edo berrogeialdiko barua, Jesukristo gure Jaunaren baruaren oroipenean egin oi dugu. Or MB 156.
iz. Lurralde eta denbora berean biztanleen zati handi bati erasotzen dion eritasun kutsakor oro, eta, bereziki, Yersin-en baziloak eraginikoa; onddo edo animalia-oldeek nekazaritza-lurretan eraginiko kalte larria. Ik. izurrite;helde1. Izurria eta beste kalteak. Izurriaren gisa zabaldua. Kolera deritzan izurria. Egiptoko hamar izurriak. Izurriak joa (Ik. izurritu). Ez da izurririk, alferkeriak bezainbat kalte egiten duenik. || Irud.Bekaizkeria, gizarteko izurria. (Hiztegi batua)
berrogaialdi.Cuarentena, período de cuarenta días. v. berrogeizaro. Berrogei-aldi onen ondoren deabrua alderatu eta tentatzen asi zitzaion. Lard 372. Ta andikan berrogei egunera, berrogei-aldia bete zitzaion. Jesus! Ura edaten asi ta an zakurra ikusten zuala. PEBiz 42. Naiz berrogai-aldi ezoak naiz legorikaragarriak edo izotzaldiak edo uzta ugariak zekazten. Or Mi 90. Garizumako edo berrogeialdiko barua, Jesukristo gure Jaunaren baruaren oroipenean egin oi dugu. Or MB 156.
iz. 1 iz. Uhin elektromagnetiko bidez soinuak igortzeko sistema. Irrati bidezko mezuak. 2 iz. Irrati bidez entzuleei zuzendutako saioak igortzea. Irratirako antolatutako antzerkia. Irrati emanaldiak (Ik. irratsaio). Adierazpen horiek atzo egin zituen Marotok SER irrati katean. 3 iz. Irrati igorgailua. 102 MHz-eko maiztasunean igortzen duen irratia. || Loiolako Herri Irratia. Euskal Irrati Telebista. 4 iz. Irrati hargailua. Irratia itzali zuen. Irratian entzuna. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
irrati. (G-azp, BN-arb ap. Gte Erd 66 ), irrat. Radio. ” Gero eta gutxiago entzuten da irratia ” Gte Erd 66. v. erradio. Izparringi, Irrat eta Agintaritz Izparkariaren bidez gaztigatu zitzaion. EAEg 3-11-1936, 205. Kornubierazko kantuak entzuten dira irratian. Mde Pr 263. Irratia beraz beheratu zuen. Ib. 149. Guk irratirako antolatua [ipuia] . NEtx LBB 129. Silloi batean exerita, irratia entzuten zegoan. TxGarm BordaB 177. v. tbn. Etxabu Kontu 156. Ataño TxanKan 86. BBarand 109. Zendoia 185. Larre ArtzainE 61. En DFrec hay 146 ejs. (4 septentrionales) de irrati. Beintzat, irratia ba-eukan ontziak. Etxabu Kontu 136. Emisora de radio.
Emen Argibide Irratia. NEtx LBB 206. Gure irrati onek eztio / iñori egiten gaitzik. Olea 149. v. tbn. Zendoia 107. Insausti 145. Barri txarra jakin zan itxasoko irratitik. Etxabu Kontu 13
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) [haririk gabeko telefonia] radio (2) iz. [aparatua] radio (3) iz. [komunikabidea] radio (4) iz. [instalazioa] radio fr (1) iz. [komunikabidea] radio (2) iz. [aparatua] appareil de radio en iz. radio port iz. rádio
Esnatu bezain laster irratia pizten dut. #gaurkohitza
iz. 1 iz. Ikusnahi bizia. Ik. ikusgura; jakin-min; jakin-nahi; jakingura. Jende ugari bildu da kaira, ikusminak zirikatuta. Ikusminak jakin-nahiaren itxura hartzen duenean. Etortzekoaren ikusmin handiz geunden. Haren ikusmin handi batekin hiltzen naiz. 2 (Izenondo gisa). Emakume ikusmin asko izan ginen eraztun hori ikusten. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ikusmin.
1. (G-nav; SP, Dv; -kh- L-côte, BN; H), ekusmin. Ref.: A; Ond Bac (ikusmira). Curiosidad, deseo de ver. ” Haren ikus-min handia dut, j’ai grand désir de le voir” SP. ” Ikusmina duna, el curioso” Ond Bac. Errozue haren ikhus min handi batekin hiltzen naizela. Ax 329 (V 218). Jangoikoaren ikusmines (240). LE-Ir. Aingeruek berek dute zure ikhusmin handia. Rob (ap. H). Bereziki Jerusalemera zuten beren ikusminaren lehia. Zby Pel 5. Apezen bat, ekusmiñez […] arpegia zomorroz estalita ibili ezpa-zan beintzat. Eguzk RIEV 1927, 426. Bidean oztopatu zitzakeanen ikusmiña eragoztearren. TAg Uzt 100. Ipernuko ikusmiñak ninderaman zoko bildurgarrietara. Or Aitork 56. Ikuskarien ikusmiñean erori ziran. Ib. 299. Beste millaka asko dabil egun guztietan, mundu zabal guztietatik, ikusmiñez. Gerrika 250. Gure ikusminak ez zuen bazter horietan mugarik. Larre ArtzainE 154. En DFrec hay 3 ejs. de ikusmin.
v. tbn. Inza Azalp 32. Ldi IL 71. + ikusimin. Zu ikusmin dizut. Or BM 48. Kale zaarrak ikusmiñez, laguntzarrak agurtu guraz. Erkiag Arran 181. Zu ikusi-miñez. Gand Elorri 140.
2. Curioso, deseoso de ver. Egia da ni ikusmiña nazana. Ag Ioan 181. Emakume ikusmin asko izan giñan zuenean eraztun ori ikusten. Ag Kr 193. Izarñoak ere, poz-dardaraz, biguin, / aingeru bailiran, zerutik ikusmin. SMitx Aranz 173.
Sinonimoak(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
iz [ikusteko gogoa]: ikusmira, ikusnahi, ikusgura Bizk.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. ansia de ver, gran curiosidad (2) izond. ansioso de ver, muy curioso fr iz. désir de voir, curiosité en iz. longing to see; great curiosity port iz. curiosidade
Jakin-min eta ikusmin handikoa izaki, munduan zehar abiatu zen jakituria bila. [Mila gau eta bat gehiago, Anonimoa / Patxi Zubizarreta (Erein, 2002)] (Ereduzko Prosa Gaur)
ikusmin (Argazkia: Hans, Pixabay Domeinu Publikoa)
ilundi. Tinieblas. Neol. creado por AG en 1897 de illun ‘oscuro’ y -di (AG 1463) (v. NeolAG). v. ilunpe. Eta argi au illundijetan argittuten da baña illundijak eztabe artu. (Io 1, 5). Obras completas (1965). “>AG 1463 (Arriand illundi; Ol illun). Eguna Zu-gabe netzat da illundia / Zu zera ta nere begien argia. Jaukol Biozkadak (1929). “>Biozk 67. Illobiko illundira [eroiko dira] . Ib. 1 (v. tbn. 53 y 102). Tartar illundiko aita-itzalari ots zegiat. Zait Sopokel”en antzerkiak (1946). [II]: Sopokel”en antzerkiak II (1958). ‘”>Sof 145. Mundua illundi ei da, negar, gezur. SMitx Arraun eta amets (1955). “>Arraun 105. v. tbn. EEs 1916, 222.
du ad. ikusmiratu, ikusmira/ikusmiratu, ikusmiratzen || Begiratu, aztertu. Hango hegalean zeuden txahalak ikusi, haratxoagoko behiak ikusmiratu, beste bazterreko idiak neurtu. Gure artean dabiltzan ideiak erroetaraino ikusmiratu nahi dituzte. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. registrar, inspeccionar; analizar, investigar (2) du ad. curiosear, fisgar, fisgonear fr (1) du ad. perquisitionner, inspecter (2) du ad. fouiner, fureter, épier en (1) du ad. [miatu] to inspect, to examine, to check (2) du ad. [jakin nahian ibili] to pry; to snoop port (1) du ad. inspecionar, vistoriar, investigar, pesquisar (2) espiar, xeretar, bisbilhotar
“Eta bitartean zuek, ondo ikusmiratu bazter guztiak”, esan diete lan horretarako aukeratutako biei. [Uda betiko balitz, Xabier Mendiguren Elizegi (Elkar, 2003)] (Ereduzko Prosa Gaur)
irozgarri. 1. (Lar→H). Apoyo, sustento. “Apoyo” Lar. “Arrimo” Ib. “Cargo de almas, animen kontua, irozgarria ” Ib. “Estribo de pared” Ib. “Apear algún edificio, apuntalarlo, irozgarriak, abeak ifiñi ” Ib. “Apeos, puntales, irozgarriak ” Ib. “Montar la artillería, sutunpak irozgarrietan prestatu ” Ib. Tellatuak alabaña ezin dautezke airean irozgarri gabe. AA I 362. Oen irozgarri edo pareteak bezala. AA II 253. Ama au [Eliz Ama] da egiaren irozgarri eta Koloma. Ib. 11. Zeñaren [apaiztokiaren] […] bukaera egokiak edertzen dabeen elizan txit asko; bai ta lagundu ere irozgarri sendo irmetzat. Izt C 57. Euskaldun onen irozgarria (apoyo). Iraola EE 1884a, 6. Ez luze, ez zabal, ez sakon, / baino or zaitut / guzi oien irozgarri. “Sustentando” . Or BM 30. Barka bekit ustea uste bezala, beste irozgarririk gabe, hemen azaltzea. MEIG I 255. Beste irozgarri bat ere bagenuke burubide honen aldeko. MEIG VI 193. 2. “(Adj.), qui se peut étayer, étançonner, appuyer, mantenir” H. “(Au fig.), qui se peut soufrir, endurer, supporter” H.
iz. 1 iz. Biol. Mikrobio patogenoei eta toxinei aurre egiteko, organismoak duen berezko ahalmena. Txertoak ez du erabateko immunitaterik bermatzen, birusa oso aldakorra baita, baina arriskua gutxitzen du.2 iz. Zenbait pertsonak edo erakundek legearen aurrean duten abantaila, zenbait kargu, betekizun eta zigorretatik libre uzten dituena; bereziki, zenbait parlamentarik dutena, legebiltzarraren onarpenik gabe auzitara eramatetik edo atxilotuak izatetik salbuesten dituena. Epaitegiak bertan behera utzi zuen atzo lehen ministroa babesten zuen immunitate legea. Washingtonek jakinarazi du Iraken dauden 172 segurtasun enpresek 2009an immunitatea galduko dutela, eta Bagdaden auzipetu ahalko dituztela. Kardinalgoa, epaitua izateko immunitatea alegia, 1618an lortu zuen; Valladoliden hil zen, 1625ean, auzitegietatik pasatu gabe.
immunitate sistema, immunitate-sistema Organismoa mikrobio patogeno eta toxinetatik babesten duten zelula, ehun eta organoen multzoa. Kutsadurak hartz zuriaren immunitate sistema ahuldu omen du. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Med.) inmunidad (2) iz. (Zuz.) inmunidad fr iz. immunité en iz. immunity port iz. imunidade
Junquerasek immunitatea zuen europarlamentari aukeratu zutenetik (Berria.eus, 2019-12-19)]
iz. indartu, indar/indartu, indartzen|| 1da/du ad. Indarra hartu edo eman, indartsuago bihurtu. Ik. bortiztu; sendotu. Gaixoaldiaren ondoren, pixka bat indartu nintzenean. Baserrian hazia eta indartua. Zuhaitz mota hori lur garaietan ere ondo indartzen da. Lanak gorputza indartzen du. Haien itxaropena indartu eta sendotzeko. Nire osasuna indartzen dela holako toki batean. Ilunabarrak haizea dakar, indartuz doa gauean. Herri txikietan ere ingelesa indartzen ari da. 2da/du ad. Gotortu. Dorrontsoro, beldurturik, Oñatin indartu zen eta Lizarragari adierazi zion Tolosari erasotzeko.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
indartu. (gral.; Lar, VocS 133, Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (inddartu). Fortalecer(se), hacer(se) fuerte. “Fortificar” Lar. “Robustecerse, fortalecerse” A. “Restablecerse de una enfermedad o accidente” Etxba Eib. v. azkartu.
