1. (BN-arb-ad ap. A; Dv (BN), H (L)). Vaso. Gandola bat garagarki. “Un gobelet de ptisanne”. Birjin 316. Gandolaren eta plataren kanpoa garbitzen. TB Mt 23, 25 (Lç kopa). Galdetu zuen gandola edo basotara bat ur. Jnn SBi 479.
2. “(BN-mix), alcantarilla” A. Cf. kandola. Sartu adi gandolatik zear ta ikusikok zer aurkitzen dokan. EEs 1925, 33s.
adret. (BN-ciz-arb, S; Ht VocGr , VocBN , Gèze, H). Ref.: Lrq (adret [oxít.]); Gte Erd 2. Hábil, mañoso. “Adreta, anzosa, adroit” Ht VocGr 269. “Adroit” Gèze y VocBN. “Adroit, qui a de la dextérité, dans les travaux manuels et les exercices du corps; mais on n’y comprend pas les ressources de l’esprit qui n’ont pas pour objet ces travaux ou exercices” Lrq. “Lanean adret da (BN-ciz-arb, S)” Gte Erd 2. v. abil, antzetsu, trebe. Armetako adret izala / orai ezagützen diat. Xarlem 524. (v. tbn. 911) Armetan hain adret izanik / eta halere goithürik. Abraham 668. Prima eraman düzün jaun aphez adreta. Etch 458. Mattiuren eskuraz geroztik pilota […] / Jokoa du segura, adret eta presta, / Haren erreturnaren parerikan ez da… In. Zerb Azk 112. Han, pilotaren gainean, gibel gibelean, edo zimeta-gainean, eta pilota-bilzale adreta. Herr 13-10-1955 (ap. DRA ). Zoinu berezi hartarik dela begiztatzen lehenik ofiziale ona, eta bere eskukaldi adretetik gero. Larre ArtzainE 100. (Uso sust., tras gen.) Harrigiliren adreta! […] Mürria gaxki egin eta erdiruak lohiz thapa! ‘Que le maçon est adroit’. Etch 304 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 281).
ADRETIK (Estar, etc.) dispuesto, preparado. Proposatu zaiztean parabola batzu, zeinen marra eta xuria baitzen heien irazarririk, adretik eta bethi ernerik idukitzia. KadBet 157.
1 iz. Zikinkeria. Bazter guztietan dago hemen txerrikeria. Beti txerrikeriak jaten. 2 iz. Lohikeria, lizunkeria. Inon diren txerrikeriak esaten. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
txerrikeria.
(det., Lar, Añ (G, AN)), txarrikeria (V; (det.).Añ (V)), txarrikeri (A Morf 68), txerrikei (G-azp), txerrikaria ((det.).Añ), txarrikaria ((det.).Añ). Ref.: A (txarrikeria); Etxba Eib y Elexp Berg (txarrikerixia); ZestErret (txerrikei). Suciedad, porquería; cochinada, guarrada. “Porquería” Lar, Añ. “Porquería, suciedad, inmundicia” A. “Baztar guztietan dago amen txarrikerixia” Etxba Eib . “Etxe aretan jeuan txarrikerixia” Elexp Berg. “Hau dek txerrikeia dona hemen: erropak alde batian, trastiak bestian” ZestErret. Mendebal putza eta uriol andia ta isuski asko bear dira dagoan txarrikeria kentzeko. Ezale 1899, 12a. Kuraziño gauzetan txarrikeririk etxaok edo obeto esateko, txarrikeriak izaten dozak gustiak. Kk Ab II 13. Txomin-Saguk saltze-eban “txarrikerie” ia nok edan biar eban. Ib. 90. Ni […] edari eder-gozuak gordeten dittubezan ontzijetarikua nozu eta zu, barriz, edozein zantarkeri botateko edo biarba, txarrikeri andijaguak egitteko erabilli oi diranetarikua. Otx 55. Sagu higuingarri bat ekarri euskun ezkatzera […]. Txarrikeri hori botetan ezp’ok epherdixa berotuko xeuat! Osk Kurl 48.
txarrikeria (V ap. A). “Lascivia, deshonestidad” A. Inmoralidad. Eskolia bide dala, gaur arin zabaltzen da irakaste ona, baña astakeriya ta txarrikeriya be bai. Kk Ab II 80.
iz. Pauma.Hegazterrena bezala harro-harro ibiliz. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
hegazterren. (e- Lar, Hb, H). “Pavón, pavo real” Lar. “Egazterren gisa arro arro ibilli” Lar s.v. pavonear. Egazterrena edo paboak lumak arrotuta kur kur egiten duenian. Echve Dev 344.
