1. Atrevencia, osadÃa. Iauna, experienziak irakhasten diraku eta ukhatzeko trebanziarik ezin har dezakegu, badakigu hil behar garela. Harb 133. Neure flakotasunak […] hunelako trebanziarik ez harzea. Ib. a) 6v. Trebanzia saindu batekin kontra egiozu gaiztagiñari. Mih 66.
tutarrez. tutarraz (V-ple-m-gip, B ap. A), tutarras (V-arr ap. Totor Arr ), tuterras, tuterrez. Completamente, de raÃz. “A roso y velloso, enteramente” A. “Abundante, en el sentido de derroche. Dirue tútarras gastetan deu Ubenek” Totor Arr. Cf. tutorretik. . Ixioturik kiskal kiskalik garrak isten dauz, / larrak tutarras, laster alderik aldenera. AB AmaE 447. Jausi zaiteze txuntxurrok danok / arroetara tuterras. Ib. 425. Norberaganako daukagun maitetasun oker da geiegizkoa gizonen biotzetatik tutarrez kentzen [saiatu bear dogu] . Ag AL 47. Joten dau oñagaz esnez beteriko sulla, ta an dua sulla tutarrez, esnia be plausta beianganera. “Lo roversò tutto” . Otx 42. [Kurrilluak], guztijen artian tutarrez neu gora jasota, an narue aidian egaz eurakaz. Ib. 158. Xirdoganako eukan jita, […] ezereztu ta puxkatuaz, bere barrutik errotik, tutarrez kendu uste eban. Erkiag Arran 178. Maitetasun-abiatxua, sarraski ta urratu egin eban zearo, tutarrez, […] jakitean. Ib. 177. Ortz agiñak, guztiak tutarrez atara. Erkiag BatB 26. An ibili giñan Beiena ori tuterrez ikusten. Gerrika 203.
Sinonimoak: adlag. Bizk.
[erabat]: alde batera, begietaraino, betean, bete-betean, ederki, ederto, erabat, guztiz, hagitz, oso, osoki, oso-osorik, osorik, osoro, plei-plei, sits eta bits, txit, zeharo, anitz Ipar., arras Ipar., arrunt Ipar., biziki Ipar., gain-gainetik Ipar., tinketz Ipar., osotoro Gip., alde bat L-N, txoil Naf., guztiro g.e., osotara g.e., betero zah., konplituki zah., seko Gip. beh., net Ipar. g.e., soberanoki Ipar. g.e., tint Bizk. g.e., alde guztiz Ipar. zah., beteki Ipar. zah. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esadb. completamente, del todo, enteramente fradb. entièrement, complètement, totalement enadb. completely, totally, absolutely portadb. completamente, inteiramente
Testuinguruan
Grina oker eta gehiegizkoa gizonen bihotzetatik tutarrez kentzeko. (Hiztegi Batua)
tutar-tutarrean.Completamente. Cf. tutarrez , tutorretik . [Kurrilluak], lakijo areanik urteteko alegiñakaz, asi ziran eguak astindduten, eta […] guztijen artian mutilla bera tutar-tutarrian gora jasota, egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156.
Sinonimoak: iz.
[tutarrez] : tutarrez, erabat, guztiz, zeharo
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. del todo, totalmente, enteramente, completamente fr adb. entièrement, complètement en adb. wholly, completely port adb. totalmente, completamente
Testuinguruan
Grina okerra tutar-tutarrean bihotzetik kendu nahian dabil. #gaurkohitza
iz. Ezaugarria, nolakotasuna. Jainkoaren auzia eta Jainkoaren tasunen auzia bi auzi dira ezbairik gabe. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
tasun.Cualidad. Gauza bakar-bakar bat dira Jesusen bi tasun oriek eta tasun bata dagoen tokian egon beharra da bestea. Mb OtGai III 156. Fedeak edo siniste onak agertzen digu Jesusen gizatasuna, ta Jesus beraren Jainkotasuna, eta, tasun oriei dagozten, gauza guziak. Ub 201. Alkarren leian zalapartaka / asi jakuzan aspaldi alde batetik tasunak eta / keriak beste batetik. Arrugain Euzkadi 16-6-1936 (ap. DRA). Platonek bere erritarren artean lanari ekin zionean, ordea, tasun eder ori keri itsusi bilakaturik zegoen. Zait Plat 36. Zer guzien neurri gizona dala esatekoan eztio gauzen tasunei buruz, gauzak izan badiranari buruz baizik. Ib. 121. Gizakumearen tasun, doai edo propietate bat. Vill Jaink 149. Nik eztut esan nai gizon guztiek, batez ere jentil-arokoak, egiazko Jainkoa bere tasun guztiekin ezagutu zutenik. Ib. 25. Ez azaldu daroen / jainko “tasun” printza. Gand Elorri 93. “Tasun” eder-altsua / ibil-sarri dago. Ib. 93s. Bai -ren eta bai -ko erator-atzizkiak dira areago deklinabidekoak baino. Tasun bat dute azkeneko hauekin. MEIG VI 177. En DFrec hay 3 ejs. Ez dakit nere adiskidetasuna nolakoa zaizun. Ez da adiskidetasun utsa. Zer beste geiago. Eta aundiago. Nere “tasun” orrek orren ideko “tasuna” bearrekoa du. Anab Usauri 140. Handitasunak edo txikitasunak ez dute ikuskizun handirik ontasun eta gaiztotasunarekin edo beste edozein “tasun”ekin. MIH 267. Habilidad. Mekanikarako tasun bereziak dituzte aiarrak. EgutAr 7-7-1958 (ap. DRA).
Sinonimoak: iz.