Tr. Documentado sobre todo al Sur. Al Norte lo emplean autores del s. XX como J. Etchepare, Zerbitzari o Xalbador. En DFrec hay 119 ejs., todos, menos uno, meridionales.
Anima tentazioen kontra indartzeko. CatBurg 38. Indartuko dira pasiño gaistuak, gogortuko da bijotza. Mg CO 110. Loikeriako erro gaiztoa gugan piztutzen, indartzen eta azitzen da. Gco II 39. Pozoiaren kontrako batekin alako moduan indartu zuen bere gorputza. Echve Dev 193. Konfirmetako eta indartuteko Bautismu Santuan artu gendun fedian. CatLlo 59. (v. tbn. fedean indartu Añ EL2 129) Fedia indartu nai / guk alegiñian, / sobra gutxi daukagu / gaurko egunian. PE 125. Piska bat indartu nintzanean, biotzaren erditik eskerrak emanaz. Apaol 58. Aserreak baketu, argalak indartu, gaixoari sendagarri onak emon. Ag AL 70 (v. tbn. G 142). Gorputza zelan indartuko da / jan-edan egin bagarik. Enb 194. Nehor ez, bera bizi zeno bere erakaspenez langile bat argitu eta indartu duen nausirik. JE Ber 68. Estadua bear ei da indartu, estadua eskubide guztien jabe oso egin. Eguzk GizAuz 106. Agintari izendatzeak, Guda Zaingoak indartu egingo ditu. “Revalidará” . EAEg28-4-1937, 1576. Berehala Amalezitak indartu ziren eta gaina hartzen hasi. Zerb IxtS 37. Guzia dezaket indartzen naunagan; indar nazazu, al dezadan. Or Aitork 282. Uste ori beste zio onek indartu egiten du. Zait Plat 11. Gerla denborako egoera gogorrak kasik itzali zuen nitan doi doia indartzen hasi su hura. Xa Odol 43. Eten gabeko euriarekin / urak zeuden indartuta. Uzt Sas 161. Ondarroan kirola indartzeko ipiñi zan bazkun au. Etxabu Kontu 153. Estomago aula daukanari indartu egiten dio. Ostolaiz 103. Zerbaitek indartu ninduen, egia-erran, ene beldur guzien gainetik. Larre ArtzainE 299. Ahulak ahula indar dezake. MEIG VII 172. v. tbn. VMg 11. LE Ong 24r. fB Ic I app. 3. Añ EL2 92. Izt C 114. Aran SIgn 35. Bv AsL 208. AB AmaE 342. Arr May 100. Itz Azald 160. Goñi 95. A Ardi VII. ForuAB 159. ForuAG 299. KIkV 115. KIkG 84. EusJok 17. ArgiDL 167. Jaukol Biozk 53. Alz Ram 56. FIr 140. EArzdi in Kk Ab II 6. Laux BBa 44. JMB ELG 63. Ldi IL 143. SMitx Aranz 101. Munita 141. Etxde JJ 195. NEtx Antz 33. Erkiag Arran 159. Basarri 41. And AUzta 117. Anab Aprika 63. Vill Jaink 7. Or in Gazt MusIx 40. MAtx Gazt 77. BEnb NereA 260. Ibiñ Virgil 33. Ataño TxanKan 107.
Fortificar, reforzar (un sitio). Portugesai artu izan zien Ugarte Sakramentukoa […] eta indartu ere zeban Valparaisokoa. Izt C 474. Protegerse. Dorrontsoro, bildurturik, Oñatin indartu zan. Or SCruz 120. (Ref. al volumen de la música). Eresia tartetan indartu ta ixilduaz. NEtx LBB 195.
iz. 1 iz. Besteen ideiak edo jarrerak errespetatzen ez dituenaren jarrera. Indarkeriaren, arrazakeriaren eta intolerantziaren aurkako legea. Itsukeriaren eta intolerantziaren biktima izan direnak. 2 iz. Janari edo sendagai jakin batzuk onartzeko gaitasunik eza. Ik. jasanezintasun. Laktosarekiko intolerantzia. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. intolerancia (2) iz. (Med.) intolerancia fr (1) iz. intolérance (2) iz. (Med.) intolérance en iz. intolerance port (1) iz. intolerância
Eta gero, inorantzia eta intolerantzia fede dituen gizarte honek, jakina, tolerantzia eta jakintza aldarrikatu behar inor nazkatzeraino. [Trapuan pupua, Patziku Perurena (Erein, 2001)] (Ereduzko Prosa Gaur)
1 ixi. (V, G ap. A ), isi (V, G, L, R ap. A ), exi. (Interj. para pedir silencio).v. 1 ixo. Exi ene laztantxoa, exi . Acto 390. Isi, urlija dator. Astar II 147. Ixi, ene alabia. Ur MarIl 116. Ixiii, ama, ixiii. Otx 19. Ixi, ixi, ama-doillorkumea. (Cantar de Alostorrea). Or Eus 117 (en la vers. de Guerra CantAnt 48 ixill). Ixi! ixi! txo! txo! Osk Kurl 68. v. tbn. AB AmaE 154. Enb 163. Balad 195. Entzun, ikusi ta ixi, baketan nai badozu bixi.Otx 90.
2 ixi. “(AN-gip), seto. Zutoi ta arbaztakin intakoa da ixia” A. v. 1 itxi (III , 2) .
Sinonimoak:interj. Bizk.
[ixo]: ixo, xo Ipar. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es interj. (B) ¡silencio!; chist fr interj. (B) silence!; boucle-la en interj. (B) (be) quiet!; shut up! port interj. (B) ficar quieto
adj. Neurrigabea. Ontasun izarigabea. Haur baten zorion izarigabea. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
izarigabe (Dv, T-L). Inconmensurable, sin medida. “Qui n’a pas la mesure voulue, qui est sans mesure, démesuré” Dv. “Démesuré” T-L. [Salbatzailearen] amodio izari gabean. Lap 26 (V 48). Horrelakoa da Jainkoa ere, handia eta osoki izarigabea. Arb Igand 153. Zorion bethiereko eta izarigabean. Ib. 58. Jainkoaren ontasun izarigabea. CatJauf 122. [Jesu-Kristok] Jainko bezala eman dio bere heriotzeari merezimendu izari-gabe bat. Ib. 60. Haur baten zorion izarigabea! JEtchep 66 (v. tbn. 70).
iz. 1 iz. Ikusteko edo ezagutzeko gogoa. Ik. ikusgura; ikusmin. Ikusnahia pizten duten ikuskariak. Ikusnahi hutsal bat, ezagutze eta jakite izenez jantzia. 2 adj. Ikusteko edo ezagutzeko gogoa duena. Ik. begiluze; ikusbera. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ikusnahi, ikusi-nahi.
1.Curiosidad, deseo de ver. Beste gizonen ikhusi nahirik ez ükheitia. Mst I 20, 6 (Ol ikusi nairik-eza). Mirapilliak edo ikusi-naiak asko galtzen ditu. Lard 44. Beti deitzen dute mirariak jendiaren ikus-naia. Bv AsL 102. Ageri da ez dakizula zer den basaren ikusi nahia. JE Bur 194. Jende-mordoska ugaria eraman zun ikusnaiak portualdera. TAg Uzt 133. Ikus-nai utsal bat, ezagute ta iakite izenez iantzia. Or Aitork 288. Ikusi-naia ba-geneukan, baño bertaratzeko usterik ez. Anab Aprika 37. + ekusi nai. Kuriostasunak eta lehen ez ikusiak ikusi nahiak daramatza. SP Imit IV 1, 8. Jangoikoa ekusi nai andiarekin. Mb IArg I 333. Bere alhaba ikhusi nahia zelarik beldürra beno azkarrago. Egiat 173. Ori ikus-naiez il nadin. Or Aitork 13. v. tbn. Ikusi nahi: Cb Eg II 206. Lg I 277. EA OlBe 17. Uzt Noiz 112.
2. (Dv). “Désireux de voir” Dv. Ikusnaia nazan ezkero. Ezale 1897, 61a. Ikus-nai batzuk, kai-baztarrera, / ontziak dauden tokira. Or Eus 389. Hiri hartan bizi zen gizon aberats bat […], aspaldion Jesus ikhusi nahia. Lg II 216. Patriarkak hiltzen dire hura ikusi nahiak. Hb Egia 47. Bitoriak ikhusi nahia da. Laph 122. Etzen bazter ikhusi nahia. JE Bur 66.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. curiosidad, ganas/deseo de ver, ganas/deseo de conocer (2) izond. curioso, -a; deseoso de ver fr (1) iz. désir de voir, curiosité (2) izond. curieux, -euse ; désireux, -euse de voir en (1) iz. longing to see; curiosity (2) izond. [pertsona] curious, inquisitive port (1) iz. curiosidade (2) izond. curioso, -a
Ikusnahia pizten duten ikuskariak (Elhuyar hiztegia)
iz. 1 iz. Ikuslearen aurrean agertzen den lurralde eremua. Ik. ikuspegi. Zure begirada gal dadila leihotik harantz hedatzen den ikusmira zabal horretan. Luzaz geratu ginen han, ikusmira ederraz gozatzen. 2 iz. Ikusnahia, jakiteko edo ezagutzeko gogoa. Bere ikusmira asetzeko. || ikusmiran adb. Ikusmiratzen. Ikusmiran egon. Paperen artean ikusmiran nenbilela. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ikusmira, ekusmira.
I (Sust.). En DFrec hay 7 ejs. de ikusmira.
1. Curiosidad, deseo de ver. Emakumeak oi duten ekus-mira arekin eman zituala pauso batzuek […] jazkera ekusteko. Donce 9. Ikus-mirak mugiturik. Bv AsL 153. Estalgarrien neurriak nola / jetxi zaizkigun erdira, / batere uste ez genduala / ase gure ikusmira. Olea 96.
2. Espectáculo, función. Ikusmira guziak igandetan izan oi dira. Ayerb EEs 1915, 223. Oso zaillak gera munduko gauzaz asetzen: jan-edanez, diruz, jazkeraz, ikusmiraz ta abar eta abar. BAyerbe 153.
“Tema para ver, para curiosear. Burrukia zeuan kalian eta jente guztia ikusmiria zeuan lekura batu zan” Elexp Berg. Ikusmirarik atsegingarriena auxe izan zan: […] neska-mariñelen trebetasuna. EgutAr 10-11-1959 (ap. DRA).
3. (G-goi ap. JMB At), ikusbira (G-goi ap. JMB At). “Paisaje” Garate 2.a Cont RIEV 1933, 99. “Panorama” JMB At. Atze-oiala erortzen […] zeru-ikusmira ezkutatuz. NEtx Antz 120. Ikusmira ta giro gozoak sortu egiten dizu zere sentipena. NEtx LBB 31. Ikusmira ederra egongo da nolanai ere gaillur artatik. AZink 164.
