iz. Zerbait berriz ikustea edo aztertzea, aldatzeko edo zuzentzeko edo hartaz hobeki jabetzeko. Testuaren azken berrikusketa eta idazketa. (Hiztegi Batua)
Asko falta da oraino, baina COVID-19aren inguruko ezagutzak egunero ari dira argitzen, osatzen; ondorioz, izurriaren hasieran gaitzaz esan ziren hainbat gauza zahartuta eta atzeratuta geratu dira guztiz. Etengabeko berrikusketa eskatzen du gai honek. [Eritasunari buruzko lezio berrikusia, Arantxa Iraola (Berria.eus, 2020-08-05)]
1. (Lar, H, VocCB .(s.v. egarri)→Dv), edangale (H), edale. Sed, ganas de beber. v. EDAN-GURA. Ureta gaziak edalia ala egarria ematen du. Anab EEs 1919, 86.
2. (G ap. A ). “Sediento” A.
Sinonimoak: iz.
[edagale] : egarri
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es  iz. (G) ganas de beber; sed friz. soif eniz. thirst portiz. sede
adj. Halabeharrez gertatzen dena, ezin saihestuzkoa. Azken ahapaldiak halabeharrezko bihotz ikara sortzen digu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
HALABEHARREZKO.
a) Que casualmente viene a cuento, que casualmente es apropiado. Egun batez […], ikasleak aintzin neduzkala, etorrita oles egin zidan […]. Ikaskizuna alabearrezko zan. Ua argitaratzean, alderakizun egoki bat zitzaidan burura, zirku-iokutik artua […]. Ark […] arengatik esan nula uste. “Et forte lectio in manibus erat”. Or Aitork 137. b) Inevitable. Azkeneko aapaldiak (16gna), Oratiren azkenarekin bat datorrela, alabearrezko biotz-ikara sartzen digu “ai” ta “ene aberri kutun” oietaz bakarrik apur bat biguntzen dalarik. Gazt MusIx 67. Ñabarduren mugarriak, desiragarri bezain halabeharrezkoak, arau batzuen barnean hesitu beharko dira. In MEIG VI 41.
Zereginek eta gizonek nekea sortzen didate nire bakardade halabeharrezkoan; zuk ondo dakizunez, handinahia hitz hutsala izan da beti niretzat, Barbonek ni espetxeratzeko zoriona izan nuenez geroztik; beraz, arimaren sentipena ez den guztia barregarria iruditzen zait zugandik urrun oinazetuta naukan malenkoniak jota. [Parmako kartusia, Stendhal / Jon Muñoz (Elkar/Alberdania, 2007)]
iz. Barraskiloa. Barakuiluak belarjaleak dira. Saskia bete barakuilu. Barakuiluak jan.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
barakuilu. barakuilo (G ap. A ; H; -ullo Lar, Añ (G), H), barakulu (Lar), barakulo, barakoil, barekuilo (H), barrakulio. Caracol. v. marakulu, baraskoil, barekarakoil, barekurkuilo, marraskilo, karakoil. *Andreak etxea behar luke nola baitu barakoilak. Ox 177. Ondoan, barakullu zuri saski bat zedukan, eta gal-ondotik esku beltzean bakoizka artuki, onela kantatzen zien: Barakallu, barakallu, / atera adi gelatik; / barakullu, kullubara, / adarrak eguzkitara; / barakullu mojatxi, / ortik irten ez ba adi, / autsiko nik etxeñi. Or Mi 102. Barekuillo-azal batean argi aul batek aitzuloko orma zerbelak gorrixtatzen zituen. Ib. 72. Yardun au zuen nexkaren aurrean, saskia bete barakulludun mutikoak. Ib. 105. Barrakulio edo karakolak omen dauzka aoan ogeitamar milla ortz. Euzkal-Egutegi 18-11-1928 (ap. DRA). Gizonari, barakuloari bezela, bere oskol aztuna karriatu eziñik, bizia narran dijoakio. Elizdo EEs 1929, 177. Belarrizut, barakuillo bat bere etxearen pean dirudi. Amez Plat 82 (ap. DRA). En DFrec hay un ej. más de barakuilo y otro de barakuilu.
ITSAS-BARAKUILU. “Itsas barakulloa, coquillage. v. maskulua” H.
Ezin bertatik irten, ez aurrera ez atzera, ilaran erabat atrapatuta, barakuiluak baino mantsoago, aizue. [Berria, 2009-06-16, «Postal galanta», Ane Muñoz [Gaiak]]
1 adj./iz. Eragiten duena. Munduak lehen kausa bat galdegiten du, eragile bat eskatzen du. Haren heriotzaren eragile gertatu diren ezbeharrak. Gorputz madarikatu, nire zorigaitz guztien eragilea! Batzorde eragilea. Beharra, eragile handi (esr. zah.). || 2 (Izen soilaren eskuinean). Aipatzen dena eragiten duena. Ik. eragin1 6; negar-eragile. Ipuin irri-eragilea. Gertaera zorrotzak, ateraldi barre-eragileak. || 3 iz. Zerbait eragiten duen pertsona. Euskara batuaren eragilea. Eragile eta bultzatzailea. Dorre haren eragile buruzagia. || 4 iz. Ekonomian, politikan, hezkuntzan edo gizarteko beste alorren batean parte hartze aktiboa eta eragin zuzena duen pertsona, talde edo erakundea. Elkarte feministak gaiari buruzko gogoeta egiteko eskatu zien hainbat gizarte eragileri: herri mugimenduko taldeei, sindikatuei, irakaskuntzako talde eta langileei, kazetariei eta kulturgintzako eragileei. Ardura herritar guztiona da, baina agintari eta eragile politikoek dute erantzukizun gorena. || 5 adj. Eraginkorra, nahi edo espero den ondorioa lortzen duena. Hezueriaren aurkako sendagairik eragileena. Sakramentu Santuetan hain erremedio eragileak utzi zizkizun, zu bekatutik libratzeko. Asmoak ez direla deusetarako ere, eragileak ez badira. ||6 iz. Mat., Log. Eragiketa baten adierazle den ikurra. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
eragile iz.
