iz. (1) Nonbaitetik tantaka erortzen den ura izozten denean zintzilik gelditzen den izotz puska. (2) Izotzezko kristala. (Orotariko Euskal Hiztegian oinarritua)
Orotariko Euskal Hiztegian
latrontxa. (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Zt (comunicación personal). “Carámbano de hielo” A. “Latróntxa, latróntxia, (el) cristal de hielo. Latrontxa-kandelia, el carámbano” Iz ArOñ
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (1) carámbano de hielo (2) cristal de hielo fr iz. glaçon, stalactite en iz. icicle port iz. pingente de gelo
Testuinguruan
“Lehenengo edurra in xuan/xonan eta oin latrontxia egiten xabik/xabin†[Jose Angel Urquia, @joxeanjel123456]
LATRONTXA, LATRONTXIA Oñatin. Izotzezko kristala. LATRONTXATU. Hotz haundia egiten duenean ur putzuetako gainak kristala bezala geratu. “Lehenengo edurra in xuan/xonan eta oin latrontxia egiten xabik/xabin†pic.twitter.com/yLW2dIZpRd
1 iz. Orea altxatzeko edo harrotzeko erabiltzen den gaia, zenbait onddo zelulabakarrez egina edo artifizialki lortua izan daitekeena. Ik. altxagarri1; orantza. Opila ez da jaikitzen legamiarik gabe (Ik. legamiagabe). 2 iz. Onddo zelulabakarra, bereziki ascomycetes taldekoa, karbohidratoen hartzidura eragiten duten entzimak sortzen dituena. Legamiek eragiten duten hartzidurari esker, edari alkoholdunak sortzen dira. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
legami. Etim. De lat. leuamen; v. SHLV 187 y FHV 146. 1. (G-to, AN-5vill; LarMg Nom 67 (G)Añ (G)Hb (V)H (V, G)), legamia, lemami (L-sar; SPUrt III 235Ht VocGrDvH), legamia, legamin (G), leamin, labamin (V-m), legani (H (V, G)), lebami (H), lebamami (Hb), lemani (Ht VocGr 379LeclArch VocGr ), elemani (L-côte), elemeni (H), elemamia (vEys (L)), lamiña (G-azp). Ref.: A (legami, lemami, elemani, lamina) Echaide Nav 156 Iz To Zubk Ond (labamin) . Levadura. “Fermento, levadura” Lar.
Tr. Al Norte la forma más usual es lemami, mientras al Sur domina legami . Con -a constitutiva segura se encuentra en Ochoa de Arin y Astarloa; cf. legamiatu (aunque tbn. legamitu ) en Uriarte. En DFrec hay 5 ejs. de legamia.
Kenezazu lemami zaharrak zure arimatik. SP Imit IV 12, 1 (Arbill y Ch lemami). Hitzkuntza arrotzaren kutsua, zeina ohi baita ganbiaduraren orhantza eta lebamia. ES 137. Lemamirik gabeko ogiak. Urt Gen 19, 3 (v. LEGAMIGABEKO, s.v. legamigabe). Lebamia du iduri [Jainkoaren Erresumak] . He Lc 13, 21 (HeH altxagarri). Lemamiaren pare da. He Mt 13, 33 (Ur, IBe legami; Lç, Dv, SalabBN, Leon altxagarri, Ip altxatürazi, Hual, Samper, Ol, IBk orantz). Ta da lurreko ogia, ezpadu ere gure artean legani edo azkarririk. Mg CC 195. Ze ederto dirudijan azkarri edo legamia onek Altarako Sakramentuba. Astar I XIIbis (sg. DRA, pero lo que encontramos en dicha pág. es azkarri, txantxadura edo lebaduria). Libera bat lemami. ECocin 39. Ta ogiya egiteko / zuri mamiña; / baiña derrior biar / dana leamiña. MendaroTx 42. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. Ldi IL 109. Aizpari begiratu zionean, legamia bezelaxe zurbilkatuta oartu zun. TAg Uzt 274. Legamiñaren antzekoa da. Ker Lc 13, 21. Edozein lekutan zuzendu leizke [kefir eta yogurt], ortarako bear diran esne-legamiak izan ezkero. Alzani (ap. DRA). v. tbn. Ag G 16. Lemami: Ir YKBiz 235n.