4.Ojeada, vistazo. “Observación” Garate 2.a Cont RIEV 1933, 99. Ikusmira bat egitea ez litzake kaltegarri. JAIraz Joañixio 89.
5. “Perspectiva en el tiempo (G-azp)” Garate 1.a Cont RIEV 1930, 155.
6. Vista, lo que alcanza la vista. Etzuten begien ikusmiran iñoren arrastorik topa. Etxde JJ 111. Laiño trinkoak ikusmirari amar bat metroko inguru-mingurua opa zion. Ib. 257.
7. “Maravilla. Erri artako ikusmiria da, oiñ dala milla urteko elizia” Etxba Eib.
II (Adj.). (V-ple, G), ikusmera (V-ger-m). Ref.: A; Ond Bac.
iz. Garapena etetea eta atzera egitea. Orain ikusten ari gara inboluzioa gertatzen ari dela, aurrera joan beharrean atzerantz goazela arlo askotan. Inboluzioari aurre egiteko. (Hiztegi Batua)
adj. Lgart. Lausengaria. Hala usteko du, noski, ipurgarbitzaileen samalda azkengabeak, hitz zuri faltsua aho-beteka botatzen bestetan ez dakien jende modu horrek. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ipur-garbitzaile (V-gip). “Adulador. Legutzallia zala esango dot, ez esatiarren ipur-garbitzallia, berba zatarra danetik” Etxba Eib. “Adulador, pelota” Elexp Berg. Kontra-maixua biarreratu zanian, laster juan jakon ipur-garbitzailleren bat kontuakin. SM Zirik 13.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (herr.) lameculos; adulador, -a fr iz. (vulgaire) lèche-cul; flatteur en (vulgar, offensive) ass kisser; (slang) brown noser; (colloquial) sweet-talker; (formal) sycophant, flatterer, cajoler port iz. (vulgaire) lèche-cul; flatteur
Hala usteko du, noski, ipurgarbitzaileen samalda azkengabeak, hitz zuri faltsua aho-beteka botatzen bestetan ez dakien jende modu horrek. (Hiztegi Batua)
adb. Jas. Ezkutuka, isilean, gordeka. Ihesi itzalgaizka abiatzen da. Itzalgaizka ibiltze horiek. Itzalgaizka entzun. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
itzalgaizka (SP -> Dv, H, A).
1. A escondidas, en secreto; disimuladamente. Bera bakharrik itzalgaizka, airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den. Ax 357 (V 237). Ihesi itzalgaizka abiatzen dela. Ib. 432 (V 281). Isillean eta itzalgaizka sartu izan ziran. Ol Gal 2, 4 (He ixilka, Dv amarruz, Ur ixiltxorikan, Ker ixillean, IBk isilka-misilka, Bibl gordezka). Suge otza belarrean itzalgaizka baitago. Ibiñ Virgil 40. v. tbn. Or SCruz 19. Zait Sof 41. (Tras gen.). Gure itzalgaizka barnera ez dedin. Zait Sof 49.
2. “Sombra” Lar Sup. Tal vez se trate de una mala interpretación de los ejs. de Axular.
3. “2. action de chercher à n’être pas aperçu, découvert; 3. subterfuge, dissimulation. Etzauzkit lakhet itzalgaizka horiek” H.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. a hurtadillas, a escondidas fr adb. sur la pointe des pieds, discrètement en adb. stealthily, on the sly (informal) port adb. loc adv às furtadelas, às escondidas
Ezkutuka eta itzalgaizka ibili nintzen harat eta honat. [Lur bat haratago, Juan Mari irigoien]
iz. Garia larrainean jotzeko tresna, soka batez loturik dauden bi makilaz osatua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
irabiur (V-m-al, G-azp; Lar, Añ, H (V, G)), iyabiur (G-nav), irabirur (V-ple). Ref.: A (irabiur); Iz Als (iyabiurrak); Ond Bac (iyabiur).
“Mallo de trillar” Lar y Añ. “Trilla, trillo” Añ. “Trillar: (c.) gariak irabiurraz […] jo” Ib. “Mango del mayal” A. Cf. Lar Cor 58: “El instrumento con que los golpean son unos que llaman mallos en Galicia y en vascuence tralluak, irabiurrak”. Cf. Ensayo 86s: “Para varearlos [los haces de paja] con un instrumento que llaman Yrabiurra, el cual se compone de dos palos […]”. v. idaur.
Irabiur, trailu edo idaurra, nekazaritzako tresna bat. Irabiurra, idaurra edo trailualaborea aletzeko nekazaritza-tresna tradizionala da. Elkarren artean uhalez edo katez loturiko bi makilez osatuta dago. Eskuarki bietako makilarik luzeena heltzeko erabiltzen da; laburrena, aldiz, eultzia edo lekaleak jotzeko.
Irabiur (arma): Erdi Aroan erabilitako arma. Irabiurra nekazaritzako tresna bat da, arma gisa ere erabiltzen ahal dena. Borrokarako, hain zuzen, irabiurraren bertsio konplexuago eta hilgarriagoak ere garatu izan ziren, non makilari lotutako mutur mugikorra metalezkoa edo punta zorrotzez hornitua, min eta zauri larriak eragiteko modukoa (ikus irudia).
iz. 1 iz. Lohia, lokatza. Istil eta lohi baizik ez den putzu handi batean. Atera nazazu istiletik. 2 iz. Putzua (zulo eta sakonuneetakoa). Istil bateko ura bezain geldi. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
istil (Lcc, SP, Arch VocGr, H), ixtil (G, AN-erro, L, B, BN, S; Dv), iztil (BN-arb). Ref.: A; EI 111. Etim. En último término, de lat. destillare.
1.Lodo, barro; lodazal; (fig.) inmundicia, bajeza. “Cascarrias <caz->, istillak” Lcc. “Charco pequeño, fango” A. v. lohi, lokatz. Ahardi ikhuzia itzuli izan da istilera iraulzkatzera. Lç 2 Petr 2, 22 (He basan, Dv lohian, Ol, IBe lokatzetara, Ker lokatzatan, IBk lokatzetan). Athera nazazu istilletik. SP Imit III 20, 2 (Ch basa, Mst lohi). Ixtil puska bat haizala. Monho 110. Gerriraino ixtilez estaliak. Elsb Fram 83. Mihi pozoinatu batek ixtilean eta lohian ezarri zuen Jesusen espos garbia. Jnn SBi 73. Galtza ederrak dena ixtil eta lohi dituela. Barb Sup 46. Algar lagüntzez jeikiko gira, ixtiliala erorteko orde. Herr 14-7-1960, 3. Harri arteketan gaindi joan behar ginuelarik, Garbaltto, Besakuntze eta Xundako ixtiletan gaindi. Larre ArtzainE 99. v. tbn. Ixtil: HU Zez 15. JE Bur 95.
“Ixtila bezen falsua (BNc), falso como el fango” A. Cf. infra (3). Ixtila bezen falsua, ustela. HU Eskual 9-10-1908, 1.
(G, AN-gip-erro, L, B, BN, S; SP, VocBN, Gèze, H), ixtil (Dv, H), istilia (Lar, A (que cita a Humb)), iztil (S), txiztil (G-azp-bet), ziztil (G-to-nav, AN-5vill), eztil (B). Ref.: A (istil, txiztil, ziztil); EI 127; Izeta BHizt (eztil). Charco, charca. “Lac d’eau” SP. “Charca”, “regajal”, “reguero, de lo que se derrama” Lar. “Petite mare accidentelle formée sur le chemin par les eaux pluviales” VocBN. “Flaque” Gèze. “Nigarrez ixtil bat egin zuen” Dv. Arren bada ikhusazu ene nigar istilla. EZ Man II 36. Putzu ta istill bateko ura bezain geldi. Mb IArg I 284. Euriaren hur istiletan. Egiat 212. Odol istil. StPierre 16. Latsik eta istillik bage. Or Mi 101. Eliza-zola dena ixtila zen. Lf Murtuts 6. Kaleetako istilak. PPer Harrip 60. v. tbn. Mde Po 27. Erkiag BatB 197.
2. (G-goi-azp ap. Gte Erd 171), ixtil, iztil (G-azp, L, BN, S ap. A), listil (Aq 465 (G) -> A), tistil (V-ple, G ap. A; Aq 465 (G)), txistil (Aq 465 (G)), txiztil (V-ger-ple-m ap. A). Gota, gotera. “Gotera” Aq. “Gota de agua que cae” A. “Ekazu ur-txiztil bat, egarriak ito bear nau-ta, traiga usted un poco de agua (una gota) […] Txiztilla ta txipristiña eztira bardinak: txiztilla jauzi egiten da, txipristiña barriz betik gora dator” Ib. Ixerdirik beiñ urtengo eztautsa / tistillik bere gorputzian. Ezale 1898, 117a. Istilla zeriokeon alderdi guztietatik tanga tanga. Ag G 128. Tan… tan… tan… / istill-otsak illunpetan. NEtx LBB 251. Txapa zarren bat buru parian / ixtilla zaiola. Uzt Sas 69.
3. iztil. (Adj.). Corrompido. Cf. Zub 42: Bide ixtil eta lohitsuan, si ixtil no está por ixtiltsu. Bizizale zuhur eta geroago lehiatsuago batetik [aberastasunak gizona] eginez gozazale iztil bat. JE Ber 85.
Falso. Zoin diren ixtilak eta ustelak [gobernamenduko gizonak], egosiak, barnean dutenaren gordetzaleak. HU Zez 109.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Ipar.) lodo, fango, barro (2) iz. charco, charca, poza fr iz. boue, mare, bourbier en (1) iz. [lohia] mud (2) iz. [putzua] puddle, pool port (1) lodo, lama, barro (2) charco, poça
Etxe aurrean zegoen istil bat ere ikus zitekeen, argiak bete-betean hartzen baitzuen. [Arima hilak, Nikolai Gogol / Jose Morales (Ibaizabal, 1998)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Izendatzea. Herrien borondateak egin ohi du bere buruzagien izendapena. Euskaltzaindiaren mandatua eta izendapena du horretarako. Izendapen zerrenda. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
izendapen (Dv ->A).
1.Nombramiento. v. izendatze (2). Errien borondateak egin oi du bere buruzagien izendapena. Vill Jaink 187. Txiki gelditzen dira / izendapen guztik. Insausti 339. En DFrec hay 4 ejs.
2.Denominación. [Herrien] izendapen kontuan guztiok, han eta hemen, bateratsu ibil gaitezen. MEIG VIII 115.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. nombramiento, designación; asignación (2) iz. denominación, nombre (3) iz. mención, cita (4) iz. (Erl.) preconización fr (1) iz. nomination, désignation (2) iz. dénomination, appellation (3) iz. mention, citation en (1) iz. [kargurako] appointment; nomination (2) iz. [izena] name port (1) iz. nomeação, designação; atribuição, designação (2) iz. denominação, nome
Izendapen kopuruari begiratuta, bi film iritsiko dira faborito nagusi gisa 91. Oscar sariak emateko ekitaldira. Hamarna hautagaitza lortu dituzte bai Alfonso Cuaron zinemagile mexikarraren Roma-k, bai Yorgos Lanthimos zuzendari greziarraren The Favourite-k. [Bi film hamarna izendapenekin, Ainhoa Sarasola (Berria.eus, 2019-01-23)]
1.Pantano, cenagal; charca. “Lac” T-L. Aurrera biarrian / iztingan listuak. Ud 120. Istinga edo ur putzu txiki baten eta itsaso neurtezgarriaren artean dagon banaita. Etxeg EE 1883b, 552. Eguzkiak zingira, iztinga, iztoki, oxin eta ur geldietatik edoski ta zurrut egiten dauzan kutsu guztiak. Larrak EG 1959 (3-6), 204. Istingak idortu eta eguzkiak lurra pitzatzen duenean. Ibiñ Virgil 103. Istinga iritsi-ezinekora daramaten hutsune maltzurrak. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).
