iz. Etxetik kanpora olgetan gaua igarotzea; gau guztia irauten duen jaialdia. Ik. gau-pasa. Gaupasa egin. Gaupasa bat eratu, antolatu. Gaupasa-tabernak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1. gaupasa. (Uso adv.). Pasando la noche. Barkoxen gelditu baitzan gau-pasa. Etxde JJ 125.
2. (Sust.). Noche en vela(normalmente de fiesta). “Etxetik kanpo parrandan gaua igarotzea; gau guztia irauten duen jaialdia” ZestErret . Jatordu arek eta gau-pasak / sortu dio azken gaitza. NEtx LBB 291. Noiznai eginaz gau-pasa. Auspoa 105, 113. (ap. ELok 28) Amaika gau-pasa egin nizkin; ez jolasean ta zurrutean, ordea; illargi-argitan belar ebakitzen bai. Ataño TxanKan 237.
Sinonimoak: iz.
[gaupasa]: gau-jai (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. fiesta o festival que dura toda la noche fr iz. veillée festive, nuit blanche en iz. all-night party port iz. festa ou festival que dura a noite toda
Testuinguruan
Herriko jaiak ziren eta gaupasa antolatu genuen. (Elhuyar hiztegia)
iz. Babesgarritzat erabiltzen den gauza. Hartu iskilu eta babeski, eta ni laguntzera jaiki. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
babeski. Escudo, defensa, protección. v. babeskin, babesgarri. Mutil gazte bat lênengo aldiz [eultzian], / lepoan babeskirik ez, / utzi zatuka ta beazka asi / bizkarrean dun azkurez. Or Eus 338. Babeski zuten itzala igesi yoan zaie. Ol Num 14, 9. Dabidek Adadezer-en agintariak zekazten urrezko babeskiak artu ta Yerusalemera eraman zitun. Ol 2 Sam 8, 7. Asi dezagun, Jauna, kristau gudaritza baru santua atereaz, etsai gaiztoa burrukatzeko babeski dakidigun. “Continentiae muniamur auxiliis”. Or MB 160. Artu ixkillo ta babeski, / ta ni laguntzera ieiki. “Scutum”. Or Ps 34, 2 (Dv erredola, Ker eskuko ta soiñeko armak). En DFrec hay un ej. más.
1postpos. (Artikulurik eta kasu markarik gabeko izen sintagma baten eskuinean). Heg.g.g.er.Gaberik. Zu gabetanik ezin bizi. 2postpos. (Aditzari dagokiola, haren partizipio burutuaren eskuinean). Heg.g.g.er.Ongi dakizu, inork esan gabetanik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
gabetanik. (G ap. A Morf 385 ; Urt II 184, Lar, Dv (G)), gabetandik(an), gabetanika(n), gabentanik, bagetanik (Lar, H (V, G)), betanik Sin. “Sin, en un dialecto es también gabetanik, bagetanik, v.g. duda bagetanik” Lar. “Es pleonasmo de gabe, gaberik” A, que lo da como S, sin duda error por G (ya que cita a Ur). v. gabe. Tr. Propio de la tradición guipuzcoana; aparece ya en Larramendi, pero se documenta sobre todo en el s. XIX; en el s. XX apenas hay ejs. sino en textos populares. La forma más empleada es gabetanik; además de los autores citados infra, hay tbn. bagetanik sólo una vez en Lizarraga de Elcano sg. LE-Ir, y betanik en Salaverría y Ostolaiz. Hay un ej. en Duvoisin (¿errata por gabetarik ?).
(Precedido de part.) Eziñ iñork ere begira dezakeana […] itxutu gabetanik. Lar SAgust 12. Ongi dakizu, iñork esan gabetanik. It Fab 131. Goizetik arratsera ari dira lanean gelditu gabetanik. It Dial 26 (Ur baga, Dv, Ip gabe). Ez det uste iñun ere / dagoala maisurik, / bere aprendiz-urtiak / pasa gabetanik. (1864). Noe 22. Eske juan gabetanik, mesedegilleak zeguan tokira bear zuena bialdutzen zioten. Aran SIgn 65. Nekatu gabetandik nai luke mantendu. Tx ( in Imaz Auspoa 24, 139). Esan gabetanikan / zeñ diran izenak. Yanzi 202. Politikan sartu gabetanik. Ldi IL 169. Erderaz berdin mintza liteke / euskera aztu betanik. Salav Auspoa 39, 95. Naiz belarra ebateko / garaia izanik, / pasa bearra zegon / egin gabetanik. Uzt Sas 111. Batere kezkik jarri betanik / garbi ikusia dago. Ostolaiz 51. v. tbn. Izt C 27. Arrantz 16. Bil 30. Bv AsL 197. JanEd I 77. Tx B 127. Ostolaiz 83. Gabetandik: Ud 109. Moc Ezale 1899, 3b. Auspoa 97, 85. Gabetandikan: Xe 174. Gabetanikan: JanEd I 90. Gabentanik: Auspoa 97, 31. Bagetanik: Bil 79. Aran SIgn 51.
