iz. Zeruan, euria ari duenean edo egin ondoren eguzkiaren aurrez aurreko aldean gertatzen den uztai argitsua, zazpi kolorez osatua, eguzki-argia euri-tantetan errefraktatzen denean agertzen dena. (ostadar, Harluxet Hiztegi entziklopedikoan)
Orotariko Euskal Hiztegian
ZUBI-ADAR. “(R-uzt), arco iris. Zubiadarraren petik igareta neskatxak mitil eta mitilak neskatxa egitan drala erraiten daioei aurrer” A.
Sinonimoak: iz. Zub.
[ostadarra]: ostadar, uztargi, ortzadar Ipar./Naf., ostarku Bizk., ostilika g.e., Erromako zubi, Jaungoikoaren gerriko G-N , Jainkoaren paxa (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. (E) arco iris fr iz. arc-en-ciel en iz. rainbow port iz. arco-Ãris
Testuinguruan
Zubiadarra sartu dela dirudi, kolore guztiak harro erakutsiz. #gaurkohitza
Jatorrizkoa: Zubiadarra sartu dela dirudi, kolore guztiak harro erakutsiz. [Ez da gaua begietara etortzen, Felipe Juaristi (Erein, 2007)]
Negar zinkurinka ari zen eta koherentziarik gabeko hitz batzuk ere esan zizkidan. [Ahardikeriak, Marie Darrieussecq / Joxan Elosegi (Alberdania, 2004)]
iz. Hostoak eta fruituak adarrera lotzen diren kirten modukoa. Ik. aila 2; kandu; pedizelo 2. Sagarraren txortena. Hosto txorten-luzeak dituen zuhaitza. Orain bat gara biok: adarra eta txortena. || Irud.Txapelaren txortena. || txorten hosto, txorten-hosto iz. Bot. Estipula. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
txorten. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos de los s. XIX y XX. Las formas más empleadas son txorten y zorten. Hay además txurten en Orixe, Zaitegi y Munita, y zurten en M. A. Iñarra, Orixe y Oñatibia. 1. (V-gip, G-bet; Lar, Añ (G), A Apend ; <ch-> Hb, Dv (G), H), zorten (Lar, Añ (G), H), xorten (G-to), txurten (G, AN-5vill), surten (G), zurten (G). Ref.: A (surten, xorten, txurten, zurten); Garate Cont RIEV 1933, 102; Iz ArOñ, To (txurtena). Pedúnculo, peciolo, rabillo. “Palo, palito, el pezoncillo de cualquiera fruta” Lar. “Pezón, de la fruta” , “tallo, pezón” Añ. “Tallo del fruto” Garate Cont RIEV 1933, 102. Txurtenak orobat sartu dioke bildurra, / ‘izugarriak’ an gorde oi, bait da susmurra. Or Eus 60. Baratzeko pikuak iru txorten ditu, / neska mutiltzaliak ankak arin ditu. Canc. pop. in TAg Uzt 204. Orain bat gara biok: / adarra ta txortena. Arti MaldanB 232. Ezkurra ere txikiagoa du [zingira-aritzak] baxakan antzera, ta txurten-gabea, esate baterako. Munita 40. Irureun gramo gerezi-txortenak […] litro bat uretan egosi. Ostolaiz 46. v. tbn. Or Mi 55. Irugarren Aita gureak, aurretik txorten au zuen: Aita San Antonio bedeinkatua! Jaungoikoaren aurrean balia zakizkit!.NEtx LBB 142.
