iz. Nekatzea, nekea. Ik. unadura. Zortzi egunez alaitasun eta umore on, nekadura poxi bat ere bai!(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
nekadura. (SP; -kh- Dv→A, H). Cansancio, fatiga; tormento, dolor, pena. “Lassitude de travail” SP. “Effet de la fatigue” Dv. Banaloria eta espirituko nekadura. SP Imit III 27, 4 (Ch, Pi atsekabe, Mst eritarzün, Ip khexagarri, Ol atsekabe-bide). Espiritu gaixtoa enseiatzen da nekhadura hetaz baliatzera guri bihotzaren galarazitzeko. SP Phil 498. Idiaren oinhaze eta dolore suerte gehienentzat erremedioa, guziz nekhaduraz heldu denian. Mong 590. Gorputz eta gogoaren nekadura. Mde HaurB 44. Azkenean, nekadura hutsaz loak hartu baitzuen neskatoa. Ib. 89. Nekhadurarik gabe eta, erran behar bada, atseginekin ere gehienetan. Lf ELit 96. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Arbill III 12, 4. Larre ArtzainE 170.
iz. Buruko muinen multzoa. Ik. burmuin. Garunak behar bezala hazi ez zitzaizkidalako, adimen urriaren jabe naiz. Buruko garunak urtu beharrean dabil, jo eta su gogoetan. Lo gutxi eta asko irakurri, garuna lehortu zitzaion. Garunik gabeko gizona. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
garun. Etim. De gara + un .
1. (V-ger-m-gip; Mic 9r, Lar, Añ, Dgs-Lar 2, H), garaun (V-ple-arr-oroz; Añ), garoin (V-gip), garuin (V-gip), karaun (V-gip). Ref.: A (garun, garaun, karaun); Iz UrrAnz (garoiñ) ArOñ (garoiñ, garun); Elexp Berg (garun, garuñ). Sesos, cerebro; (fig.) inteligencia. “Garoiña, el seso” Iz UrrAnz. “Garóiñak zulatu: un ruido muy fuerte; perforarse los sesos oyendo una misma cosa” Iz ArOñ. “Txindurrixen garoiñak jango dituzula esan: dile que comerás sesos de hormiga” Ib. Tr.
Documentado en autores occidentales desde finales del s. XVIII. Todos los ejs. anteriores al s. XX, salvo el de Apaolaza, son vizcaÃnos. Al Norte lo emplea J. Etchepare. Garun es la forma más general.
Txipiketan dituzula zeure garoñak. msOñ 93v. Txepetxak baño garoiñ geiago ez daukain emakume batzubei. Ib. 22v. Buru barruban […] garunak. Mg PAb 86. Joten dau garunetan baliaz. Mg CO 45. Ez dezu zenzu ez garuñik. VMg 32. Bota eragin ziozkan begiak ta garuñak buru ezurra ausirik. Ib. 83. Kastiguak onduten eztabena / garaunik eztaukena. Zav Fab RIEV 1909, 31. [Burua] ez eukala garaunez aiñ ondo betea. AB AmaE 251. Edozein soin-atali garunerako iragarbidea kendu ezkero, adoremena itzaltzen da. “Privada la comunicación […] con el cerebro” . Zink Crit 30. Euskarazko “garuna” eta frantsesez “cerveau” deitzen dutena, biak bat direla. JE Med 30. Gorputzeko eskuin alderdiaren higiarazteko hariak garunaren ezker aldetik dira abiatzen. Ib. 30. Ez dauzkate sanuak / buruko garunak. MendaroTx 85. Garun onekua zara ta, tira! Otx 14 (ref. a la inteligencia de una persona). Txapel andi ederra buruban eruan arren, gixona ixan datekela garun gutxikua. Abeletxe in EZBB II 117. Zertako gogoetatuz alper neka garuna? Or Poem 539. Buruko garunak atara arte ekin eutsan emoten. Bilbao IpuiB 37. Buruko garunak urtu aiñean dabil, jo ta su gogoetan. Erkiag BatB 159 (v. tbn. garunak urtu en Otx 173, garoiñak u. en msOñ 15v). Kasko-ezurra eta barruko garunak. Vill Jaink 69. Nere buruko garunak lanean asiak dira. NEtx LBB 87. Lo gutxi ta asko irakurri, garuna leortu zitzaion. Berron Kijote 32. Garaunak behar bezala hazi ez zitzaizkidalako, adimendu urriaren jabe naiz. MIH 399s. Gure garaun eta bizkarmuinean gertatzen diren gertari ezkutuagoak. MEIG VI 116. (v. tbn. 117 y 118) v. tbn. Ag AL 145. A LEItz 132. Alzola Atalak 4. Garaun: Kk Ab II 144. Garuin: Apaol 53.