(En expr. temporales). Antes de. “Bi urte gabetanikan irurak il ziren (AN-gip)” Gte Erd 42. Lau urte gabetanik, urrikituko zaiote. Dv Lab 36.
(Precedido de alativo) Zaude, zaude, Maulera gabetanik. Etxde JJ 252.
(Precedido de tema nominal nudo o pron.). “Sólo se oye en la locución ni gabetanik ‘sin mi'” A Morf 385. Ez da atsegiñik / mundu onetan iñon / zerbait gabetanik. It Fab 44. Asnasa gabetanik gelditu. Ur Dan 10, 8. Zu gabetanik ezin bizi. Bil 105. Arrazoi gabetandik esan dezun itza, / sinistatu duena etzeguen gaitza. Xe 287. Uste gabetanik umiltasunian egiten dira erorte mingarriak. Bv AsL 197. Juan Jose gabetanik / eiñ zuten tortilla. AzpPr 50. v. tbn. Noe 38. Gabetandik: Moc Damu 19.
(Precedido de sust. con suf. -(r)ik) Perillik gabetanik ikusi zan. Aran SIgn 11. Dudarik gabetanik. Xe 180. Xantxarik gabentanik / erranen dut ziñez. Auspoa 97, 28. Kulparik gabetanik / noiznai preso jarri. JanEd I 88. Kezka gaiztorik gabetandikan presentatu zaigu plazan. EusJok 145. Dudarik gabetandik dauzkalako zaiñak / senduak eta zaillak, odolez ordaiñak. MendaroTx 421. v. tbn. EusJok II 126. Sor Gabon 23. Gabetanik: Yanzi 92. Gabetandikan: Alkain 103.
(Precedido de sust. det.) Olerkaria deritzan gizatxoro ori gabetanik, ezta ezagun izan ez erri-pizkunderik, ezta erri-elerti betetasunik. Ldi IL 37.
(Empleado sólo) Abere-mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea bazuten / toki guzietan. / Gabetanika zeuden / igelak bakarrik. It Fab 57.
2. En vez de. v. gaberik (3). Arkera, susara, yel, irausi, lau izen bakar oetatik dakite euskaldunak, ardi, beia, beorra edo zerria dan ume eske dagoena, erdarak bezala esan bagetanik: la oveja está alta; la vaca está alta […]. Izt C 168. Alako batean etzuela lorik egin al izan buruak eman zion, eta gogoa maiean, txalin ta erratilu-artean, gabetanik, ogera begira zedukala. A Ardi 47.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es postp. (Heg.) (izen-sintagma mugagabeekin erabiltzen da, eta delako sintagmak ez du -ik kasu-atzizkia hartzen; aditzari dagokiola, haren forma burutuaren ondoren ezartzen da) sin fr sans en without port sem
Testuinguruan
Ongi dakizu, inork esan gabetanik. (Hiztegi Batua)
(1) iz. Kideen interesak babesten dituen elkartea, bereziki langileen interesak babesten dituena. Ugazaben sindikatuak. Sindikatu erakundeetan. Sindikatu lana berriz abiatzeko. (2) sindikatu, sindika, sindikatzenda ad. Sindikatu bateko kide bihurtu. Sindikatzeko eskubidea aldarrikatzeagatik hil dituzten langileak.
Orotariko Euskal Hiztegian
1 sindikatu. (V-gip), sindikato, sindikat, zindikat (T-L). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Sindicato (de trabajadores); asociación (en gral.). “Biargiñen jasotasunan asieran izan ziran gremixua eta soziedadiak, eta gero sindikatuak” Etxba Eib. “Sindikatuan sartu ei dau kejia” Elexp Berg. “Sosio susio, sindikato zikintrato, elkarte sindikatuenganako mesfidantza adierazten duen aspaldiko esaera” Ib. Abel-Lugintzazko Sindikato Katolikuak. (1917). ForuAB 87. Langille guziak sindikatoetan alkartu-arazi. TAg GaGo 78. Politika-Alderdiak eta Langille-Sindikatuak sortzen asi ziranean. Alt LB 114. Angers-eko ikasgiak “Jesuites” delako aphezak dütü bürü, bena jabe ta nausi hanko ikasle ohien zindikata. Gazte 1957 (septiembre-octubre), 2. Makiña bat kooperatiba ta sindikato jarri omen zuan. AZavala in Goñi 11. Sindikatak baditu bere erreglamendu bereziak. Gatxitegi Laborantza 221. Hazparnen, apez gisa, ibili dut lan frango, langile girixtino, zindikat girixtino batasunek muntatzen… Larz in Alzola Atalak 117. Au zan Euskal Erriko baserritar guztien sindikatu bat. Gerrika 52. Entzun dugu […] ba omen ginuela bikariek gure sindikata eta nik dakita zer. Larre ArtzainE 257. Palentzin Sindikatuan enpleatuta zegoan. Albeniz 111. Indar politiko eta sindikatuen laguntza. MEIG VII 171. Sindikatu lanean berriz abiatuak omen gara. MEIG IX 33. En DFrec hay 130 ejs. de sindikato, 104 de sindikatu, 10, septentrionales, de zindikat, 2 de syndikatu y 1 de syndikato. “Llamábase así la tienda de productos agrícolas que se encontraba en los bajos del palacio Egino-Mallea, […]. Joan Sindikatura eta ekarri pare bat pentsu-zaku” Elexp Berg. . Sindikato ta salerosle-etxeetan saltzen diraneri kimika-abonoak deitzen diete. NekIr 19.