2. (Lar→H (<ch->)), zorten (Gc ap. A; Lar, Añ (G), H), zurten (Lar). Tallo; brote. “Tallo, zortena, txortena, zurtena” Lar. “Troncho” Lar, Añ. “Tallo de maÃz” A. Cf. zurtoin. Ikusi al dezu beñere baratza batian, bere txortenaren puntta-punttan, graziyazko patxaran koloka dabillen lore bati aize goxozko baga batek nola eragiten diyon balantz? Bil 160. Kupidagabeko esku bat dijoa zortenetik ateratzera larrosarik ederrena eta usaigozoena. EE 1881b, 63. Lagundikako baratzan beiñ ta, / Ai ura onen zurtena! / Lirain ta leun, adabagea, / Luze, mardul ta zuzena. M. A. Iñarra Ezale 1898, 201a. [Txertua] itsatsi baldin bada, berari utzi genion osto-txortena ikutu utsez eroriko zaio, baña itsatsi gabe bertan beztu ta zimelduta geratu bada txorten ori, oso zail izango da kentzea. EEs 1917, 34. Ni aza-zurten batzuk yaten niarduen gosaritako. “Ciertos tronchos de berzas” . Or Tormes 75. Ariaz lorearen zortenak lotu oi diran bezela sorta egiteko. Aitzol in Ldi UO 5. [Orrillua edo ikatz-miña] Artaburuan edo zortenetan sortzen da gaitz au. ArgEgut 1934, 97. Amets egin zun, ordea: eta, ara! zorten ber-beretik zazpi galburu aletsu eta eder garai. ‘Culmo’ . Ol Gen 41, 5 (Urt pipa, Ur lasto, Dv ondo, Ker galgerri, Bibl zango, BiblE gerri). [Belar] berdaska izaten da, zurten bigunekoa. Oñatibia Baserria 43. Besteak [zuaitzak sortzeko] txortenak sartu zituen lurrean, lau epaidun arbastak edota egurrezko ziri punta-zorrotzak. “Stirpes” . Ibiñ Virgil 83. Malkar artan etzan nintzan, ankartean ote zorten baten laguntza nuala. AZink 80. Lore oria, ez oso zabala, txorten luzea, eskamaren antzera dauzka txortenaren jiran. Ostolaiz 145. Aukeratutako puja oietatik, erdialdeko ondo azitako begiak bakarrik artuko ditugu, ta begi oei inguruko ostoak kenduko dizkiegu txorten-ondoak bertan utziaz.EEs 1917, 34.
3. zorten (Aq 627 (G) A). “Raja o tallo que se mete entre uña y carne y otras partes” Aq 627. “Rajita de leña que se mete, por ej., bajo la uña” A.
4. zorten (A, que cita a Ur). Mango. Egingo ere dituzu urre garbienez kandelero bat malluz landua, bere zortena eta adarrak. “Hastile” . Ur Ex 25, 31 (Dv girthain, Bibl zangoa). Ez zala askatuko / praka-kremaillera. / Txortena autsia ta / ezin jetxi beera. Zendoia 87.
Baina akordatzen goiz seko haietan botatako izotzak? Haiek dira bilauak hosto bakoitzaren txorten ttiki extu horrentzat. [Naturaren mintzoa, Pello Zabala (Alberdania, 2000)]
Loreen artean bizi zen; arrosek, amañi liliek, ahuntz prakek, mugetek inguratzen zuten. [Parisen sabela, Emile Zola / Karlos Zabala (Alberdania-Elkar, 2004)]
iz. Belar landare txikia, bost hostoko lore more edo gorriak ematen dituena; landare horren lorea (Viola sp.). Koroa dezagun bioletaz, jakintsua baitzen.(Hiztegi Batua)
3. “Fortement, taiñki, bortizki” Ht VocGr 363. Solas-molde arrunta gizakien eta mendetako gora-behereri tainki datxikote eta berenaz emeki-emeki galtzerat doa. Lf GH 1923, 187. Fededun kartsua zen eta eskola girixtinoari tainki atxikia. Herr 31-10-1963 3.
Sinonimoak: iz.
[oso] : oso, biziki, txit, arras, anitz, aunitz
[asko]: anitz, aunitz; franko, ugari, hamaika, makina bat, pila bat
Beste hizkuntza batzuetan (Labayru, Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. muy, completamente; mucho fr adb. très; beaucoup en adb. very; very much, lots port adb. muito
Testuinguruan
Zeina baitzen tainki haur ederra. Ib. 59. (Orotariko Euskal hiztegia)
Reply