Zin dagizuet ez dakidala nola iritsi zen Koldo Izagirreren liburu hau nire eskuetara, ez daukat ideiarik ere. Egia esan, ez naiz oso zalea, baina gustuko dudan liburu bat hartuz gero, amaitu arte ezinezkoa egiten zait istorioa bertan behera uztea. Beraz, liburua irakurri bezain pronto, autoreari buruz zerbait gehiago jakiteko gogoa piztu zitzaidan eta, nonbaiten irakurri dudan legez, euskal literaturari tankera poetiko berria dakarkion gizona zela ohartu nintzen.

Koldo Izagirre Pasaian jaio zen 1953ko ekainaren 21ean. Gazterik sentitu zuen literaturaren deia, eta sentipen horrek eraman zuen Frankismo garaiko azken urteetan Euskal Herrian han-hemenka agertu ziren kultur mugimenduetan parte hartzera. Ibilbide laburra izan arren, azken hamarkadetako euskal literaturaren historian toki garrantzitsua betetzen duen Ustela aldizkariaren sortzaile izan zen, Bernardo Atxagarekin batera, eta gerora Oh! Euzkadi! kaleratzeari ekin zion Ramon Saizarbitoriaren laguntzaz. Gainera, genero desberdinetako liburuak idatzi ditu eta idazlea izateaz gain, 1991. urtean “Offeko maitasuna” filma zuzendu zuen zuzendari bezala ospe handia lortuz.

Ez duk erraza, konpai! liburuaren generoa kronika litzateke, non autoreak lehenengo pertsonan kontatzen dituen Kuba iraultzaile eta arrazionalista batean biltzen diren gertakizunak. Gertakizun horiek azaltzeko orduan Izagirrek elkarrizketa eta deskribapenak erabiltzen dituen arren, bigarren hauen garrantzia azpimarratu nahiko nuke, batez ere, gauzen esentzia azaltzeko errealitate hutsean oinarritzen delako. Hona hemen liburuaren zati bat (liburu osoa sarean topa dezakegu), txirrinduak deskribatzen dituena, hain zuzen ere, zoragarria:

Pekin ematen dizu, edo Vietnam, esantzarik gabeko Kuba honek. Txirrindek, tirripitek eta bizikletek (desberdinak balira bezala aipatzen dizkizut, eta benaz uste dizut ez daudela berdinak diren kurpilbiko bi hemen) hartuak dizkizute karrika guztiak, bizikleta erlojua baino zerbait preziatuagoa duzu, poliziak ezinbestekoa baitu bere lana egiteko (Lohizuneko jandarmak dirudite), zinemagilea ere bizikletan doakizu ICAICera, eta denak ere halako balet ederrean, txori sirindangoak bezala, ezen bizikleta baita Kubako autoen fauna zoragarri eta basatia (Impala, Buick, Chevrolet, Argentinako Fiat, Ford, Daihatsu, Moskobix…) hezi duen zartailu zaulia (baita hemen berraurkitu dituzun zure haurtzaroko goitibeherak ere, giza-tirako garraiotresna bilakaturik, makadamaren gaineko lerak janariz, edariz edo altzariz zamatuak!). Bizidunak dituzu bizikletak, zakurrak zurean baino areago, eta bizidunei dagokienez, eskubideak murrizten hasi zaizkie tabernetan edo okulisten kontsultetan: “Debekatua dute bizikletek barrura sartzea.”