2. (Lar, H). “Viscosidad” Lar.
3. iztinga (-e G-goi). “Iztinge (G-goi) […] pasto que produce paperas a las ovejas” JMB At.
1.Freno. “Frein pour retenir les roues d’une charrette, d’une voiture” H. “Freno, istringa. Istringa eman, darle freno” (AN-5vill). Dautzuet ez zuela Paskualek aholku eta arralleria eskasik: “Ixtringa duk ez aski largatua!”. Larz GH 1959, 90. Orga auek, istinga bezela, zokote izeneko bi zur-zati zituzten. Garm EskL I 144.
2. “Ixtinge, fuerza que hacen las vacas en las cuestas abajo para sujetar la presión del carro cargado” Asp Leiz.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. cenagal, pantano, lodazal fr iz. marécage, bourbier en iz. bog, quagmire; marsh port iz. lamaçal, lodaçal, pantano, (natural) pântano
Istinga sakonean murgiltzen ari naiz, eta oinak non tinkaturik ez. Ur handietan nago sartua, eta korronteak narama. [Elizen arteko Biblia, Askoren artean (Idatz, 2004)]
1. Ría, brazo de mar. “Embouchure d’une rivière sur la mer; littér. le mot itsasadar signifie branche de mer. Ce mot itsasadar s’emploie jusqu’au point où la marée monte” VocBN. “Portion de mer qui s’enfonce dans la terre, golfe, baie, crique” H. Portu itsasadar zuen [bat]. “Un golphe ayant rivage”. Lç Act 27, 39 (BiblE itsasadar). Ontzian sartuta, Betsaidaronz abiatzeko eta Jenesareteko itsas-adarra igarotzeko (Mc 6, 45). Lard 400 (v. tbn. 388). Itsasotik urruntxe zagon Bilbao, baño lurra urratu ta ibaia zabalagotuz, itsas-adar pollita egin dute. Bera EEs 1915, 229. Puska bi egiten da pasaia, itxasadar bat tartean dagoalako. EEs 1915, 105. Ondarroako itxas-adarrean dagon kaia. “Ría”. EAEg 18-2-1937, 1097. Itsaso asarrea zinan, edo obeki esan, itsasadarra, oraindik ez baikiñan itsaszabalera sartu. Or QA 48. Txingudi itsasadar oni begira. Alzola Atalak 88. Oria ibaia erdin dezula / itxas-adar baten eran. Insausti 67.
Canal (de mar), estrecho. Bi isla handi dire eta ehun bat ttipi, itxaso-adar hertsi batzuez elgarretarik bereziak. Prop 1876-77, 85. Aiphatu eskola hortaz kanpo ditudan bertze biak, itsas adar batez bertze aldean ditut. Prop 1881, 151.
2. “(V-m) acantilado o terreno en declive sobre el mar” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. brazo de mar, ría fr iz. (Geogr.) (Geol.) ria en iz. estuary port iz. braço de mar, foz
Zerbeza pare bat hartu eta kanpora irten ziren, itsasadar gaineko petrilean jesartzera. [Ragga-ragga dator gaua, Paddy Rekalde (Susa, 2006)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Utzikeria. Bistan da badela han ere zenbaiten aldetik euskararen aldeko lazakeria edo alferkeria. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
lazakeria. v. laxakeria.
laxakeria, lazakeria.Negligencia. Agian ez diogu ondoko egunetan ahantzaraziko… sobera lazatuz. Lazakeria batere, batere ez doako girixtinoari! Herr 27-2-1958, 1. Bixtan da badela han ere zenbaiten aldetik euskararen aldeko lazakeria edo alferkeria. Larre ArtzainE 299.
adj. Oldartzeko joera duena; ausarta. Bidean ez ibil gizon oldarkorrarekin. Urte horietan, Barojaren kazetari lanak bereziki oldarkor eta zalapartatsuak izan ziren. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
oldarkor (L ap. A; H), oldakor (Lar -> H (oldal-)).
Osado. “Arrojado […]. Es muy atrevido, oldakorra da txit” Lar. Bidean ez ibil gizon oldarkorrarekin; beldurrez-eta zure gainera erorraraz detzan beraren asturugaitzak. Dv Eccli 8, 18 (Ol izugaitz, Ker ausarti, BiblE benturazale ausart). En DFrec hay 2 ejs. Agresivo. “Zakur, zezen oldarkorra, chien, taureau, etc. dangereux. Gizon oldarkorra, homme colère, toujours prêt à asaillir” H.
iz. Idazkariaren ordekoa edo laguntzailea. Idazkariordearen ardurapeko zereginak. Italiako Atzerri idazkariordea. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. subsecretario, -a; vicesecretario, -a fr iz. secrétaire adjoint, sous-secrétaire en iz. (asistente) deputy secretary; (ministro) undersecretary port iz. subsecretário, -a; vice-secretário, -a
Ustelkeria trama bat aurkezten duen heinean, aktore talde zabal batek parte hartu du. Protagonistaren rola, baina, Antonio de la Torrek antzeztu du. Manuel da bera, autonomia erkidego bateko idazkariordea. Inguruko kideek bezala, goi mailako bizimodua darama, eta politikagintzan karrera oparoa egiteko asmoa du. Une batean, baina, bere izena ustelkeria trama bati lotuta agertuko da hedabideetan. Bere alderdiak eta ustez lagun zituen horiek bazter uzten dutela ikustean, erori behar badu ez dela bera bakarrik eroriko erabakiko du. Etsi-etsian aurrera egin nahian jardungo du une horretatik aurrera. [Ustelen erresumari argazkia, Ainhoa Sarasola (Berria.eus, 2018)]
iz. 1 iz. Izterren arteko bitartea. Ik. iztarte. Hainbeste hazi dituk laharrak, istapeetan ere sartzen zaizkiguk dagoeneko. Zezenak izan behar ditu izterrak eta belaunak biribilak eta istapea irekia. 2 iz. Urratsa. Ehun bat istapera gelditua zen. (Hiztegi Batua)
1. Espacio entre los muslos, espacio entre las piernas; entrepierna. “Espace entre les deux cuisses” VocBN. Ixtapea idekia [zezenak]. “Les jambes écartées”. Dv Dial 93 (Ip istartia). Botoin hori batek biltzen deie osoan, aitzinerat, ixtapeko galtza. JE Bur 26. Iztarpean su-burnia. Or Eus 280. Ezarri zure eskua nere iztarpean. Ol Gen 24, 2 (Ker istarpean; Urt ixterraren azpian, Ur isterraren azpian, Dv ixterraren gainean, Bibl azpiaren pean).
2. (L, BNc ap. A; vEys), ixtape (VocBN, H), istarpe (vEys), iztape. Paso (medida). “Zeinbat istape dira hemendik harara?” A. Ehun bat ixtape egin-eta. HU Zez 58. Hogoi eta hamar ixtapez luze, ostatu bat gaitza. JE Bur 25. v. tbn. SoEg Herr 24-7-1958, 1 (ixtape). Pues, pues, aparta Satan / berrehun iztapetan (BN-baig). Satr CEEN 1969, 160.
3. + iztarpe. (Adv.). A bajo pata (lanzar). v. ISTAPETIK, istapeka (3). Iztarpe ta pirrikan asteke egin du uko. Or Eus 34. Postura orri izena istape esaten zioten. BasoM 31.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Ipar.) entrepierna, bragadura, horcajadura (2) iz. [neurria] paso fr iz. entrejambe, entrecuisse en inner thigh port (1) iz. entrepernas (2) passo
Ongi zagok hortxe, dio Patxik kamioia begiztatu orduko, eta Martin giltzak sakelatik ateratzen ikusi duenean, bulegoan zain egonen dela esan eta errepidea zeharkatu du istape labur eta biziak eginez. [Iragaitzaz -ilunbistan-, Pello Lizarralde (Erein, 2008)] (Ereduzko Prosa Gaur)
ad. irakurri, irakur, irakurtzen 1du ad. Testu idatzi bateko ikurrei, ezagutuz, jarraitu; horrela arituz, idazlan baten mamiaz jabetu. Irakurtzen ikasi. Ez daki irakurtzen eta idazten. Gaur egun iberiar hizkuntzazko testuak irakur ditzakegu, baina ez ditugu ulertzen. Irakur ezazu ge, gi erdarazko gue, gui bezala. Irakurtzeko nekeza gertatzen zait zure idazkera. Eleberri bat irakurri. Egunkariko berriak irakurtzen. Zortzigarren orrialdean irakur daitekeen pasarte honetan. Garoa behin eta berriro irakurria dut. Gongora irakurri: Gongoraren idazlanak irakurri. Gaingiroki irakurri. Erdaraz irakurtzen. Mila aldiz entzunak eta irakurriak. || Begiez jarraitzen zaion izkribua goraki esan. Irakur iezadazu eskutitz hori. Batzarrean irakurri zuen txostena. Altxatu zen irakurtzera. 2du ad. Partiturako ikurren segidari, ezagutuz eta dagokien balioa emanez, jarraitu. Musika irakurri. 3du ad. Arrasto, marka eta kidekoei interpretazioa eman. Eskua irakurriz, etorkizuna igarri. Haren begiradan irakurtzen nuen atsekabea. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: ad.
[irakurri] : leidu/leitu (Labayru Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. leer (2) du ad. (hed.) leer (3) du ad. (Elektron.) [seinaleak] leer (4) du ad. (Mus.) leer, solfear fr du ad. lire en du ad. to read port (1) cume, cume (2) terraço
Gainontzean, ordu asko pasatzen zituen ganbaran, irakurri eta irakurri. [Ordaina zor nizun, Joxemari Urteaga (Elkar, 2001)] (Ereduzko Prosa Gaur)
1. “Brújula” Lar, Añ. “Aguja de marear” Lar. “Caja en que va la aguja de marear, itsas orratzaren tokia” Ib. “(He), boussole. On dit aussi simplement orratz lorsque la méprise n’est pas à craindre” Dv. Haren itsas-orratzak <-ats-> eztu behatuko […] polora baizen. SP Phil 470 (He 477 orratza). Zein baita gure itsas-orratza. Ib. 471 (He 477 itsas <itzaz->-orratza). Itsas-orratzak norte-izarrai beti begiratzen dion eran. AA III 302. Itxasoan itxas-orratza ta norte segura baga dabiltzenak. Añ LoraS 139. Ezekien zein bide jarraittu itxasorratzean (brújula). Echta Jos 271. Itxas-orratza da, erdiko ardatz batian bat eta bestera dabillen bizirik daguala dirudiyen orratz bat. EEs 1917, 136. Ark sortua da itxas-orratza. Auspoa 132, 75 (ap. ELok 30). v. tbn. Itxas-orratz: EEs 1917, 136. GMant LEItz 59.