“Gathuak lemamia jan, gogoetarik jar, eta oheratzen da. Proverbio que se aplica a los comerciantes que habiendo perdido su capital renuncian a los negocios (Arch ms.)” DRA .
2. (Ref. a personas). Pegajoso, pelma.
–Aizan, Madalen, ez adi asarretu […] eta orrenbeste ur nola eraman dezaken? –Eta zuk ainbeste ogi, nola jan dezakezu? Auxe da legamiya! Anab Don 240. Baninjoan ni aurrera, mutilla ere nere bidetik joaki. Ango mutillak eskale amorratuak dira […]. Joateko andik geiago asarretuazi gabe. Ura legamia! Ala ere segi. Anab Aprika 91.
LEGAMI-ORE. Masa de pan con levadura. Ogia egosteko gertutzen dan leami-orea bezelakorik bai al dek? TAg GaGo 95.
Maiatzak badaki, eguna eguzkiak berak aski luzatu diolako, batetik, eta uda bideko malkarra pasatuxea ere baduelako bestetik, badaki lorail honek azaleko mapen egoera aprobetxatu eta bero dezentekoak ekartzen: ez dira izango horren zakar sapatsu usteletakoak igoal, baina hegoaren lamada epeletatik hasi eta izerdi sapatsutan bustiz, bero itogarriren bat edo beste ekartzen ere badaki. [Naturaren mintzoa, Pello Zabala (Alberdania, 2000)]
iz. 1 iz. Logaleak eragiten duen astuntasuna; logalea, logura. Loeri batek bezala, emeki-emeki hartu du gaitzak. 2 iz. Loa eragiten duen eritasuna. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. Ipar.
[logura]: logale, logura, lohasma Ipar., lokuma Ipar., Maria bekaineko haur., Martin itsu haur. , zaldi zuri (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Ipar.) enfermedad del sueño (2) iz. (Ipar.) sueño, somnolencia fr  iz. somnolence en iz. somnolence, drowsiness, sleepiness port iz. sonolência
iz./adj. (1) iz. Lardaskatzea. Nahaste eta lardaskak. (2) adj. Lardaskatua, nahasia. Dakiten euskara lardaska nahikoa dutelakoan.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
lardaska.
I. (Sust.).
1. (G ap. A ). Revoltijo; confusión, embrollo. “Revoltijo” A. Lardaska txarrak ondorenian / neka-biriak baditu. PE 56. Joan San Martinek atera ditu nahaste eta lardaskaren agergarriak. Egan-en azken zenbakian. MEIG VI 171. Relato embrollado. Orra oroitzen naizen nere bizitzako gora-beraren batzuen lardaska. Muturrik billatzen badiok, ik jakingo dek nondik asi ta bukatu. Ataño TxanKan 268.
2. Jerigonza, chapurreo. Euskera ongi ikasteko zalla, ta dakiten lardaska naikoa dala dasaten euskaldun zabar-nagiyai. EEs 1913, 259.
3. “(G-bet), chapuza, trabajo mal hecho” Zt (comunicación personal). Artoak ega-lodisko lardaska ditute. “Algunas mazorcas tienen las alas demasiado gruesas por trabajo imperfecto” . Or Eus 59. Nere eskuan dabillen lumak / egin du zenbat lardaska. MMant 109.
4. Cosa inapropiada. Lardaskaren bat egin ote nuan errezeloa badaukat. JAzpiroz 195. 5. (G-azp), lardaxka. Llovizna. ” Euri lardatsa egin du (G-azp) […] lardaska pixkat (G-azp)” Gte Erd 111. Urte ontan beti euria edo lardaxka bazan. Insausti 90.
I I (Adj.).
1. Chapucero. ” Maratza len esan dogu zer dan: narrasa ta lardaskea eztanari esaten iako” A Ezale 1897, 142a.
2. lardazka. Imperfecto. Jaso zuen begiak gauza guztien Egille onagan, lurreko gauza lardazketan lizuntzen beti euki gabe. Munita 101. HAUTSI-LARDASKA. Estropicio. Burni bidean autsi-lardaska bat egin, 101garren trena geldierazi. Or SCruz 52. LARDASKA EGIN ( (V-gip)). “Lardaskia iñ […] hacer mal, embrollar (una cosa)” Iz UrrAnz. LARDASKAN. a) “Lardaskan gauzak egin (G-to), hacer las cosas a la buena de Dios” A. Zenbat jenderekin kutsutu eta lardaskan ibili naizen jarri nai det bistan. Albeniz 230. Ni bertsotan edo lardaskan ari nintzan. Insausti 331. Ofiziokoek [sic] aserra zitezkeelakoan lardaskan hasten banintzen ez zegokidan landan. MEIG V 91. b) Picando (comida), comiendo un poco de todo. Lardaxkan bare adar-aundiyak / jaten marrubi goxuak. MendaroTx 102. Danean lardaskan ibilli, bai, bañan gutxi jan du. Lek EunD 30.
