Joan Mari Irigoien Altzan (Gipuzkoa) jaio zen 1948. urtean. Gaztea zenean futbolean aritzen bazen ere, ingeniaritza ikasketak egin zituen; horrez gain, irakaskuntza eta itzulpengintza arloak jorratu izan ditu. Joan Mari Irigoienek olerkigintza eta nobelagintza generoak landu izan ditu, edonola ere, bi generoetatik nobelagintza izan da ospea ekarri diona idazleari. Bestalde, bere bizitzan zehar lan handia egin du eta baita sari batzuk irabazi ere. Hauek dira berak idatzi dituen obrak: Oilarraren promesa, 1973. urtean publikatua. Bi urte geroago, Hutsetik esperantza olerki bilduma kaleratzen du Irun Hiria saria lortuz. 80. hamarkadan, hiru lan argitara ematen ditu: 1983. urtean, Poliedroaren Hostoak; 1987an, Udazkenaren balkoitik eta, hamarkada honi amaiera emateko, Euskadi saria lortzen du nik aukeratu dudan liburuarekin, hots, Babilonia nobelarekin 1989. urtean. 1991. urtean, Denborak ez zuen nora olerki bilduma plazaratzen du eta urtebete geroago, Lur bat haratago nobela. Idazle benetan oparoa, azken urteetan argitaratzen jarraitu du, Ipuin batean bezala (2002) eta Odolean neraman (2004) izan dira bere azken lanetako batzuk (egin klik hemen denak ikusteko).

Datu horiek eta liburuaren azalak, ordea, ez ninduten konbentzitu, baina, tira, edertasuna barnean dagoela esan dezaket. Egia esan, liburu asko gainbegiratu ondoren, nire etxeko apalean azken errenkadan zegoen liburu hau ateratzea erabaki nuen.

Babilonia genero narratiboari dagokio eta XVIII. mendeko Karlistaldietan kokatzen da. Artean, Euskal Herrian bi talde nabarmentzen ziren lehia bizian: euskal foruak defendatzen zituzten karlistak, eta Espainiako konstituzioaren alde borrokatzen zuten liberalak. Istorioaren gizarte-egoerari dagokionez, baserri inguruetara mugatzen da. Bertan maiorazkoa zegoen, hau da, familia bateko seme zaharrenak ondasun guztiak oinordetzan hartzen zituen eta normalean beste seme-alabak Ameriketara joan edota fraide-moja sartzen ziren.

Adierazteko moduari dagokionez, egileak deskribapenak eta elkarrizketak txandakatzen ditu; beraz, ez dago gailentzen denik. Azpimarratzekoa da liburuaren une batzuetan autoreak garai hartako bertso batzuk sartzen dituela istorioari bizitasuna emanez.

“…neroni ez naiz jabe
nire bihotzaren;
gaxua preso daukat
amorioaren…”

Nobela honek Bedania izeneko herri txiki batean dauden bi baserrien historia kontatzen du. Babilonia eta Moabe San Juan eta San Antonio mendien artean dauden bi baserri dira. Horregatik, istorioa bi zatitan banatuta dago: batean, Moabeko Margarik Lurruspeko Marirekin izaten dituen elkarrizketak azaltzen dira, eta, bestean, Babilonia baserrian dauden gertaerak.

Margari, Moabeko biloba gazteena da. Gauero Lurruspeko Marirekin amesten du eta berarekin elkarrizketak izaten ditu. Bestetik, Babilonian Trinido, Feliziano, Kaxiano eta Klemente anaiak bizi dira euren guraso eta osabekin. Babiloniako Ziprianok maiorazkoa aukeratu behar duen egunean, Feliziano Bedaniako apaizarekin haserretzen da, ondorioz, Felizianoren aitak, maiorazkoa zein jaso behar duen erabakitzeko arazoak izaten ditu; izan ere, Trinido eta Feliziano anaia bikiak baitira. Horietatik Feliziano da zaharrena; halere, Ziprianok Trinido aukeratzen du oinordekotzat. Feliziano ondorioz, bere osaba Demetriorekin gerra karlistadetara joaten da karlisten alde borrokatzeko. Bere osaba Demetrio hiltzen denean, hirira joaten da bertan lana egiteko. Liberal batekin hasten da lanean eta handik urtebetera Ameriketara joaten da. Bitartean, Moabeko Margari eta Babiloniako Trinido ezkondu egiten dira.