2 sindikatu. zindikatu (T-L), sendikatu. (Vb.). Sindicarse. “Syndiquer” T-L. Cf. 1 sindika. Sendikaturik oro elgarrekin jar. HU Zez 209. Sindikatzen dira laborariak laborantzako zerez mintzatzeko eta argitzeko. Gatxitegi Laborantza 221. (Part. en función de sust.).Diruaz bertzalde, sindikatak izan dezazke ontasunak, sindikatuen onetan erabiltzen dituenak. Gatxitegi Laborantza 221.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. sindicato (2) ad. da ad. sindicarse, sindicalizarse fr iz. syndicat en iz. (trade) union (Br); (labor) union (Am) port iz. sindicato
Testuinguruan
Sindikatuek hiriburuetan egin dituzte mobilizazio nagusiak Langileen Nazioarteko Egunean. [Maiatzaren Leheneko manifestazioek kaleak hartu dituzte, Paulo Ostolaza, (berria.eus, 2022-05-01)]
1 iz. Poz eta atsegin beteko egoera. Dirua ez da zoriona, baina haren atzetik gabiltza gehienok. Pozak, ordea, behartsuaren zorionak bezala, ez du luzaroan irauten. Nahi baduzu izan dezazun lur honetako zoriona, hauta ezazu, bai, neska prestu bat. Ez zuen, beraz, izan martiri hiltzeko zoriona. Tormesko itsumutilaren bizitza eta zorion-zorigaitzak. Bilatzen du bere zoriona aurkitzen ez den tokian, eta ez du ateratzen nekea eta nahigabea besterik. Zu zara ene zorionaren iturria. Ez dio maitasunak ernatu zion zorion nahiari ukorik egingo. Zorion osoan bizi naiz. Betiko zoriona iristeko. Zer zoriona!2 iz. pl. Norbaiti, zorioneko zerbait gertatu zaionean, esaten zaizkion gizalegezko edo onginahizko hitzak. Horretan saiatu diren guztiek zorion beroak merezi dituzte. Har bitzate gure zorionik beroenak. Zorionak eman zizkidan. (Hiztegi Batua)
1 adj./iz. Eragiten duena. Munduak lehen kausa bat galdegiten du, eragile bat eskatzen du. Haren heriotzaren eragile gertatu diren ezbeharrak. Gorputz madarikatu, nire zorigaitz guztien eragilea! Batzorde eragilea. Beharra, eragile handi (esr. zah.). || 2 (Izen soilaren eskuinean). Aipatzen dena eragiten duena. Ik. eragin1 6; negar-eragile. Ipuin irri-eragilea. Gertaera zorrotzak, ateraldi barre-eragileak. || 3 iz. Zerbait eragiten duen pertsona. Euskara batuaren eragilea. Eragile eta bultzatzailea. Dorre haren eragile buruzagia. || 4 iz. Ekonomian, politikan, hezkuntzan edo gizarteko beste alorren batean parte hartze aktiboa eta eragin zuzena duen pertsona, talde edo erakundea. Elkarte feministak gaiari buruzko gogoeta egiteko eskatu zien hainbat gizarte eragileri: herri mugimenduko taldeei, sindikatuei, irakaskuntzako talde eta langileei, kazetariei eta kulturgintzako eragileei. Ardura herritar guztiona da, baina agintari eta eragile politikoek dute erantzukizun gorena. || 5 adj. Eraginkorra, nahi edo espero den ondorioa lortzen duena. Hezueriaren aurkako sendagairik eragileena. Sakramentu Santuetan hain erremedio eragileak utzi zizkizun, zu bekatutik libratzeko. Asmoak ez direla deusetarako ere, eragileak ez badira. ||6 iz. Mat., Log. Eragiketa baten adierazle den ikurra. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
eragile iz.
[aitzinatzailea]:akuilatzaile, eragingarri, sustatzaile, egingarri Ipar., hotsemaile Ipar., aitzinatzaile g.e., aurreratzaile g.e.   Â
Erreferente eta eragile handi bat galdu dute euskarak, eta euskal kulturak, eta Euskal Herriak: Joan Mari Torrealdai hil da, 77 urte zituela. Euskal kulturako intelektual handietako bat izan da, eta euskalgintzako ekintzailea. Ia 60 urteko ibili oparoa utzi du. Eta, heriotzaren ondoren ere, zutik jarraituko dute haren altzoan sortutako eta hazitako proiektuek; besteak beste, BERRIAk, Euskaldunon Egunkaria-ren oinordeko egunkari nazionalak. [Intelektual bat Euskal Herriari, G. Goikoetxea (Berria.eus, 2020-08-01)]
Reply