Liburuak ez du gai konkretu bat eta ez ditu istorio biribil baten urratsak jarraitzen; horregatik, kontakizunak biltzen dituen gertaera nagusi bat dago eta beste guztiak horren baitan biltzen dira, esan genezake, Izagirrek gertaera bat erabiltzen duela “aitzakiatzat” gero beste guztien kontakizuna burutu ahal izateko. Euskalduna den protagonista Kubarantz abiatzen da, zehazki Habanara, hainbeste maite duen Brekin neskatoarekin  (idazleak B izen ezkutua ematen dio, irakurlearen jakin-mina piztuz) elkartzeko helburuz. Zoritxarrez, neskak ordurako ez du maite; dena den, bidaiak jende berriarekin topo egiteko eta Euskal Herriarekiko nahiz Kubarekiko duen maitasuna eta sozialismoaren kinka nonahi islatzeko balioko du. Ikuspuntu aske batetik gertaera nagusia hori izanik ere, azalduko dituen beste hainbat ideia ere nabarmenak dira, betiere Kubako situazioa deskribatuz, Fidel Castroren politika goraipatuz, edota gasolinaren merkatu beltza, sexu-merkeari lotutako lekuak, bertako poliziaren axolagabekeria… aipatuz. Azkenean, protagonistak bere lagunak Kuban utzi eta berriz ere Euskal Herrira bueltatzen da, goibel, ez duelako neskaren maitasuna lortu eta, batez ere, hainbeste betetzen duen Kuba atzean utzi duelako.

Pertsonaia anitz agertzen dira kronika hunkigarri honetan eta idazleak oso ondo bereiztu ditu batetik besterako desberdintasunak, gehienei izaera berezi bat emanez. Hala ere, nire arreta gehien erakarri dutenak hauek izan dira:

B: Neskatila. Honek eta protagonistak ematen diote hasiera liburuaren istorio nagusiari. Bere identitatea ezagutu ez badugu ere, beti presente izanen dugu istorioan. Neskak Zafrara egiten du alde lan kontuak direla eta. Protagonistak, behin Kubara iritsita, ezin du sinetsi gertatutakoa eta bere bila abiatzen da. Bk ez du maite.

Ñengé: Protagonistak Habanan ezagutzen duen gizona, xelebrea eta abenturazalea. Habanatik Zafrarako bidaian laguntzen dio protagonistari, baina berak uste du Santiagora doazela. Kubatar izaera, arraroa eta batzuetan jasanezina ere erakusten du.

Martí: Egia esan, ez naiz oso ondo oroitzen non ezagutu zuen protagonistak Martí, baina lotsatia eta beti behera begira dagoen mutikoaren atzean, sekretu bat dago ezkutaturik. Martik sakelan harri kozkor baten moduko zerbait darama, eta, azkenean, protagonistaren osabaren eskutik jakingo dute bere sekretua, Martí ez baita dirudien bezain gizona.

Osaba: Kubara txorta egitera joan den horietakoa dugu protagonistaren osaba, diruduna, nazka ematen duen dirudunetakoa. Hala ere, hainbat aholku emango dizkio neskatila ahantz dezan.

Aurretik aipatu dugun bezala, kronika bat da eta, honek eskatzen duen moduan, narratzaileak lehenengo pertsonan idazten du. Beharbada irakurlea bera paperean gehiago sartzeko eta horrela irakurketa gogo handiagoz aurrera eramateko egina da baina, nola edo hala, idazleak bere helburua guztiz lortzen du. Onartu behar dut atal batzuk ulertzea pixka bat kostatu zaidala; izan ere, idazleak erabiltzen duen lexikoa ez baita guztiz erraza. Liburua hizkuntza aberatsean idatzita dago: sinonimo ugari biltzen dituzten paragrafoak, ironia puntu bat ezkutatzen duten esamoldeak eta Kubako kultura eraikitzen duten bertako hitzak, hots, leku eta esparru ezberdinetako hitzak. Hauek guztiak liburuan bertan txertatzeko, idazleak ordena lineala aukeratu du: gertaerak bata bestearen atzetik, denborak aurrera egin ahala, gertatzen diren moduan antolatu ditu, eta, horretarako, atal edo kapitulu bakoitzari izen bat eman dio.

Bere biografian irakurri dugun bezala, Koldo Izagirre kronika eta beste hainbat genero idazteaz gain, poeta ere izandakoa dugu, eta poemagintzan aritu izan horrek aztarna batzuk utzi dizkio bere estiloan ere. Gauzak horrela, Ez duk erraza ,konpai! liburuan, estilo-baliabide ugari antzeman daitezkeen arren, autoreak ironia eta metaforak erabiltzeko erakusten duen erraztasuna nabarmenduko nuke, batez ere, Kubaren irudia Euskal Herrikoarekin erkatzen denean, istorioaren protagonista bera inkonformista denean, Kubaren eta kubatarren izaera nahasi, kontraste eta kontraesanak agertzen direnean, eta abar.