Feliziano Ameriketatik oso aberats bueltatzen da bertan emakume zahar batekin ezkondu eta gero. Bere anaia Trinidoren baserrira abiatzen da eta bere lurretan trenbide bat jartzeko asmoa dutela azaltzen dio. Une horretan bertan hasten dira bi anaien arteko ika-mikak.

Lagun minak ziren Babiloniako Gabriela, Zipriano Garayalderen ama, Trinido eta Felizianoren amona, eta Moabeko Roxali.Babilonia eta Moabe Bedaniako baserririk zaharrenak ziren.Banderizoen garaian dorretxea izan zen Babilonia, baina orduko triskantzak eta gero ere jasotako aldaketak medio, beste itxura bat hartuz joan zen, mende bakoitzak bere ezaugarri bereziak itsatsi nahi balizkion: aldaketa eta berrikuntza hoerien artean gari-errota bat zegoen, XVIII. mendearen erdialdean edo ipinitakoa.Moabe, aldiz, aldaketa gutxi izan zuen mendeetan zehar, denbora bertako horma zaharren artean izozturik bailegoan.Bedaniarren esanetan oilar batek behiala kukurrukua Lurruspeko aitzuloan jo eta haren kantua Babilonia eta Moabeko sukaldeetan, bietan batera entzun zen.Horregatik ziren lagun minak Gabriela eta Roxali.

Egunak joan, egunak etorri, Trinido gerra karlistara joaten da liberalen aurka borrokatzeko. Margari, beraz, Babilonian geratzen da. Egun batean Margari loreak biltzen ari dela, Feliziano agertu eta Margari behartzen du haurdun utziz. Trinido gertaera horretaz ohartzen denean, bere anaiaren aurka borrokatzen du eta hil egiten du. Margari erotu egiten da eta sabelean daukan haurra, jaio bezain laster, ito egiten du. Trinido gerran hiltzen da.

San Juan gau batean, Margarik, Andra Mariko iturrira bidaltzen du ura biltzera Kaxiano, Trinidoren anaia. Kaxiano Babiloniara bueltatzen denean, baserria sutan aurkitzen du eta bertan Margari ere. Margari hil egiten da eta bizirik ateratzen den bakarra Kaxiano da. Babilonia desagertu egiten da eta bertan Miserikordi Etxea eraikitzen dute.

Atzo erori zen, bai, Babilonia, baina orain kamelia zuri bat daukat pizturik oroimenean, kamelia eder bat…

Zu eta su.
Zsu, Margari…

Garbi ikus daitekeen bezala, istorio honen pertsonaia nagusienak Margari, Feliziano eta Trinido dira. Margari neska alai eta pentsakorra da. Bere helburu nagusiena lurra hartzea izan ohi da. Gauero hilda dagoen bere amona Roxalirekin hitz egiten du sutondoan eta, gazteagoa zenean, Lurruspeko Marirekin berriketan ibiltzen zen. Honen senarrak, Trinidok, Babiloniako maiorazkoa jasotzen du eta bere lanetan saiatzen den pertsona da. Indartsua eta kementsua, bere baserria aurrera ateratzeko saiakera guztiak egiten ditu. Bedaniako karlisten kapitaina izandakoa, bere helburua bere anaia Felizianoren trenbidea txikitzea da. Feliziano, ordea, nahiz eta Trinidoren anai bikia izan, guztiz desberdina da. Bere xedea gero eta diru gehiago izatea da, bere ustez diruaren bitartez dena lortzen baita. Handizale eta harrokeriaz betetako pertsona da. Txikitatik arlo guztietan bere anaia gailendu nahi izan du.

Istorioa kontatzen duten narratzaileek ikuspuntu desberdinetatik narratzen dute, eta oro har orojakileak dira. Batetik, Lurruspeko Mari daukagu; Margarirekin hitz egiten duenean bigarren pertsonan kontatzen ditu gertaerak, ikusten duen guztia azalduz. Beste batetik, Trinidoren anaia daukagu, Kaxiano, alegia. Honek, Babilonian gertatzen diren jazoera guztiak kontatzen ditu. Zeharka bere sentimenduak azaltzen ditu. Azken narratzailea ez da istorio barruko pertsonaia bat, kanpoko narratzaile orojakile bat baizik. Orokorrean, istorioaren haria jarraitzeko laguntzen duen narratzailea da.