[aitzinatzailea]:akuilatzaile, eragingarri, sustatzaile, egingarri Ipar., hotsemaile Ipar., aitzinatzaile g.e., aurreratzaile g.e.   Â
Erreferente eta eragile handi bat galdu dute euskarak, eta euskal kulturak, eta Euskal Herriak: Joan Mari Torrealdai hil da, 77 urte zituela. Euskal kulturako intelektual handietako bat izan da, eta euskalgintzako ekintzailea. Ia 60 urteko ibili oparoa utzi du. Eta, heriotzaren ondoren ere, zutik jarraituko dute haren altzoan sortutako eta hazitako proiektuek; besteak beste, BERRIAk, Euskaldunon Egunkaria-ren oinordeko egunkari nazionalak. [Intelektual bat Euskal Herriari, G. Goikoetxea (Berria.eus, 2020-08-01)]
indargabetu, indargabe/indargabetu, indargabetzen || 1da/du ad. Indarrak edo indarra galdu edo kendu, indargabe bihurtu. Gaitz luze hark gorputza argaldu eta indargabetu zion. Lanean ari zirenak indargabetu ziren bizigarriaren faltan. 2da/du ad. (Lege edo arau batez mintzatuz). Ik. ezeztatu. Lege hori indargabetzeko egin diren ahaleginak. Errepublikako Gobernuaren dekretu guztiak indargabetuz. 3 (Partizipio burutua izenondo gisa). Eguzki epel indargabetua.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
indargabetu.
1. (G, AN; H), indarbagetu (Lar, Añ, H), indargatu (H), indargetu (V; H), indergatu (V-ger), indarba(g)atu (V-gip), indarkatu. Ref.: A (indargabetu, indargetu), Apend (indergatu); Iz ArOñ (inddar). (Aux. trans. e intrans.). Debilitar(se), perder (o hacer perder) la fuerza. “Infirmar” Lar. “S’affaiblir, perdre sa force, sa vigueur soit au physique, soit au moral” H. “Debilitar, debilitarse” A. ” Inddárbaatuta, debilitado” Iz ArOñ. *Hebaintzen du eta indargabetzen bere parte guzietan. SP Phil 466 (He 472 indarres gabetzen). Tentazionek phezützen dizie, plazerek indar gabetzen eta praubeziak eskerniatzen. Mst III 48, 2 (SP malgutzen eta flakatzen, Ch flakatzen, Ip ahültü, Ol armintzen). Maiz komekatzen <kone-> dena ongi joain da egunetik egunera azis ta azkartus birtutean, ala nola argalegi komekatzen dena eritus ta indargabetus (381). LE-Ir. Aragija makaldu ta indarbagatu dedinian. Mg CO 112. Sabelaren jan ezaz argaldu ta indar gabetu ziran esku ta oñak. VMg 60. Nok alan argaldu ta indargetu dau lur yotera giño zure anditasun itzal andikoa? Añ EL2 198s (NekeA 246 indarbagetu). Mementotik mementora argalduaz ta indargetuaz doa. Zav Serm I 78. Lan egiteko atsegin da indarra, eta an ari ziranak indargabetu ziran bizigarriaren paltan. Bv AsL 152. Belaun da besoak indargetuak eta gorputza lurrera begira eukazan. Ag AL 83. Olerkia indargetu ta belaxkatu egiten dute onelakoak. TAg Y 1933, 25. Frantziak politika gauzetan Breizh indargabetu badu, kulturazko nortasunik ere ez dio utzi. Mde Pr 283. Gure euskara ikusten dogu / doiala indargetuten. BEnb NereA 193. Ondorioak ahuldu eta indargabetu zituela. MEIG VI 78. En DFrec hay 4 ejs. de indargetu. v. tbn. EE 1884a, 312. Indargetu: Enb 103. Inddargatu: Ezale 1897, 37a. Echta Jos 252. Indarkatu: Ezale 1899, 51a. Eguzki epel indargetua […] azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan.Ag G 281.
2. + indarbagetu (Lar, Añ), indargetu (Lar), indargatu (V, ms. ap. A). Anular; derogar, abolir. “Abrogar, legeren bat indargetu, indarbagetu ” Lar. *Hola leheneko manakuntza izan da indargabetua haren flakotasunaren eta ezdeustasunaren gatik. TB He 7, 18 (Lç abolitzen, He antzutzen, Dv khendu, Ol ustu, IBk indar gabe uzten). Izan leitekez ezereztuak eta indarbagetuak eskintsariak edo botoak? Itz Azald 87. Onoko [agindu] au indargeturik geldituko da. “Derogada”. EAEg 24-4-1937, 1557. Errekisa erabakia, indargabetu bearrean gera. “Dejar sin efecto” Ib. 17-3-1937, 1300.
Reply