2. (Urt I 69, T-L), itxas orratz (V-m ap. Zubk Ond). “Ac[h]arne” Urt I 69. “Orphie, poisson” T-L. “Pez aguja” Zubk Ond 237.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Itsas.) brújula, aguja magnética, compás fr iz. (Itsas.) boussole, compas en iz. compass port iz. (Itsas.) bússola
Eta itsasoa gehiegi mugitzen zenean, mugitu egiten zen itsasorratza ere, eta ez zuen, orduan, ezertarako balio izaten: iparra galtzen zuen ontziak. [Loroaren teorema, Denis Guedj / Jon Muñoz (EHU, 2005) (Ereduzko Prosa Gaur)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zuz.) circunstancia fr iz. circonstance en iz. circumstance port iz. circunstância
Ezagutzen nuen neure oinazea, baina hura arindu zitekeela -nire bizitza alda zitekeela, nire inguruabarrak alda zitezkeela- ez zitzaidan bururatu. [Nire amaren autobiografia, Jamaica Kincaid / Alberto Martinez de la Cuadra (Alberdania-Erein-Igela, 2012)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. 1 iz. Izotza, izotza egitea; izotza egiten duen denbora. Neguko oskarbiek gauetan izotzaldi gaitza dakarte berekin. 2 iz. Irud.Haien arteko izotzaldia urtu zenean. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
izotzaldi. Helada. Edo izotzaldiak edo uzta ugariak zekazten. Or Mi 90. Otzak gauetan izotzaldi gaitza dakarte berekin. Etxde JJ 38. (Fig.). Ekin zion Piaresek iketan, euren arteko izotzaldia ziaro urtu zala aditzera eman nairik. Etxde JJ 278.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. helada (2) iz. (hed.) enemistad; frialdad, indiferencia fr iz. gelée en iz. frost port iz. geada
Ate-leihoetatik elurra kendu beharra izan zen, pasabide bat ebaki eta maila batzuk egin hamabi orduko izotzaldi batek morrenetako granitoa baino gogorrago bihurtu zuten izotzezko hauts hartatik ateratzeko. [Fantasiazko ipuinak, Guy de Maupassant / Josu Zabaleta (Ibaizabal, 2000))] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. 1 adj./iz. Herr. Errugabea. Errege inozente hark ordaindu behar izan zuen hutsegitea. Inozentearen hiltzaile dena da zinez dohakabea. 2 adj./iz. Herr. Tolesgabea. Pertsona inozenteak engainatzen. inozente egun, inozente-egun Abenduaren 28a, Herodesek Belem herrian bi urtez behetiko haur guztiak hilarazteko eman zuen agindua gogorarazten duena, Espainian eta Hego Amerikan txantxak egiteko eguna izaten dena. Inozente eguna da bere zerua, ziria sartzeko delako jaioa. (Hiztegi Batua)
INOZENTE ERAGIN (iñu- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Hacer una inocentada. “Antoniri iñuzente erain dotsat, ahuntzak umiak eittuala esanaz” Elexp Berg. Pentsau eben Iñuzente egunian iñuzente eraittia neskamiorri. Etxba Ibilt 470. Iñuzente eraittia izaten zan, goiz artan oian arrapatzen zanari irizillakin bizkarra berotzia. Ib. 470.
Pasión, nostalgia (del mar). Itsasminak hartu ninduen; hasi nintzen barneko guzien goiti aurthikitzen, ez nuelarik ur xorta bat bera ahoaren xaharratzeko. Prop 1896, 183. Itxas-miña. “Anhelo de mar”. Laux AB 29. Berezkoa izan du euskaldunak itxaso-miña. SMitx Aranz 229. Legor-barrukaldeetan ezin iraun izango leukee arrantzaleok: itsas-miñak jota, euren izaera ta gogo alaia, illun […] biurtu bagarik. Erkiag Arran 85.
Sinonimoak: iz.
[itsasmin] : nostalgia
Beste hizkuntza batzuetan (OEH eta Google Translate):
es pasión, nostalgia (del mar) fr nostalgie de la mer en nostalgia of the sea port nostalgia (do mar)
Berezkoa izan du euskaldunak itsasmina. SMitx Aranz 229. mold. (Orotariko Euskal Hiztegia)
iz. Norbaitentzat, bere iritzi berekoa den pertsona. Horien irizkide ez naizenez gero. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
irizkide, iritzikide.Que comparte la opinión de otro. Guziek obetsirik, or diyoaz irizkide geiago biltzera. Ldi Y 1933, 86. Ogasun Zaingoak emandako Agindua betetzera dijoa Laterri-Legegizonarekin iritzikide dan Bitartelari au. “Conforme con el abogado del Estado”. EAEg 3-6-1937, 1756. Oien irizkide ez aizen ezkero. Zait Sof 175. Lafon aipatzen dute noraezean […], irizkide bailitzan. MEIG VI 189. En DFrec hay 3 ejs.
adj. Irri eragiten duena, bereziki bere bitxikeriagatik. Ik. barregarri. Iritzi bitxi eta irrigarria. Hizkuntza arrotzetako hitzak irrigarri iruditzen zaizkigu. Jakizu haserre zarenean itsu zarela, hordi bat bezala irrigarri zarela. (Hiztegi Batua)
1. (Saxicola oenanthe). “Golondrina” VocZeg y A. “Chotacabras” A Apend. “Ruiblanca” Arzdi Aves. “Collalba gris” MItziar Txoriak 112.
2. (-rz- V-gip, G-to), ipurtxuri (G-azp). Ref.: A EY III 373; Gketx Loiola (ipur-txuri); Iz ArOñ (kiputz). Vago, holgazán. “Ipur-txuri galanta dek ori lanerako” Gketx Loiola. “Kiputz ipurzurixak” Iz ArOñ.
3.Inútil, vano. Ta amets ipurtzuriak zer dira? Ldi IL 72.
iz. Ekologian, izaki bizidunen garapen eta jardueran eragina duten egoera eta faktoreen multzoa. Autobideek kalte handiak egiten dizkiote ingurumenari. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ingurumen.
1. (Det., precedido de gen.). Aproximadamente, más o menos. v. inguru (I, 4). Bogatu zuten ondoan hogoi eta bortz edo hogoi eta hamar bidarten ingurumena. TB Io 6, 19. Laur ehun eta berrogoi eta hamar urtheren ingurumenaren buruan. TB Act 13, 20.
2. (VocBN -> Dv y A, H), ingumen (Hb ap. Lh). Alrededor(es). “Alentour” Dv. Khondetarra ingurumen guzian aiphatua da. Prop 1900, 71. Gazteagoko eta berdin khartsu direnak, bere ingurumenerat Mill-Hill-dik bilaraziak baditu. Prop 1906, 64. Ingurumeneko haurrentzat altxatuak diren eskola xeheagoetan. Ib. 73. Bil daitezela [zuhur-hitzak] eta ingurumenean aipha, hedatuko dire. Lander RIEV 1908, 624. Haren gostuko ez zen ingurumenetan gizonik, bera bezain ederrik eta zentzudunik. Lf Murtuts 29. Ez dugu ahantzi behar, toki hortan eta ingurumenetan arrotz hainitz bazela kokaturik. Lf CEEN 1973, 129.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. alrededores, afueras, cercanías (2) iz. (Ekol.) (sing.) medio ambiente fr (Biol.) (Ekol.) (sing.) environnement, milieu en (sing.) the environment port (1) arredores (2) iz. (Ekol.) (sing.) meio ambiente
iz. 1 iz. Ilargiaren goraldia, ilargi berritik ilargi betera doan 14 eguneko aldia. Ik. gorapen. Ilgorak eta ilbeherak. Ilbeheran baino ilgoran hiltzea onuragarriagoa dela sinesten dutenak. 2 iz. Ilgoraren erdiko eguna, ilargiaren erdia argiturik dagoena. Ilgora, hemezortzian, asteazkenez. (Hiztegi Batua)
“Luna creciente” Lar y Añ. “Ilgora, ilgoria, lune croissante. […] Ilgora erdia, lune croissante à la moitié de son cours” H. Illargiaren gora-berak zenbat dire? –Lau: […] illargi berria, ilgora, illargi betea ta ilbera. Bera EEs 1915, 165. Ilberan baño ilgoran iltzea onuragarrigoa dala batzuek sinisten dute. JMB ELG 82. Ilberak eta ilgorak alperrik izan dira guretzat. NEtx LBB 176.
(Uso pred.). [Illargia] ilbera ez dagoenean, ilgora dago. Txill Let 120.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. cuarto creciente, luna creciente fr iz. premier quartier de lune, lune montante en iz. crescent moon, waxing moon, first quarter port iz. quarto crescente
iz. 1 iz. Oinazearen edo atsekabearen ahozko adierazpen hitzik gabekoa. Ik. zinkurin;espa;antsia2. Gizonen negar, deiadar, oihu, intziri, auhenak. Intziri sarkorra, mina. Negar intziriak. Intziriak baizik ez ziren entzuten. || Irud.Hostope ilunean haizeak intziri. 2 iz. Txakurrak eta kidekoek egiten duten ulu antzekoa. Txakurren intziriak, zaldien irrintziak, lehoi eta zezenen orroak. Otsoa intziriz hasten zaio deitzen. intziri eginEmakumeek hartaz negar eta intziri egiten zuten. (Hiztegi Batua)
iz. Lepoa inguratzen duen apaingarria.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
idustun, industun. Neol. creado por AG en 1896 de idun ‘cuello’ y estun ‘aro, anillo’. Collar. v. iduneko. Ezarri egixuz [errukija ta egija] idustuntzat zeure idunan (1898). AG 1575. Lepotik dingillizka eukon anbarezko idustuna. Altuna 94 (v. tbn. 97 y 98). Pitxi gelgarriz josi / idustun dirdirtsuba. Laux Euzk 1931, 362 (ap. DRA; la misma poesía en BBa 62 dice industun).
iz. Erromatar egutegian, Idus, (idus, -uum) hilabetearen hamahirugarren eguna zen, ondorengo lau hilabeteetan izan ezik: martxoan, maiatzean, uztailean eta urrian. Azken hauetan, hilabetearen hamabosgarren eguna zen. (Ikus Wikipedian Erromatar egutegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es Idus fr Ides en Ides, Idus, Eidus port Idos
Guarda hadi martxoko Idusetatik! [Martxoko idusak, Anjel Lertxundi (Hitz beste, 2017-03-18)] (Berria.eus)
Temblor. “Temor, espanto” A. “Temblor de tierra” VocB, A e Izeta BHizt. “Bartatsean ikererie izan dugu” Izeta BHizt. Orrelako zerbait ikararia sartu izandu ba-litzait niri. Mb OtGai II 185. Andia da oraingo gure ikareria. Mb OtGai III 210. Lurraren ikarariak, arrien autsteak. Ib. 68. Hire ürzain batek emaiten dik lürrari ikhareria. Chaho AztiB 9. Beriala prest dago / kaballeria; / artilleria / izigarria, / arek ematen debe / ikareria. Afrika 89. Gudariak ikareriz ta bildur ezin aundiagoaz beterik. Inza Azalp 75.
Atzealde gutxiko abere bati erreferentzia egiteko erabiltzen da.
Orotariko Euskal Hiztegian
ipurtestu. “Se dice de un ganado de poca trasera” Iz ArOñ (s.v. atzigarr).