1 adj. Etorkiz bikaina dena, aitoren semeen edo alaben nolakotasunak dituena. Ik. noble. Arnaldo zaldun leinargia. Gipuzkoako probintzia txit leinargia. Etxe leinargi eta aberats batean sortua. 2 iz. Leinargitasuna. Euskaldunen leinargia. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
leinargi. 1. (-eñ- Lar→Chaho), leinuargi (Lar). (Sust).Nobleza, hidalguÃa; estamento nobiliario. “Nobleza” Lar. “Calidad, lustre, nobleza, leñuargia ” Ib. Etzen hiriko lehen leñargitik, bainan aberatsa zen. Birjin 377. Eleizgizonak, serorak, donedea, Gipuzkoako leñargia, leñargi akiatua eta Aide nagusiak. Ag Lar 554. Ezagutzen dezute zuen animaren leñargia edo nobleza. Kortazar Serm 32. Pobre-aitzakiz ez euskaldunoi / leñargia uka, ordea! SMitx Aranz 77. [Arimak] azturik zeukan goi-leñargira. Gazt MusIx 83.
2. + leinargin. (Adj.). Noble. Dakidalakoz dierri leiñarginagorik mündian eztela eziez enia. Egiat 37. Nasterik gabeko [españar] garbienak, piñenak, leialenak eta leñargi edo nobleenak. Izt D I. Bizkaitar liñargi eta prestuben leijaltade agirijak. (1846). BBatzarN. 163. Señorijo edo lur linargi onen mirariz […] beteko sentimendubak. (1866). Ib. 231. Gipuzkoako probinzi txit leñargian . (noble). Ag Lar 546. Deba leñargiko seme argidotarrak arduratsuak ziran. Ag EE 1895b, 169. Euskal-erria oso leñargiaren menaudia. Ag Ioan 109 (cf. ib. 158 beñargia, sin duda errata por le-). Gazte leiñargiak Hausburgtarren ikurrinpean aintzarako biltzen diralarik. Goen Y 1934, 184. Etxe leñargi ta aberats batean. Etxde JJ 17. Noble (de espÃritu). Arnoldo zarraren biotz leiñargiak. Ag AL 16. Ezin ukatu diteke Iparragirre leñargia izan zala bere arlotekerian. Lab Y 1933, 193.
LEINARGIZKO. Noble, franco. Begi andi leiñargizkoak. Ag AL 11.
LEINARGIZKO ESKUTITZ. Carta de hidalguÃa. Erosirik leñargizko eskutitz bat. Iza EE 1881a, 126.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) izond. noble (2) Â iz. nobleza fr (1) izond. noble (2) Â iz. noblesse, aristocratie en (1) izond. noble (2) Â iz. nobility, aristocracy port (1) izond. (masc) nobre (fem) fidalga, aristocrata (2) Â iz. nobreza
Testuinguruan
Haiek ez ziren ergelak, noski. Bat: Biblia zen orduan historiaurrea azaltzeko paradigma: etorki bat ematen zion euskarari, eta kronologia bat. Bi: Orduan (eta luzaro) etimologia horrela egiten zen, alegia, edo paronimia edo hotsen antzekotasunagatik (Aralar & Ararat, Gorbeia & Gordeia), edo zati ulergarrietan zatituz (Anda-luzia). Hiru: euskararen antzinatasuna eta leinargitasuna defendatuz euskaldunen pribilegioak babestu nahiz ari ziren (eta badirudi lortu ere lortu zutela). Euskara, Jainkoak sortutako hizkuntzetako bat. Euskaldunak, Penintsulako lehen biztanleak. Lehen espainolak. Espainolenak. (Nola aldatu diren kontuak). [Munduari biraka, Blanca Urgell (Berria.eus, 2020-10-14)]
Reply