Orokorrean, oso interesgarria iruditu zait liburu honek planteatzen duen gaia, batez ere, kolonialismoan murgiltzen gaituen arren, garrantzitsua iruditzen zaidalako euskaldun batek Kuban topaturiko berdintasun eta desberdintasunen berri jakitea eta, nola ez, azken finean hainbeste gustatzen zaizkidan maitasunezko liburu horietako baten istorio hunkigarria duelako atzean ezkutatuta. Kubatar kulturak jakin-mina sorrarazten dionari gomendatuko nioke batik bat liburu hau eta, nola ez, Koldo Izagirreren beste edozein idazlanetako bat ere. Hala ere, kontuan hartu beharko litzateke liburu honek erabiltzen duen hizkuntza ez dela guztiz ulerterraza, eta pasarte batzuk bi aldiz irakurri behar diren horietakoak direla, beharbada, idazlea bera oso hizkuntza aberatsekoa delako edota erabiltzen duen hiztegia zertxobait konplexua delako. Asko gustatu zaidan beste gauzetako bat pertsonaien hautaketa izan da, pertsonaia bakoitzak bere izaera oso definitua baitu (kubatar arraroa, protagonista bera bere helburuetan zentratua, kubatarren hizkeraren gehiegikeria… Horregatik guztiagatik, idazleak nor den zein aitortu gabe, irakurleak bere dedukzio propioen bidez jakin dezake pertsonaia nor den. Aldi berean, idazleak islatu nahi duen obraren mezua identifikatzea ere ez da batere zaila eta amaitu eta gustura ixten duzun liburu horietako bat iruditu zait.

BIBLIOGRAFIA

Ez dit lan handirik eman liburu honi buruzko informazioa eskuratzea eta are gutxiago idazleari buruzkoa topatzea; horretarako, hainbat informazio iturriz baliatu naiz:

Sarean:

• Idazlearen bibliografia, liburua eta itxurari buruz: literaturaren zubitegia, Basque literature, Zaldiero
• Autoreari elkarrizketa liburaren inguruan: Argia astekarian
• Bestelakoak (bilatzailea): Google

Bestelako kontsultak:

• Liburuan bertan eta Larousse entziklopedian (Kubako egoera hobeto ulertzeko).

Sarrera

Karmele Jaio euskal idazlea Gasteizen jaio zen 1970eko martxoaren 19an. Informazio Zientzietan lizentziatu zen eta kazetari lanetan ibili da Egunkarian eta Garan, besteak beste. Noizbehinka, zutabeak ere idatzi ditu Diario de Noticias de Alava eta Deia egunkarietan.

Bere liburuei erreparatuz, 3 idatzi ditu: Hamabost zauri (2004) ipuin bilduma, Amaren eskuak (2006) eta  Zu bezain ahul (2007) ipuin bilduma. Generoei dagokienez, bere obran narrazioak du pisurik handiena, hasieratik landu eta sakondu duen generoa baita. Esparru hau landu duten idazleen artean, besteak beste, Gotzon Garate, Aitor Arana, Peru Magdalena eta Edorta Jimenez euskal idazleak daude.

Bestalde, aipagarria da euskal idazle hau hainbatetan saritua izan dela. 2004an, Igartza sariaren VII. deialdia irabazi zuen Amaren eskuak nobelaren proiektuarekin (aurrekoan Amaiak adierazi zigun bezala); 2006an, Zilarrezko Euskadi Saria, Zazpi Kale saria eta Beterriko Liburuaren saria irabazi zituen.