Beste hizkuntza batzuetan (Orotariko Euskal Hiztegia eta Google translate):
es Se dice de un ganado de poca trasera fr On dit d’un arrière gagné peu en It is said of a cattle of little back port Se dice de um ganado de poca trasera
Boteretsuak badaki etsaiez inguratuta dagoela, badaki bere inguruko lausengarien artean dagoela traizionatuko duen Judas, bere aulkia berotu nahi duen ipurtestua. [Kontsolamendua, Anjel Lertxundi (Berria, 2017-01-19 )]
itzemin (L, BN, S, R-uzt). Ref.: A; Lrq. “1.º panadizo; 2.º uñero” A. “Itzemina edaratea beino gaiztoago da ta axaxalpean sortan da (R-uzt), el uñero es peor que el panadizo y nace bajo la uña” Ib. “Panari” Lrq. Aztalian dit itzemin bat. Arch Fab 167. Landare hunek itzeminak ederki sendatzen omen ditu. Zerb GH 1932, 229.
iz. 1. ASTRON. Berezko argia duen astroa, bere baitan gertatzen diren erreakzio termonuklearren energiaz distiratzen duena. 2. (herr.) Eguzkia eta Ilargia izan ezik, zeruan distiratzen ikusten den zeinahi argi. 3. Konbentzioz, izar-formakotzat jotzen den irudia. 4. (hed.) Ikuskizunetako, bereziki zineko, aktore ezaguna; bere jakite, trebezia, etab. direla medio, bere jardueran itzal aparta duen pertsona. Hollywood-eko izarrak. Boxeo-izarrak. 5. Bereziki maitagarria den pertsona izendatzeko erabilitako izena. Emazte maitagarria, gure etxekoizarra. 6. Bereziki hotelei dagokienez, zerbitzuen maila adieraztearren erabilitako ikurra. Bost izarreko hotela. 7. Zaldiaren kopetako zuriunea. 8. Ileak ateratzen diren gunea. 9. MIL. Zenbaithierarkia militarren ikurra. • Dabiden izar. Seipuntako izarra, judaismoaren sinboloa dena. || izar adasdun. Ik. kometa. || izar aldakor. ASTRON. Denbora–tarte laburretan distira-aldaketak azaltzen dituena. || izar bikoitz. ASTRON. Elkarrekiko duten erakarpena dela medio, bi izarrek osatutako multzoa, multzoaren masa-zentroaren inguruan grabitatzen duena. || izar gorri. 1918ko apirilaz geroztik eta iraunbitartean, armada sobietarrak erabili zuen ikurra. || izar giltza. TEKNOL. Ik. giltza. || izar iheskor. Ik. izar ( uxo). || izar loka. Ik. izar ( uxo). || Izar odoltsua. Ik. Antares. || izar uxo. ASTRON. Abiada handiz eta berehala itzaliz zeruan bat-batean azaltzen diren gorputz argitsuetako bakoitza. Normalean atmosferan sartzean erretzen diren meteoritoak dira. || izar zirrindola. TEKNOL. Ingurune horzkatua duen zirrindola. Azkoina edo torlojoa estutzean, zirrindolaren horzkak materialean sartzen dira eta berez edo dardaren eraginez askatzea eragozten dute. || izar-atmosfera. ASTRON. Marra-espektroa sortzen den izarraren azaleko eskualdea. || izar-disko. Ik. disko (3). || izar-haize. ASTRON. Zenbait izar bero eta masa handiko atmosferatik askatzen den partikula–fluxu etengabea. || neutroi-izar. ASTRON. Tamaina txikiko eta dentsitate handiko izarra. Supernoben eztandaren ondorioz sortuak dira eta berenosagai nagusia neutroiez osatutako gasa da. • IZAR EGON. Izarrez betea egon. Izar dago zerua.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Sinonimoak: iz.
[ileak ateratzen diren gunea]: kalpar(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Astron.) estrella (2) iz. (herr.) estrella, astro (3) iz. [izar-itxurako irudia] estrella (4) iz. [zaldien orbana] estrella (5) iz. núcleo del que crecen los pelos (6) iz. [emakumeei buruz] (hed.) reina, amada, corazón (7) iz. (hed.) estrella, figura, crack fr (1) iz. étoile (2) iz. (hed.) star, grande figure en (1) iz. star (2) iz. [pertsona] star; well-known port (1) iz. (Astron.) estrela (2) iz. (herr.) astro
Nork esan du izarrak atzamar puntekin ukitzea ezinezkoa dela? [Xegun Altolagirre, @xenekan)
iz. BOT. Junkazeoen familiako eta Juncus generoko landare belarkaren izen arrunta. Zurtoina zuzena, zilindrikoa eta malgua, hostoak erradikalak, eta loreak berdexkak dituzte, eta ibaiertz, itsasertz eta bestelakolurzoru istilduetan hazten dira. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (Bot.) junco (Juncus sp.) fr (Bot.) jonc en (Bot.) rush port (Bot.) junco
Ikustekoak ziren bi bazterretako itsas padurak, ihi eta lezkaz oparoak, harago hondar leun urrezko zabalei bide egiten zietenak. [Gerlari zuria, Joanes Urkixo (Elkar, 2004))] (Ereduzko Prosa Gaur)
1. “(G, B), mueca de disgusto, p. ej. al aceptar una orden desagradable” A. [Badaki] lizunkeri gabe jostatzen, ta inkiminki gutxikin keiñu zital, seiñu txoliñak ta imurtxi txuliatuak aienatzen. EEs 1912, 220.
2. (Gc ap. A), inki-manki. “Flaquear, sostenerse a duras penas” A (pese a la trad., se trata sin duda de una expr. adverbial). Inki-manki Izartxo, bitartean, pozik alde batetik, Erkoren patxara ta iztunen ederra ikusirik, estu ta artega bestetik. Eston Iz 77.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. mueca de disgusto, enfado, de desagrado (2) adond. a duras penas, ten con ten fr (1) (2) en (1) (2) port (1) (2)
Inki-minkia egin du lan zail samarra agindu diotenean. (5000 Adorez Hiztegia)
itzungi (V-gip-al; Lar, H), itzaungi (Lcc), itxungi (V-gip), izungi (G; Aq 1325). Ref.: A; Iz ArOñ (itzungi, itxungi, izungi); EAEL 261. Etim. Parece ser un cruce de iraungi con itzali.
Apagar (sentidos prop. y fig.). “Argixa itxungi, itxungitten, itxunketan” Iz ArOñ. v. itzali (4), iraungi. Tr. Documentado en textos vizcaínos desde finales del s. XVIII; hay tbn. algunos ejs. guipuzcoanos en el s. XX. Itzungirik aragiaren su guztia. msOñ 218v. [Herejia onek] itxungi eta amettan dituz fede eta karidadia. Itz Berb I 33. Biotzeko asarre biziak itzungi dute. Zait Sof 178. Inpernu-suak nundik itzungi / euskaldunaren azkua? SMitx Aranz 103. Argi biur bedi, itzungi bedi. Or QA 165. Izetu ta itzungi [farolak]. Erkiag Arran 68. Aren adimen argi ta dirdaitsua itxungi egin zitekean. Zait Plat 19. Jakintza be itzungi (amatau) egingo da. Ker EMeza 93 (ap. DRA). v. tbn. A EY IV 76s. Itxungi: And AUzta 97. Erkiag BatB 11.
itsungi. Apagar (el hambre).Bere gosea itsungi ondoren. M. Arrutza EG 1956 (1-2), 29. Sartuten neban pitxarra aboan eta itzungi egiten neban pitxarra. Or Tormes 19.
Apagar(se), olvidar, relegar.Orduko idazleen izenak ez lirake beñere izungi bear. RIEV 1931, 639.
irakasle (G; H; -kh- SP, Dv, H), irakasla (V), erakasle (S; Lar, H). Ref.: A (irakasla); Lrq (erakatsle).
Maestro, profesor; que enseña. Cf. Lar: “Doctorar, irakasletu”. v. irakaslari, irakastari, irakastaile. Tr. Documentado ya en Leiçarraga; hay testimonios, aunque escasos, de todos los dialectos, siendo especialmente frecuente en autores meridionales del s. XX. Al Norte se emplean tanto irakasle como erakasle. En la tradición meridional irakasle es mucho más frecuente que erakasle, que aparece sólo en unos pocos ejs. guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX, y en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 437 ejs. (uno septentrional) de irakasle y 29 (18 sept.) de erakasle.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. profesor, -a; enseñante, docente; profe fr iz. enseignant, -e; professeur en iz. teacher; schoolteacher; [unibertsitatean] lecturer port iz. professor, -a; docente
Zirriborro zehazgabe horien guztien artean, zehatz eta garden datorkit gogora irakasle baten oroitzapena. [Nerabearen biluzia, Xabier Mendiguren Elizegi (Elkar, 1999)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Itzultzen duena, berezikihizkuntza batetik beste batera itzultzen duena. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
itzultzaile (Dv), itxulitzaile (Lar).
1.(El) que vuelca, da la vuelta. “Trasegador” Lar. “Galdatu ditut belhar ephaileak eta itzultzaileak” Dv. Atzo galdegina dut baratzearen lur itzultzailea. Etchebarne 118.
3. (G-azp-goi-nav, BN-arb ap. Gte Erd 60), itzultzale. Traductor. Itzultzaile on andana bat. Mde Pr 245. 70 itzultzale omen zirelakotz. Zelaiberri Herr 18-12-1958, 4. Itzultzaleak ez du errua beure. Or in Gazt MusIx 50. Heineren olerkien itzultzaillea. Alzola Atalak 108. Nihaur izanez arteko itzultzale. Larre ArtzainE 298 (itzultzaile 287). Euskal itzultzaileak. MEIG VII 101. En DFrec hay 10 ejs. v. tbn. Berron Kijote 13.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. traductor, -a fr iz. traducteur, -trice en iz. translator port iz. tradutor(a)
Hain trebakuntza handia behar du itzulpenak, zioen Feijóok, non esango bainuke aiseago aurki daitezkeela idazle onak jatorrizko hizkuntzan, itzultzaile onak baino. [Mentura dugun artean, Anjel Lertxundi (Alberdania, 2001)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. 1. Egoeralarri batean sortzen den eztabaidazko zarata, iskanbila. Autoek elkar jo dutenean istilu bizia sortu da gidarien artean. 2. Arazoedoauzi eztabaidatsua. 3. Arazoa, estutasuna. Zenbat istilu eta buruhauste!(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond. asfixiante, sofocante, irrespirable; agobiante fr izond. asphyxiant, -e ; étouffant, -e en izond. suffocating, stifling port izond. asfixiante, sufocante, irrespirável
Azken egun haietan zebilen hego-haizea eta egun hartan bertan egiten zuen bero itogarria onerako suertatu zitzaizkidan, lagungarri nire asmoa errazago betetzearren. [Euliak ez dira argazkietan azaltzen, Joxemari Iturralde (Erein, 2000)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. ZOOL. Dekapodoen ordenako zenbait krustazeoren izen arrunta. Ganbaren antza dute, baina txikiagoak eta haubezala jangarriak dira. • izkira handi. Gardena da, marra gorriduna eta sabelaldea garatusamarra du. Preziatuena da (Palaemon serratus). || izkira zuri. Estuarioen zati hareatsuetan bizi da eta kolore arre-zurixka du (Crangon crangon). iz. (L, BN eta GN) 1. Ardiak lepoan daraman zintzarria. 2. (hed.) Pertsona berritsua, txotxoloa.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (Zool.) camarón, quisquilla fr crevette en prawn, shrimp port camarão
Ez atzera eta ez aurrera, inolako erabakirik ezin hartuta ibili nintzen, putzuan geratutako izkira bezala .[Arrainak ura baino, Hasier Etxeberria (Elkar, 1999)] (Ereduzko Prosa Gaur)
itsas txori (V, G, L, B), itsas-xori (Dv, Hb ap. Lh), itxastxori (V-gip), itsaxori (B), itxetxori (V-ger). Ref.: A (itsastxori, itxasori); Ort Voc (itxetxori); Etxba Eib (itxastxori); EAEL 93.