Irigoienek nobela honetan erabili duen idazteko modua nahiko konplexua dela esan daiteke, metafora asko erabiltzen dituelako batik bat. Aipatzekoa da, halaber, hika eta zuka maisuki tartekatzen dituela bere pertsonaien ahotan. Egia esan behar badut, pertsonalagoa iruditzen zait horrela idaztea eta horrek gogoz irakurtzera bultzatu nau.

Nobelaren atal guztiak ondo analizatu ondoren, zera esan dezaket: ni neu egilea izango banintz, ez nuke istorioa bi zatitan antolatuko. Bi zatitan banatuta egotean, bi istorio desberdin daudeneko itxura hartzen duelako. Gauzak horrela, Babiloniaren historia kontatuko nuke eta Margari Trinidorekin ezkontzen den unean hasiko nintzateke Margari eta Lurruspeko Mariren elkarrizketak sartzen. Bestetik, ez nuen espero istorioak harrapatuko ninduenik. Egia esan, oso aspergarria izango zela uste nuen; izan ere, azalari erreparatuz, kamelia txuri horrek ez baininduen batere erakarri hasieran. Baina, liburuan murgildu ahala, nire iritzia aldatzen joan zen. Gainera, hikaren erabilera izugarri gustatu zait, horrek nortasuna ematen baitio liburuari. Horrez gain, nobelaren hainbat ataletan bertsoak tartekatzea oso egokia iruditu zait, Euskal Herriko kulturaz hitz egiten duenez gero, bertsoak ipintzea ezinbestekoa dela uste baitut.

Horiek guztiak kontuan hartuz, nire ustez, norbaiti Euskal Herriko historia gustatzen bazaio hauxe da irakurri behar duen liburua; izan ere, aurreko ataletan aipatu bezala, istorioa gerra karlistetan kokatzen da eta zuzen-zuzenean Euskal Herriko kulturan barneratzen da. Bestetik, egia da kanpotar batek liburu hau irakurriko balu, agian, ez lukeela ulertuko zehatz-mehatz liburuaren mamia. Dena den, hain zehatzak dira ematen dituen deskripzioak, non edozein irakurleri erraza egiten zaion egileak adierazi nahi duena ulertzea. Bukatzeko, esan beharra dago, metafora ugari dituen liburua izan arren, muina era egokian ulertzeko aukera ematen duela, istorioaren funtsarekin eta hitzen edertasunarekin irakurlearen gozamena lortuz.

Egin klik hemen liburu honi egindako beste kritika bat ikusteko.

Anderrek Mateo Urresti, Manuel Urresti sukaldari famatuaren semea, laguntzaile izango du bilaketan zehar. Hainbat urtez eroetxean egona den arren, Aitorrek bere langile gisa onartu beharko du Mateo, langile bikaina izateaz gain, bere aita izan zelako sukaldean irakatsi ziona. Denboraren poderioz, biak lagun min egingo dira eta buru-belarri jardungo dute Anderren kasua konpontzeko. Mateoren neska laguna izango da jatetxeko beste langile bat, Itziar.

Anderri zegokionez, gizon isila eta alaia zen, hiru seme-alabaren aita eta aseguru-etxe baten jabe. Istorioak agerian uzten du Anderrek ez zuela zintzo jokatu bere emazte eta Aitorren arreba Laurarekin, ez baitzion aseguru-etxearen lokala lortzeko bideaz ezertxo ere aipatu. Amildegian behera botako dute eta horixe izango da istorioaren hari nagusia, hilketa horren arrazoiak argitzea, alegia. Beste maila bateko pertsonaiak ere agertzen dira: jatetxeko langileak, Irantzuren neska laguna, Aitorren gurasoak, Azua jauna, Anderren txikitako lagunak… Halako pertsonaia kopuruak ere eguneroko istoriotxoak interesgarri bilakatzen lagundu duela uste dut. Jatetxeko eguneroko lanean ugariak dira pasarteak eta istoriotxoak:

-Politago zaude gaur, zer egin duzu ilean?
Monikak zergatik ez diot ostiko on bat jotzen potroetan aurpegia jarri, baina azkenean aurrera jarraitu zuen.
-Hilabete da ile-apaindegira azkenekoz joan nintzela -ez zen hitz egiten hasi niri bizkarra erakutsi arte.