Sakonduz

Liburu hau istorio ezberdinek osatzen dute, hamabost narraziok zehatzago esateko, eta bakoitzeko gaia ezberdina da. Orokorki begiratuta, izenburuak iradokitzen duen bezala, gorputz eta pentsamenduen zauriei buruz hitz egiten du liburuak, baina gehiago sakonduz, bestelako gaiak ere aurki genitzake. Izen hauskorrak narrazioan maitasuna da gai nagusia, adibidez; Alokairuan, ordea, desleialtasuna…

Argumentuarekin jarraituz, lehen esan bezala kontakizun ezberdinez osatutako obra denez, bakoitzaren argumentuak ere desberdinak dira. Adibide gisa, hona hemen lehen hiru kontaketen argumentua:

• Stop: bikote bat autoz doa errepidetik, Gabonetan noren familiarekin afaldu behar duten eztabaidatuz. Bat-batean, Guardia zibilak kontrol batean geldiarazi eta gero errepidea berriro hartzen dutenean, geldiunearen nerbioengatik edo, aurreko liskarra ahaztu eta alde batera uzten dute.

• Zauri kronikoak: Olatzek Santi bakarrik utzi eta alde egin du. Santik ez diola sekula barkatuko dio, baina neskatoa barkamen eske etortzean, Santi itsu-itsu honen eskuetan erortzen da.

• Hau ez da Hollywood: Luisa bakarrik bizi da, Izar katuarekin. Bere senarra orain hamar urte hil zen eta Joseba, bere semea, Ritarekin joana da Bartzelonara bizitzera. Goiz batean, supermerkatuan dagoela, gizon bat ikusten du eta Hollywoodeko aktore baten antza hartzen dio, baina ez du honen izena gogoratzen.  Katuaren janaren aitzakiaz elkarrekin hitz egiten dute eta German izena duela jakinarazten dio gizon dotoreak. Gainera, berak ere katu bat duela kontatzen dio. Gertaera hau dela eta, lagunak egin eta handik hiru hilabetera, Luisak bere etxera gonbidatzen du zerbait hartzera. Egun hau heltzean, emakumea etxean bueltaka eta urduri dabil Germanen zain. Orduantxe etortzen zaio burura Hollywoodeko aktorearen izena: Gary Cooper. Halako batean, txirrinak jotzen du eta emakumea irekitzera joaten da, bere laguna dela pentsatuz, baina atea ireki eta hara non Joseba eta Rita etorri diren bisitan bere ilobekin.

Pertsonaia ugariak azaltzen dira liburu osoan zehar. Hona hemen, adibide gisa, Maitagarria benetan eta Fotogramak istorioetatik ateratakoak:

Maitagarria benetan:

• Gonzalo: Virginiarekin ezkondu behar da. Arregi jaun eta anderearen semea.
• Virginia: Garai batean emagaldu lanetan ibilia,  Gonzalorekin ezkontzekotan da.
• Arregi jauna: Gonzaloren aita. Virginiaren sekretua ezagutzen du, iraganean bere zerbitzuak erabili baitzituen.
• Arregi anderea: Gonzaloren ama eta Arregi jaunaren emaztea.

Istorio hau oso interesgarria iruditu zait. Bertan bi hari nagusitik tira egiten du idazleak, Arregi jaunaren pentsamenduena, batetik, eta, bestetik, ezkongaiena. Lehenengoak ez du nahi bere semea emagaldu izandako neskatoarekin ezkontzea. Gauzak horrela, Gonzalo neskaren iraganaz oharrarazi behar duenean, honek Virginia asko maite duela eta ezkondu egin behar direla esaten dio. Hau entzutean, Arregi jaunak zorionak eman eta esan beharrekoa alde batera uzten du. Bestalde, ezkongaiek Gonzaloren gurasoek inoiz ez dutela Virginiaren aspaldiko ogibidearen berri izango pentsatu nahi dute.

Fotogramak:

• Mila: bere senarraren argazki batzuk aurkitzen ditu. Hauetan gizona beste emakume batekin azaltzen da ohean. Hori dela eta, berak berdin egiten du lantegiko afari batean mutil beltzaran batekin.
• Senarra: bere emazteari engainatu eta emakume batekin oheratzen da.
• Patri: Milaren lantegian lan egiten duen emakumea.

Mila da kontakizun honetako protagonista. Emakume honen helburu nagusia, kosta ahala kosta, mendekua hartzea izango da.