“Oiseau de mer” Dv. “1.º (V, G, L), gaviota en general. 2.º (V-ger), mallón, una gaviota llamada kaio en Lekeitio. 3.º (L-ain, B), aves frías. 4.º (V-m), aves de paso” A. “Itsaxori (B), ave fría” Ib. “Itxetxoridxen kontue: suceder lo que a gaviotas, que cuanto más viejas, son más hermosas” Ort Voc. Alzion daritzan itsas-xoriak. SP Phil 263 (He 265 itsas-xori). Talapean ianari-billa ebilzan itxas-txoriak. A BGuzur 55. Itxastxori asko etorrela kanpotik kalara. Echta Jos 93. Itsas-xori gehienak bezala zuriska da arruntean itsas-epherra. Zerb GH 1925, 34. [Itxaso zabalean] itxas-txorijak dabiltz igesi. Enb 61. Ontzi-tantaietan eundaka zabiltzen itsas-txoriak. ‘Goélands’. Or Mi 8. v. tbn. Amilgain Euzk 1930, 447. [Itxasoan] itxastxoriak erabilli oi duen bealdeko egaldia. TAg Uzt 146. Itxastxori zuriak. Ib. 93. Itxas kanpotik kaio (itxas txoria) talde bat. NEtx LBB 271. Itsas-txori luma nabardunak. “Pelagi volucres”. Ibiñ Virgil 77.
Sinonimoak: iz. [itsastxori] : kaio, antxeta
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es gaviota fr mouette en seagull port (pájaro) gaivota
-Itsasoan ekaitza denean, itsas txoriak Oria errekan gora joaten dira. [Pospolo kaxa bat bezala, Patxi Zubizarreta (Pamiela, 2005)] (Ereduzko Prosa Gaur)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. manantial, fuente (2) iz. (hed.) fuente, principio, origen fr iz. source en (1) iz. spring (2) iz. source; origin port (1) iz. manancial, fonte (2) iz. (hed.) fonte, origem
Iribas herritik abiatu gara eguraldi ederra lagun. Berehala, bide-seinale zopa aurkitu dugu, gorriak, zuriak, berdeak eta horiak. Guk zuri eta berdeak jarraitu ditugu Aitzarratetako iturbururaino heltzeko. Pista zabala segituz, erraz heldu gara Arotzeneko bordaren ondora eta aurrerago jarraituz iturburuaren ondora iritsi gara. Bertan jaiotzen den Ertzilla ibaiaren urek hots handia ateratzen dute eta garai hauetan ikuskizun paregabea da. [Iribaseko iturburuak, Mikel Arrizabalaga (Berria.eus, 2016-06-12)]
ike (L (-kh-), BN-arb ap. A; Lar Sup; -kh- Urt I 82, Ht VocGr 399, H), ika (H), ige (Lar Sup > Dv y A, H), iki (H < Ast).
Cuesta; (fig.) dificultad. Azkue, siguiendo a Pablo P. Astarloa, relaciona con este término el suf. toponímico -ika, frecuente en Vizcaya y Alava, sin mucho fundamento (v. ApV 317). La variante ige (<ige>, tal vez ije en grafía moderna) puede tratarse de una corrupción. Cf. piko. v. ikai. Eta ikhean ioatera bortxatzen. EZ Man I 108. Iñdazu iautstegi eta ikheetan indarra. EZ Man II 124. Hain ikhe xut eta gora batetan. SP Phil 183. Zu ikhean gora sustengatzeko. He Phil 65. Astea da iketakorik gaitzena, zailena. M.A. Iñarra Ezale 1897, 101a. (-kh- SP A, H). Colina. “Ikhez ikhe, de colline en colline” SP. Iaunak gobernatzen nau eta eztut izanen deusen eskasik. / Ikhe bazkatzeko lekhuan han eman nau (Ps 23, 1). EZ Eliç 240 (Interpr?; han puede estar por hark).
Sinonimoak: ike iz. Ipar. zah. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) (Ipar.) cuesta, pendiente (2) (Ipar.) colina, montículo, cerro fr (1) côte, pente, montée; inclinaison (2) hauteur, colline en (1) slope, incline (2) hill, hillock port (1) ladeira (2) colina, cerro
Hamar bat urte pasatu dira ordutik, baina merezi izan du itxaroak, obratu da hitzaren berri emateko testuingururik ederrena: hitzak ike (aldapa) du grazia, eta orain ahal dugu gure ibilbideetan ikean gora eta ikean behera eroso ibili (…). [Hitz magikoa, Angel Lertxundi (Hitz beste, 2001)] (Berria.eus)
adb. Itoka. Azpikoek gaina hartu zidaten itokarrean, lasaibiderik eta arnasarik utzi gabe. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegia
itokarrean (H (G) s.v. ithoka, que cita a Izt).
1. A toda prisa. “Vengo sin aliento, itokarrean nator (AN)” A EY III 243. v. ITOMENDIAN. Gerorako laga bage estu estuka itokarrean. Izt C 336. Kiklopeak burni mokor malguz tximistak egiten itokarrean dabiltzanean. “[Ils] se hâtent”. Ibiñ Virgil 111.
2. A punto de ahogar(se). Ittokarrean zegoala, ta aize preskoa artu bear zula esan zion. Or SCruz 46. Nigarrez itokarrean. Or Mi 135. Gaiña artu zidaten, itokarrean, lasapiderik eta arnasik utzi gabe. “Premebant”. Or Aitork 165. A punto de estrangular. Eldu zion itokarrean. Or Mt 28, 18 (Lç ito).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. apresuradamente; ahogándose en hastily, hurriedly port anda-que-anda
-Hantxe naiz -esan zuen Nelek, apalki eta itokarrean legez berba eginda-, olioz, berdez margoturiko gelatxo batean. [Ulenspiegelen elezaharra, Charles De Coster / Koldo Izagirre (Elkar/Alberdania, 2007)] (Ereduzko Prosa Gaur)
2. (Dv A, H). “Qui porte une étoile au front, en parlant des animaux” Dv. “Cheval qui a une étoile au front” H.
3. Oficial, jefe militar. Izar-dun oiek poztuta. Yanzi 79. Beti aurretik zebillen ikasbidea emanaz mutillei (ontan berdin jokatu dute izardun guziak). Euzkadi 24-12-1936 (ap. Alkain 141). Gertakari horrek erakusten du zer gogotako ziren mariñako izardunak eta nola Loti “gorriak” mentura ttipia zuen izar hetarat heltzeko. Larz GH 1960, 229.
Sinonimoak:
[izardun]: izartu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond eta iz. estrellado/da, de estrellas; fr izond. adj étoilé(e) en izond. starry, star-filled port izond. estrelado(a) cat izond. estelado(a)
Sinonimoak: iz. (Elhuyar eta Adorez sinonimoen hiztegiak)
[itzalaldi] : ilunaldi [itzalaldi] : eklipse
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. momento de oscuridad; apagón; interrupción, corte (2) iz. periodo de ocaso/decadencia/oscuridad (3) iz. eclipse fr (1) iz. coupure de courant, panne d’électricité (2) iz. éclipse en iz. darkness; [elektrizitateaz] blackout, power cut port iz. blecaute
EITBk gaur itzaliko du ETBren seinalea Nafarorroan. Itzalaldiak hautsak harrotu ditu!
du ad. Itxuratxartu(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
itxuragaiztu (Dv). Desfigurar(se); empalidecer, demacrarse. v. itxuratxartu. Pilatosek alá / Jesus beiraturík, / erdi ila bekála / itxura gaizturík. LE Kop 94. Arima hau irazia izanen baita gorphutz hunetarik, eta hau hil-hotza, itxuragaiztua, bizi direnen izigarri. Dv LEd 154 (Cb Eg II 83 desfiguratu). Eta etzen ene baithan indarrik gelditu, eta ene begithartea ere itxuragaiztu ene baithan, eta alditxartu nintzen. Dv Dan 10, 8 (Ker zurbildu).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es da/du ad. afear, deformar, desfigurar fr enlaidir, rendre laid; déformer en spoil, ruin; (shape) disfigure port afear, tornar feio; deformar
Eta etzen ene baithan indarrik gelditu, eta ene begithartea ere itxuragaiztu ene baithan, eta alditxartu nintzen. Dv Dan 10, 8 (Orotariko Euskal Hiztegian)
isolaka. (Lloviendo) a cántaros.Euria isolaka erori. Herr 6-6-1956 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
Sinonimoak: [isolaka] : euria barra-barra/purrustaka/adarka/uharka/suilez ari izan (Elhuyar Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (Lloviendo) a cántaros. fr pleuvoir à verse o à torrent en raining cats and dogs, pouring down port chovendo a cântaros
Isolaka ari du! Horrela esaten dute Lapurdiko Uztaritze herrian euria goitik behera, barra-barra edo bota ahalean jarduten duenean. [Isolaka ari du, Kepa Diegez (Etnomet , 2016/03/10)]
izond. Ezin ikus daitekeena. Begi hutsez ikusezinak diren gauzak.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
ikusezin (Lar, H (G)), ikusiezin (Añ).
1.Invisible. Ikus eziña zara ezkongai neskutsa! Laux BBa 44. Jaungoikoaren beatz ikuseziñetik zilintzaka. TAg Uzt 98. Ortzi-eme ikusi-ezin orri eta zuri. Zait Sof 150. Mundu ikus-eziñ oiekin dugun artu-emana. Or QA 59. Zenbait aldiz ikusiezina da ekaia mediumetik ateratzean. Mde Pr 331. Lur au ikus-eziña ta antolagabea zan. Or Aitork 340. Orduan ikusi nitun […] Zure ikus-eziñak. “Invisibilia tua”. Ib. 176. Edozeiñek daki su ikusezin orren barri. Erkiag Arran 94. Beren ezten ikus eziñak. Ibiñ Virgil 112. Lokarri ikus ezinaz inguratu. Lasa Poem 98. Honen gai ikusezina nabarmentzea. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). Begi utsez ikuseziña. Zink Crit 19.
2. (Lar, H (G)). Invisibilidad. Ikusezinak mendean daukan irudimenaren alde egon ezinetan. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).
3.Penalidad, sufrimiento. Lurrean ikusi eziñak ederki ikusteko. Inza Azalp 114.
Nire gorputzak
ukitzen nauten pertsonen antza hartzen du
paseatzen ditudan kaleena
eskapatzen zaizkidan gezurrena.
Apurka-apurka definituz doa
ibai bati edo erritmo jakin bati jarraituz.
Beti dago zerbaiten bezperan
aldaketaren begian.
Guztiz autonomoa dirudi
masturbatzen naizenean
atzazalak ebakitzen dizkiodanean
ispiluan jartzen dudanean.
Tatuaje ikustezinetan gordetzen ditu
jadanik ahaztutako uneak.
irusako (AN-gip ap. A), irusaku (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip ap. A). “Engaño, dolo, fraude” A (que cita tbn. a Oihenart, pero no lo encontramos en este autor). v. iruzur. Zeuk berari iztxo bat esatea naikoa da Begiren amarrua ta irusakua (tranpa) ezereztuteko. A Latsibi 254.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es trampa, engaño, fraude fr escroquerie, tromperie ; piège en [engainua] deceit, deception; swindle; trick port armadilha, engano, fraude
Ez naiz, izatez, hormetan itsatsitako paperetan deitzen diren hitzaldietara joateko zalea, asko eta asko irusako hutsa baitira, edozer saltzeko atxakia, alegia. Halan da ere, emateko ziren hitzaldietako baten izenburuak txito erakarri ninduen: neuk ere titulurako hartu dudan berberak. [“Semen retentum venenum est” , Sor Teresa la Perversa. Txistu y Tamboliñ… y cría cuervos y tendrás muchos. (1993)] (Literatur Aldizkarien Gordailua)
Astelehenero bezala
astelehena da.