2. “Garunak, sienes. Garunetako dundurixuagaz nago” Etxba Eib. “Garoiñak, las sienes” Iz UrrAnz.
1 iz. Scarabaeidae eta beste familia batzuetako hainbat intsektu gorotz-jaleri ematen zaien izena (Fam. Scarabaeidae, Fam. Dytiscidae, Fam. Hydrofilidae eta Fam. Gyrinidae). Ardi gorotza den lekuan, ez da urrun kakalardoa. 2 iz. (Irain hitz gisa). Gezurti!, kakalardo!, labezomorro!(Hiztegi Batua)
1. Atrevencia, osadÃa. Iauna, experienziak irakhasten diraku eta ukhatzeko trebanziarik ezin har dezakegu, badakigu hil behar garela. Harb 133. Neure flakotasunak […] hunelako trebanziarik ez harzea. Ib. a) 6v. Trebanzia saindu batekin kontra egiozu gaiztagiñari. Mih 66.
iz. Amaordea.Amaizuna, urrezkoa bada ere, ez duk ona.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
amaizun.
1. (L, BN, R; SP, Ht VocGr 382, Lar, Arch VocGr , Dv, H (G, L, BN, S, s.v. ama)), amaxun (S, R), amizun (BN-arb), amazun (S). Ref.: VocPir 186; A (amaixun, amaizuma, amizun); Lh (amazun); Iz R 393 y 401. Madrastra. “Belle-mère, marâtre” VocPir 186. Salvo errata, hay un ej. de amazun en Oihenart, que emplea más frecuentemente amaizun. Cf. aitaizun. v. ugazama. Amaizuna hilik-ere gaitz. Saug 127. Ama sinhetz eztezanak, amaizuna. “Sa marâtre” . O Pr 22. Amaizuna erradan . no, ez nahiduna. Ib. 23. Amaizuna, eztizkoa ere ez da huna. Ib. 24 (468 amazun). Bada egiazki egün batzü ama hon, berziak amaizün diradianak. Egiat 244. Natura zurezat ez ta xuxena, / Egiazki, baina bai amaizuna. Arch Fab 93. Ume bat legez emon nintxatzun, / zeure belaunen seme banintzan; / baiñan amaizun aurki zindudan / emon nintxatzun danetan. Gand Elorri 177. Amaizuna, urrezkoa bada ere, ez duk ona. EZBB I 80. Ez da gauza ederra egiten duzuna: / haurrer ama ken eta eman amaizuna. Xa Odol 149. Zure lekua hartu duen andereak, / gurekin behar ditu pairatu bereak / amaizunarendako ez daizke hobeak, / ama ukatu duten haur dohakabeak. Ib. 208.
2. (BN). Ref.: A (amaizuma); A Apend. . “Padrastro de dedos. Litm., madrastra” A Apend. .
1 iz. Aho xurgatzailea eta bi hego garden dituen intsektua, udan, pertsonak eta abereak bizi diren lekuetan ugaria dena (Musca domestica, etab.). Euliak uxatzen, harrapatzen. Euliak firrindan, erleak burrunban. Euli kaka. Euli gorotza: euli kaka. Euli handi bat sartu zen gelan. Negar usainera jendea erruz dator, eulia goxora bezala. Aho itxian ez doa sartu eulia, eta aldi guztietan ez da eder egia (esr. zah.). 2 (Izenondo gisa). Pertsonez mintzatuz, epela, koldarra. Ik. oilobusti. Beti euli eta bare izatea ez da gizontasuna. Euli bat da gizon hori. (Hiztegi Batua)
Reply