Bi kontakizun hauetako pertsonaien berri baino ez dut emango; izan ere, eta lehen esan bezala, liburua hamabost narraziotan banatuta baitago eta, bestela, oso luze joko luke. Hainbeste kontakizun egoteak, bestalde, pertsonaien sakontzea zertxobait galarazten du eta, denok dakigun bezala, orri gutxiko ipuinetan narrazioaren garapenak pertsonaiek baino garrantzi gehiago hartzen dute.

Narratzaileez hitz egiten badugu, hauek pasarte guztietan orojakileak direla esan behar da; izan ere, pertsonaia guztien pentsamendu oro dakizkite kontakizun ezberdinetan zehar.

Hizkuntzari dagokionez, ez dut ulertzeko zailtasun handirik topatu. Lexikoaren aldetik ez da korapilatsua  izan, narratzaile eta pertsonaiek hizkera arrunta erabili baitute.

Espazioari buruzko hausnarketa eginez, ipuin guztiak leku zehatzetan ematen direla esango nuke,  leku fisikoetan gertatzen direla, alegia, ez asmatutakoetan (errepidea, etxea, supermerkatua, gasolindegia, zirkua…).

Bestalde, liburuan hainbat estilo-baliabide agertzen dira. Hona hemen adibide batzuk:

Baliabide fonikoak

• Onomatopeiak:
  • Zauri kritikoak: “… goiko botoia –klik klik- etengabe zapalduz”.
  • Fotokopiak: “Fotokopiak egiteaz gain boligrafo eta koadernoak ere saltzen dituen emakumearen ahotsa goizero iratzargailu digitalak egiten duen soinuaren antzekoa dela pentsatu du. Eta iratzargailua goizero kolpe batez nola isilarazten duen ekarri du gogora. Zasss.”

Baliabide semantikoak

• Metafora (Izen hauskorrak): “ … itsasoaren hezetasuna hezurretara sartua…”
• Konparazioa (Horretarako daude lagunak): “…Sofak harrapatu izan balu bezala, hurrengo ordua bertan igaroko du“
• Sinonimia (Fotokopiak): “… hain da esplosiboa, hain da indartsua…”
• Hiperbolea
  • Fotokopiak: “Alaia da, nahiz eta haren barre algarak karroetan lo doazen umetxoak negar batean esnarazten dituen …”.
  • Libre atalean: “Gizon baten arnasestua gerturik entzun gabe urteak igaro ondoren … “
• Pertsonifikazioa (Zauri kronikoak): “ Egongelako paretan itsatsita dagoen egutegiak erakusten dio hiru hilabete igaro direla ordutik”.

Baliabide morfosintaktikoak

• Anafora
  • Fotokopiak: “… hain da esplosiboa, hain da indartsua…”
  • Izen hauskorrak: “… mila aldiz dastatu du, ohean etzanda, ezpain haien gozotasuna, eta mila aldiz esnatu da almoadari lotuta…”
• Kateamendua (Izen hauskorrak): “… begira dagoela, esku artean zerbait ezkutatzen du. Ezkerreko eskutik eskuinekora pasatzen du noizbehinka, eta ezkerrekora berriro ere. Esku aldaketa egiten duen bakoitzean, …”

Iritzi pertsonala

Liburu hau oso interesgarria iruditu zait.  15 istorio ezberdinez osatua egoteak gehiago aberasten du, eta gai eta pertsonaia anitzak egotea ere ahalbidetzen du, irakurketa oso arin eta atsegingarri bihurtuz eta monotoniatik aldenduz.

Dena den, gai orokorra da beste guztiaren gainetik nabarmenduko nukeena: gizakiaren egunerokotasuna eta bizikidetza. Karmele Jaiok gizakiok gure bizitzan aurre egin beharreko arazoei buruz hitz egiten digu: familia, adiskide edota bikotekideen arazoak…

Karmele Jaio gehiago ezagutzeko:

Euskonews Gaztean elkarrizketa: “Zure burua hobeto ezagutzeko aukera ahalbidetzen du idazteak“