jiratu

da/du ad. 1. Biratu. Beste aldera jiratu zen. 2. Itzuli. Begiak zerura jiratuz. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)

Orotariko Euskal Hiztegian, adiera hauek guztiak topatu ditugu jiratu hitzarentzat:

jiratu (Lar, Añ, Chaho (g-), VocCB, Dv (G)), jira, giratu (SP, s.v. biratzea), kiratu (SP). Tr. Al Norte sólo se encuentra en Chourio (que es el primer autor en el que se documenta). La forma de participio jira es empleada por autores guipuzcoanos ya desde Iturriaga, con la misma frecuencia por lo menos que jiratu, con la que alterna a menudo en un mismo autor. En DFrec hay 4 ejs. de jiratu.

1. Volver(se), girar(se). “Girar”, “entornar” Lar. “Girar, dar vuelta”, “volverse” Añ. “Tourner” Dv. Gizonen haizezko solasen arabera ez jiratzea. Ch III 45, 5 (SP itzultea, Mst khanbiatzia, Ol or-arakatzea). Guziak alde artara begiak jiratu. Mb IArg II 281. Jiratzen da gobernari beragana ta esaten dio. Ib. 289. Eskuietara jiratzen banaz. Cb Eg II 94. Jangoikoaren aldera jiratua. Mg CC 187. Gelditzen dira biak elkarri begira, / ez batak, ez besteak ez nairika jira. It Fab 260. Alako baten jirau zan batela, ta jausi ziran uretara. Ur MarIl 25. Jira zituan begiak beste aldera. Apaol 114 (v. tbn. 84). Buru-gañetik eskukada garia azkar jiratuaz. Ag G 23s. Burua beste aldera jiriaz. Alz Ram 132. Oiartzun-aldera jiratu ditut [biokak]. Lek EunD 23. Ba darabil zirkiñik naikoa, jira batera, ta bira bestera. Erkiag BatB 110. Lepoa jirata. NEtx LBB 109. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 95. Zab Gabon 72. Goñi 56. Iraola 47. Ill Testim 5. Jira: Izt C 250.

Hacer dar vueltas, hacer girar. “Bornear, jiratu, jiraka erabilli” Lar. Jira nazazu eta erabill. Ch III 15, 2 (SP itzul inguruz inguru). Itandu ginaijue [zeruko izarrai]: Nok egin zaitu? Ta nok jiretan zaitu? fB Ic III 291. Jiratu du beste libruen ostua. Iraola 91.

2. Cambiar. Geruago ta gatxago egingo jakeela bijotza onera jiretia. Mg CO 102 (CC 75 jiratzea). Enpeinubak ta zamai erdijak jiretan dabeela asko agindupian daguanaren gogua. fB Ic III 353. Ezkontzia egiteko balijo izan ebeen dirubak […] zelan jiretan dituban orain diabrubak senar emazten bakia galduteko. Ib. 351. Iñork eztu jirako / aren sententziya. Ud 129. Ire asmua utsa dek, laster jiratu biar dek. Bv AsL 109. Zeiñ gizonek al leike [Jaungoikoaren legea] ipiñi jirauta? AB AmaE 242. Arduak jira dizkit / penak txit atsegiñ. JanEd II 13.

3. Empujar a, llevar a. Ta eurak jirauko zaitubee barriro Jesus onari eskerrak emotera. fB Ic III 301. Edo enpeinuz edo zamaika gogo bagako lagunagaz ezkontzera norbait jiretan danian. Ib. 353.

4. Devolver. Astarloak ditu jira [izen oek] / nor bere Amaren titira. Izt C 17.

5. Volver, regresar. Bein juan ezkero oien birtutez / berriz ez niteke jira. Bil 107. Billa ibilli ziran / berriz jiratuta. Xe 159. Egun guziyan etzan lan-lekura jiratu. PArt in Bil 173. Aruntz jun, onuntz jira. Tx B 195. Astelenean oiñez etorri Donostira, eta larunbatean atzera oiñez jira. Uzt Sas 335. v. tbn. Salav 50 (jira).

6. Dirigir, enviar. Cupidok eritzen nau / fletxakin berriro, / neregana jiratzen / dituen aldiro. Bil 59. Undagoitiagana / demanda jirau dau. EusJok II 79.

7. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. “Procurar, conseguir. Zela edo ala, jiratzen genduan ez iltzeko beste” Etxba Eib. “Lana jiratzia zan gatxena” Ib. “Nundik andik jirau bizikleta bat eta goazen” Elexp Berg. Gura neuke gizonak / jokuan jokatu, / galduaren dirua / atzera jiratu EusJok II 81. Oitabina duro zuten / Azkoititik jira. EusJok 173.

8. Revolverse. Lendabiziko begiratuan barruna jiratu zitzaion. Bv AsL 36.

9. “Arreglarse, amoldarse. Eztakitt ze moduz jirauko naizen bakarrik” Elexp Berg.

Guk zazpigarrenari erreparatu nahi diogu bereziki, ezezagunagoa delako: lortu.

Sinonimoak: ad.
[biratu] bira egin, biratu, itzuli, jira egin, buelta egin Heg., buelta eman Heg., buelta hartu Heg., bira eman g.e., birakatu g.e., bueltatu Heg. beh. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[lortu] lortu, erdietsi

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar Hiztegia):

es (1) girar(se), dar(se) la vuelta (2) volver(se), dirigir(se) (3) conseguir, lograr; alcanzar
fr (1) (se) tourner, (se) retourner (2) (se) diriger (3) réussir, obtenir, atteindre
en (1) to turn; to turn around/round; to turn sb/sth around, to turn sb/sth round (2) (lortu) to achieve, to attain, to obtain, to get

Palindromoa (zerojasoa.com):

Ohiko taxi madarikatu bati, aizu,
Blas alboka-jolea festarako lortu.
Taxietako zeini da hemen galdera.
Honi ez, ematen du pixa egin dutela.

4 5 4 6 7 4 9 6? 8 4 2!

Erantzuna:
Zein ohiko taxi putari jairako Blas albokaria jiratu? Pixatoki honi ez!