iz. Buztinezko pieza, paralelepipedo formakoa, labean errea, eraikuntzan erabiltzen dena. Harriaren ordez adreilua erabili. Adreilu gorrizko etxez inguratua. Adreiluaren kolorekoa.Adreiluzko hesia. Paper-mutur erdi belztu bat atera nuen adreiluaren zirrikituetako batetik.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
adreilu. Etim. v. DCECH s.v.ladrillo: “Del preliterario ladrello se tomó, con deglutinación, el vasco adreillu, adraillu “. (-illu SP), adrilu ( -illu V-ger-arr-oroz, L, S; -illu Lar, Añ, Hb, H), adrailu (V-gip, L-ain-sar; Lar (-allu), Hb, Dv, H (-allu V, G)), adarailu (Lecl, H (L), A; -illu Ht VocGr, Arch VocGr ), aderailu (-aillu L, BN, -allu VocBN, H (BN)), adailu (BN-baig), ardillu (Urt III 319), arrillu (G), adrillo (Gèze), adrilla (det. Foix), adaelu (Hb). Ref.: A (adailu, adrailu, aderaillu, arrillu); Lh (adrailu, adrilu); AEF 1927, 35. Ladrillo; adobe. “Brique […]. Adreilluz egiña, fait de brique” SP. “Brique” Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv y H. “Frogar, adrilluz ekidatu, adrilluzko ormak egin” Lar. v. ladrillu, barroin. Tr. Los autores meridionales emplean exclusivamente la forma adrillu, excepto EAEg y N. Etxaniz, que usan arrillu. Al Norte hay ardillu en Urte, adrillu en SenperEus, adrailu en SenperEus y Duvoisin, adrilu en Hiribarren, adarailu en Prop y Arbelbide, aderailu en Prop y Barbier, adailu en J. Etchepare y adreilu en BiblE.
Egin detzagun ardilluak eta erre detzagun ungi ungi suan. “Faciamus lateres”. Urt Gen 11, 3 (Dv adrailuak, Ur, Ker adrilluak, BiblE adreiluak). Morthero egiteko, ardillu egiteko eta larrean egiten diren obra guzien egiteko. Urt Ex 1, 14. Hamar liberaren adrillua. (1751). SenperEus 44. Aitzindegia […] zerratu […] adrailuz eta bi aldetarik palotatua eta inbokatua kastako morteroz. (1754). Ib. 49. Adrillu eta beste lur-lanak eragiten ziezteen. Lard 64. Adrilluen artian daguan morterua. “Entre ladrillos”. Ur Dial 31 (Dv adrailuen arteko). Adrilua karrakan janez, bildu zuten nolazpait papera, kisu eta mortero zariola. Hb Egia 20 (v. tbn. 140). Ez duzue gehiago populuari aitzinean bezala lastorik emanen adrailuen egiteko. “Lateres”. Dv Ex 5, 7 (Ur, Ker adrillu). Sotargaña adrillu otzezkoa zan. Arr GB 18. Paretak, harri orde, lur errez edo adarailuz eginak dira. Prop 1880a 12. Inguru guzian paretak adarailuz, salbu hegal bat taulaz egina. Arb Igand 76. Zenbat mende ez ditu Ejiptoarrek lehen aderailua egin zutela! Prop 1897, 121. Garaitikoak adailuz dela du iduri. JE Ber 56. Ohartzen gira Bilbaoko olhentzat adailu bereziak egiten dituen fabrikari. Ib. 83. Ori laster erremediyauku, buztenetik dingiliz adrillu bat ipiñite. Kk Ab II 151. Tella eta arrilluk egiten dituzten ola-jabeak. EAEg 6-3-1937 1215. –Emazte, […] aur au nerea al da?– Giusepparen matrail beltzezkak arrillu-kolorea artu zuten. NEtx Antz 148. Adrillu ta arri ezarten argina baino onuragarriago eta lagun obea ote zuzena? Zait Plat 94. Harriak, adriluak, karea […]. MEIG VI 79. Adrilu gorrizko etxez inguratua. MEIG IX 92. ADREILU-OLA (adrillola Lar, Hb (-ol); adrallola
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. ladrillo fr iz. brique en iz. brick port iz. tijolo
Onomatopeia, arrastatzea adierazten duena. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
tiri-tiri. Onomat. que expresa el pulular o el arrastrarse. Harrak gizen eta usu tiri tiri haragian ala. Othoizlari 1958 (nº 15) 153. Han zagon gizona ttottoturik, kokots puntta bilgor-artean, hala nola arrultze bat kafian, begia-espakaka tiri-tiri sugea har-artean bezala. Herr 23-7-1964 3. Ikusten zituen arrainak urean nun-nahi, harri-ondoetan tiri-tiri, hantxet, hementxet, haundiak, ttipiak. GH 1973, 91. v. tbn. GH 1974, 60.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es onomat. que expresa el pulular o el arrastrarse. fr onomatopée qui exprime le fait de ramper en onomatopoeia that expresses crawling port onomatopeia que expressa engatinhar
Testuinguruan
Han zagon gizona ttottoturik, kokots puntta bilgor-artean, hala nola arrultze bat kafian, begia-espakaka tiri-tiri sugea har-artean bezala. Herr 23-7-1964 3. Orotariko Euskal Hiztegia
Reply