Jode!, ze bero egiten duen…
Zure argazkia ikusten dudanean
ez dut sentitzen berorik
ez eta ere hotzik,
zu bakarrik.
Egunero bezala
zure argazkira begira nago,
eta Bach-en musikak
argazkitik irtenarazten zaitu
eta nire barnera sartzen zara
bertan daukadan itsasoari
eragiten diozularik,
eta irato egiten nau
neurrigabeko itsaso honek,
askatu ahal izanen balitz
ia masailak bustiko ez lizkidakeen
itsasoa.
Astelehenero bezala
astelehena da,
baina jadanik
ez du bero egiten.
Hala ere
izerdiak estalirik
gordetzen dut zure argazkia.
1. Encender(se) (sentidos prop. y fig.). “Enardecer”, “encender” Lar y Añ. v. isin, izeki, piztu. Onek izio zituban Apostoluben biotzak. msOñ 10v. [Amodioagaz] isioten garian bere borondatia beti ta pozik egitera. CrIc 56. Ixio egizu suba. Mg PAb 69. Isio begi […] laba. Astar II 289. Ixotu zaite bada arimen gurarijan. Ur Apoc (V) 3, 19 (Lç har […] zelo, He irazakazu, Ur (G) piztu, Dv erna, Ip sühart, Ol e IBk lehia). Parola gabero iziotu oi duten. Aran SIgn 84. Berak bular au ixioketan. AB AmaE 442. Gezurtia, esan zion Inaziok izioturik. Apaol 25. Argi irukotx bat isio. A BeinB 66. Fede onetan bertan isiotu ta piztu zan Pedro. Kortazar Serm 407. Gorrotu zoliagoa ixetuten zan. Echta Jos 106. Ixitu eban ardaia. Kk Ab I 103 (3 ixetu). Zigarrua egiten eta izituten ebillan artian. Kk Ab II 117. Giz-argia izetu. Ldi BB 82. Ez iñork zigarrorik ixiotu. Etxde JJ 44. Isiotu eban bere erregaia. Erkiag BatB 87 (Arran 68 izetu).
v. tbn. Ag AL 9 (88 iziotu). Itz Azald 17. Eisetu: Azc PB 130 (141 eixetu, 294 isetu). Exetu: Añ EL1 160. Ixetu: Bilbao IpuiB 150. Ixio: fB Ic II 292 (I 95 exio). KIkV 116. And AUzta 97. Ixiotu: DurPl 114. Ur MarIl 121. Etxeg EEs 1908, 11. Ag G 244. Ayerb EEs 1915, 261. Eguzk GizAuz 189. Ixotu: SM Zirik 78. Etxba Ibilt 467. Izetu: Or BM 124. Markiegi in Ldi IL 10. Izio: Donce 17. Gand Elorri 89. Balad 184.
+ ixio (H), izio (H), exetu (H, A), ezio (Lar, H). (Part. en función de adj.). Encendido, ardiente (sentidos prop. y fig.). “Kandela exetua” A (s.v. esetu). Argi isiuak. CrIc 131. Amodijo ixiuagaz. fB Ic II 294. Al dozun debozinoerik isijuenagaz. Astar II 271. Sugarrezko oe izioan. Añ EL2 77 (EL1 32 exetu). Gar isiotu eta galdatuetatik. Itz Azald 85. v. tbn. JJMg BasEsc 50 (isio).
2. ixio (Añ), exetu (Añ), ezio (Lar, H). (Aux. intrans. bipersonal). Prender el fuego, ponerse a arder. “Arder” Lar y Añ. “Ardieron los montes […] izeki zitzaien mendiai, ezio zitzaien” Lar. Cf. 1 atxiki (2).
II (Sust.).
1. ezio (H). Ardor, celo, fervor.
2. ixo (V-gip). “Tizón que los muchachos encendíamos en las brasas que se sacaban al pórtico de la iglesia después del oficio litúrgico de Sábado Santo. Ixuakin, su barrixa eruaten senidietara izan naiz” Etxba Eib.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es du ad. (batez ere B) encender fr du ad. allumer du feu en du ad. [sua, kandela, zigarroa] to light; [argia] to switch/turn on port acender
Entzun:
“Ez piztu telebistarik, ez isiotu irratirik! “. [Hizlandia, Iñigo Aranbarri (Susa, 2006)] (Ereduzko Prosa Gaur)
Badaki ez duela ezer sinetsiko, baina hala ere zalantza baten ezinegona isiotu nahi du neskarengan, dantzan joan dakion sabeletik eztarrira, eztarritik garunera. [Gauza txikien liburua, Pako Aristi (Erein, 2004)] (Ereduzko Prosa Gaur)
1.Fuerza (en sdo. peyorativo), violencia. Beste batzuetan inguruko erriak indarkeriz erri ori azpiratzea yasoten da. GMant Y 1933, 188. Hek bezain ahalmen-gabea baitzen jende zuzenen indarkeriaren aurrean. Mde HaurB 86. Izkilluak artu bearrean ziran ollarkeriz eta indarkeriz agintea ostu zun gizontxoa bere errege alkian iraun-erazteko. Etxde JJ 180. Eztezakezu eleketan indarkeririk erabili. Zait Plat 133. Indarkeria, bake txarra / dakust urian parra parra. Akes Ps 54, 92 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Gure pazientziarekin geiago egingo degu, gure indarkeriarekin baiño. BAyerbe 158. Erresistentzia bipila izana baitzen etsaiaren indarkeriaren aintzinean. Larre ArtzainE 142. Batasunerako, nik ez nuen bortxarik ez indarkeriarik nahi hasi berri hartan. MIH 395. Hauek ez dute fitsik ere galdu nahi indarkeriaren indarkeriaz sakeleratu dutenetik. MEIG IX 24. v. tbn. FEtxeb 55. En DFrec hay 70 ejs., meridionales.
2.Salvajada. Ezeban inddarkeririk edo basatikeririk egin gura ixan. Otx 107.
Banuen hori baino lehenagoko gasturik; beraz, ikasle garaiko idazmakina zaharrean jotzen nituen neure izkribuak, [Errautsen distira, Xabier Mendiguren Elizegi (Elkar, 2002, orr.: 107)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. 1. Aldeedoleku garaia. 2. ERAIK. Azotea, zabaltza. Etxe guztian ibili ondoren gaindegira igo eta itsasoaren ikusmiran egon ginen.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian:
inkurrio (G), inkurri.Rencor. “(Gc), rencor, amargo recuerdo” A. “Badakizu gerra-ondoren nolako inkurriyuak izan dian (G)” (comunicación personal de A. Arrue). Juan Bautista Gaztelu / orra laugarrena, / iñork inkurriyorik / ez du orrena. AzpPr 112. Utzi jeniyua / ta inkurriyua, / gure salbaziyua / da oraziyua. PE Auspoa 49-50, 62. Itxaropen gabeko ta inkurriozko egun beltza neskatxaren eskua jaditxi etzuten gizonentzat. Ag G 334. Zureganako inkurriyorik / ez det beñere izandu. In Tx B III 57. Gudarako inkurri galgarriak, batzuk ala bestek, aiñ irabiaka zerabizkian. Elizdo EEs 1927, 185. Nik etzeukat iretzako eta iñorentzako inkurriorik! Salav 138.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
*Elhuyar Hiztegiak ‘inkurio‘ hitza jaso du.
es odio, rencor; amargura, amargo recuerdo fr haine, aversion, abomination, exécration en hate, hatred, loathing, aversion; rancour (Br); rancor (Am) port ódio, rancor
Entzun:
(…) hitz bat, gogoratzen ez nuena, azpimarratu dut bitan: inkurrio. Gorrotoa, herra esan nahi du. [Inkurrio, Anjel Lertxundi (Hitz beste, 2015-11-04)] (Berria.eus)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es rencor, odio, resentimiento, aversión fr rancœur, haine, rancune en hate; resentment port rancor, ódio
Entzun:
Inkinari so egiten diodanean, zeraz ohartzen naiz. Denok dugula barruan hitzak duen esanahi hori eta nahiz eta bizitzari aurre egiteko gizaki askok erabili, beste askok beste zentzu batean erabiltzen dugula. Hitzaren zentzu “negatiboa” birmoldatzen dugu eta “positiboa” hartzen dugu bizkar gainean egunerokotasunari aurre egiteko. [Inkina, Geroa Galarraga (Mundu(ko)koloreak, 2015-10-16)] (Argia.eus)
iz. BOT. Gramineoen familiako landarebelarkara, hostoak estuak eta loreak bukaerako buruxkatan dituena. Laboreen artean hazten da eta erauzten zaila da (Lolium temulentum). (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegia
iraka (G, AN-5vill, L-ain, B, BN, S; SP (-kha), Lar, Añ (G), VocBN, H, VocB; h- SP (-kha), Dv, H), iralka (AN-egüés). Ref.: Alth Bot 9; A (iraka, iralka). Etim. Préstamo románico; cf., por ej. pir. biraca. En último término, de lat. ebriaca.
Cizaña (sentidos prop. y fig.). “Zizaña” Lar, Añ. “(Lolium temulentum), ivraie enivrante, iraka” Zerb GH 1934, 332. “Parece trigo, se conoce por ser más verde y espiga más estrecha” VocB. Ethor zedin haren etsaia eta erein zezan hiraka ogi-artean. Lç Mt 13, 25 (Leon hiraka, He, TB, Echn, SalabBN iraka; Ip zalge, BiblE ologaizto). Ogi-pulua bekanki da irakaz xahua. O Pr 347. [Bersuak] irakaz betheak zorigaitzez gehienak, erdara hitz andanatto bat han-hemenka erain eta ez jorraturik. JE Bur 144. Pazkagi hoberenetan iraka sor ditake: ez da beraz harritu behar Azkainen ere ukan bada Jean Baigorri bat. Zerb Azk 107. v. tbn. Monho 48. Hb Egia 112. Izt C 48. Ibiñ Virgil 47n. Iralka: LE Urt 71 (ms. 25v zizaña).
-Eta ez al zuen erran ezen iraka eta bertze belar gaixto guztiak ebaki egin behar zirela eta sutarat jaurtiki? [Lur bat haratago, Joan Mari Irigoien (Elkar, 2000)] (Ereduzko Prosa Gaur)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. boyero, guía de bueyes (2) iz. [gurdizaina] carretero fr (1) iz. bouvier, conducteur d’attelage de bœufs (2) iz. charretier en iz. ox driver, ox guide
Entzun:
Ez. Ciudadanosen Kataluniako emaitzen ostean, betiko uztarrira lotzeko garaia dute PPk eta PSOEk. Orain itzaina beste bat da, eta arrastotik ezin da inor atera. [Betiko uztarria, beste itzain bat, Jon Ordoñez (Berria.eus, 2015-10-09)]
A, H). Colina. “Ikhez ikhe, de colline en colline” SP. Iaunak gobernatzen nau eta eztut izanen deusen eskasik. / Ikhe bazkatzeko lekhuan han eman nau (Ps 23, 1). EZ Eliç 240 (Interpr?; han puede estar por hark).
Reply