Idazteko estiloari buruz ez dago ezer asko esateko. Ikaragarri gustatu zait gauzak azaltzeko duen modua, lehen pertsonan gauza guztiak zehaztasunez deskribatze hori zoragarria iruditu zait. Aitor izango da gure leihoa liburuko mundua ezagutzeko, eta honek ikuspegi pribilegiatu bat ematen digu gertakariak ezagutzeko orduan. Bereziki azpimarratu nahi nuke egoera kritikoetan daudenean, edo gertakari handi bat jazo behar denean, Iñakik egiten dituen pertsonen deskribapenak. Euren aurpegiko keinuetatik abiatuz, barne-gogoeta guztiak azaltzen saiatzen da, eta benetan ederra iruditu zait hori, gure aurpegiak salatari izango balira lez tratatzen baititu. Horrez gain, Aitorren barneko irudipen eta usteei garrantzi handia ematen die, eta uste dut hori erakusgarri bikaina dela liburua idatzirik dagoen modua ulertzeko orduan:

Udaberriko eguzki epelez blai oroitzen dut Irantzuk etxetik alde egin zuen maiatz hura. Hego haizea indartsu zebilen kaletik gaueko hamabiak pasatxoan etxeratu eta etxea hutsik aurkitu nuenean. Irantzuk eszena bat egingo zidala uste nuen: irainak, orroka hasi, plater batzuk hautsi, atea brastako batez itxi. Horren ordez, etxea garbitu zuen.

Gertakariak zein ingurunetan gertatzen diren lehentxeago aipatu badut ere, garrantzitsua da, halaber, gertakari horiek zein ordenetan ematen diren. Izan ere, bata besteari zuzenean loturik agertzen dira, eskailera bat gora egingo balu bezala, hilketa argitzeko bidean. Denbora tarte ez oso luzean, hurrengo pausua emateko beharrezkoa dena ematen du, eta honela behin eta berriz.

Liburua benetan erakargarri egin bazait, hiru arrazoi nagusi ikusten ditut:

• Lehenik eta behin, ez duela egitura edo lexiko bereziki zailik erabiltzen. Aitzitik, liburu irakurterraza eta ulertzeko lanik ez duena da, eta hori beti da lagungarri irakurtzeko gogo biziz ez bazaude behintzat.

• Bigarrenik, aurrez aipatu dudan euskal izaera hori. Kontuan izan behar dugu euskal nobelagintzan ez direla ugariak sail honetan idatziriko liburuak, nahiz eta nik, behintzat, oso gustuko ditudan eta ia beti harrera bikaina izaten duten.

• Azkenik, nik biziki atsegin ditudan ekintzaz josiriko eszenaz beteta dago. Nire irudiko, nobela beltz bat ona izan dadin, ezinbesteko ezaugarritzat izan behar du nolabaiteko bizitasun bat, ez dadila behintzat loarazlea izan! Honako hau primeran betetzen du, ekintzak bata bestearen atzetik agertzen baitzaizkigu.

Zerbait faltan bota badut, ezusteko txikiren bat edo ustekabean agertzen den pertsonaiaren baten presentzia izan da. Orriak pasatzen joan ahala, zain nengoen sorpresa hori noiz iritsiko zen, eta halaxe iritsi zait 167. orria ere. Ez nuke aipatu gabe utzi nahi titulu arraro samarra duela liburuak, edo niri, behinik behin, hala iruditu zait. Hala ere, bere kausa badu; izan ere, Anderrek, hil aurretik, Mendarora txokolatea jatera joango zirela agindu baitzion:

-Oraindik Mendarora txokolatetan joan beharra daukagu -esan zuen, eta zerbitzariak mozkor bati begiratzen zaion bezala begiratu zion. Gu, beste taberna baten bila abiatu ginen.

Esan bezala, liburu benetan atsegina iruditu zait, neguko arratsalde hotz hauetariko batean oso gustura irakur daitekeena eta, behin irakurtzen hasiz gero, askatzerik ez dagoen horietakoa. Ondorioz, eta nobela beltza gogoko baduzue behintzat, biziki animatzen zaituztet liburu hau irakurtzera. Adi egon Iñakirekin, hurrengo liburuak ere ziur bikainak izango direla eta!

Nahi izanez gero, hona hemen bere liburuaren argitalpenari buruz Argian egindako elkarrizketa eta albistea Berrian, Garan eta Diario Vascon.

Artikuluaren lehenengo zatia irakurri nahi baduzu, egin klik estekan.