[tasun]: ezaugarri, nolakotasun, izaera (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
iz. Hostoak eta fruituak adarrera lotzen diren kirten modukoa. Ik. aila 2; kandu; pedizelo 2. Sagarraren txortena. Hosto txorten-luzeak dituen zuhaitza. Orain bat gara biok: adarra eta txortena. || Irud.Txapelaren txortena. || txorten hosto, txorten-hosto iz. Bot. Estipula. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
txorten. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos de los s. XIX y XX. Las formas más empleadas son txorten y zorten. Hay además txurten en Orixe, Zaitegi y Munita, y zurten en M. A. Iñarra, Orixe y Oñatibia. 1. (V-gip, G-bet; Lar, Añ (G), A Apend ; <ch-> Hb, Dv (G), H), zorten (Lar, Añ (G), H), xorten (G-to), txurten (G, AN-5vill), surten (G), zurten (G). Ref.: A (surten, xorten, txurten, zurten); Garate Cont RIEV 1933, 102; Iz ArOñ, To (txurtena). Pedúnculo, peciolo, rabillo. “Palo, palito, el pezoncillo de cualquiera fruta” Lar. “Pezón, de la fruta” , “tallo, pezón” Añ. “Tallo del fruto” Garate Cont RIEV 1933, 102. Txurtenak orobat sartu dioke bildurra, / ‘izugarriak’ an gorde oi, bait da susmurra. Or Eus 60. Baratzeko pikuak iru txorten ditu, / neska mutiltzaliak ankak arin ditu. Canc. pop. in TAg Uzt 204. Orain bat gara biok: / adarra ta txortena. Arti MaldanB 232. Ezkurra ere txikiagoa du [zingira-aritzak] baxakan antzera, ta txurten-gabea, esate baterako. Munita 40. Irureun gramo gerezi-txortenak […] litro bat uretan egosi. Ostolaiz 46. v. tbn. Or Mi 55. Irugarren Aita gureak, aurretik txorten au zuen: Aita San Antonio bedeinkatua! Jaungoikoaren aurrean balia zakizkit!.NEtx LBB 142.
2. (Lar→H (<ch->)), zorten (Gc ap. A; Lar, Añ (G), H), zurten (Lar). Tallo; brote. “Tallo, zortena, txortena, zurtena” Lar. “Troncho” Lar, Añ. “Tallo de maÃz” A. Cf. zurtoin. Ikusi al dezu beñere baratza batian, bere txortenaren puntta-punttan, graziyazko patxaran koloka dabillen lore bati aize goxozko baga batek nola eragiten diyon balantz? Bil 160. Kupidagabeko esku bat dijoa zortenetik ateratzera larrosarik ederrena eta usaigozoena. EE 1881b, 63. Lagundikako baratzan beiñ ta, / Ai ura onen zurtena! / Lirain ta leun, adabagea, / Luze, mardul ta zuzena. M. A. Iñarra Ezale 1898, 201a. [Txertua] itsatsi baldin bada, berari utzi genion osto-txortena ikutu utsez eroriko zaio, baña itsatsi gabe bertan beztu ta zimelduta geratu bada txorten ori, oso zail izango da kentzea. EEs 1917, 34. Ni aza-zurten batzuk yaten niarduen gosaritako. “Ciertos tronchos de berzas” . Or Tormes 75. Ariaz lorearen zortenak lotu oi diran bezela sorta egiteko. Aitzol in Ldi UO 5. [Orrillua edo ikatz-miña] Artaburuan edo zortenetan sortzen da gaitz au. ArgEgut 1934, 97. Amets egin zun, ordea: eta, ara! zorten ber-beretik zazpi galburu aletsu eta eder garai. ‘Culmo’ . Ol Gen 41, 5 (Urt pipa, Ur lasto, Dv ondo, Ker galgerri, Bibl zango, BiblE gerri). [Belar] berdaska izaten da, zurten bigunekoa. Oñatibia Baserria 43. Besteak [zuaitzak sortzeko] txortenak sartu zituen lurrean, lau epaidun arbastak edota egurrezko ziri punta-zorrotzak. “Stirpes” . Ibiñ Virgil 83. Malkar artan etzan nintzan, ankartean ote zorten baten laguntza nuala. AZink 80. Lore oria, ez oso zabala, txorten luzea, eskamaren antzera dauzka txortenaren jiran. Ostolaiz 145. Aukeratutako puja oietatik, erdialdeko ondo azitako begiak bakarrik artuko ditugu, ta begi oei inguruko ostoak kenduko dizkiegu txorten-ondoak bertan utziaz.EEs 1917, 34.
3. zorten (Aq 627 (G) A). “Raja o tallo que se mete entre uña y carne y otras partes” Aq 627. “Rajita de leña que se mete, por ej., bajo la uña” A.
4. zorten (A, que cita a Ur). Mango. Egingo ere dituzu urre garbienez kandelero bat malluz landua, bere zortena eta adarrak. “Hastile” . Ur Ex 25, 31 (Dv girthain, Bibl zangoa). Ez zala askatuko / praka-kremaillera. / Txortena autsia ta / ezin jetxi beera. Zendoia 87.
Baina akordatzen goiz seko haietan botatako izotzak? Haiek dira bilauak hosto bakoitzaren txorten ttiki extu horrentzat. [Naturaren mintzoa, Pello Zabala (Alberdania, 2000)]
3. “Fortement, taiñki, bortizki” Ht VocGr 363. Solas-molde arrunta gizakien eta mendetako gora-behereri tainki datxikote eta berenaz emeki-emeki galtzerat doa. Lf GH 1923, 187. Fededun kartsua zen eta eskola girixtinoari tainki atxikia. Herr 31-10-1963 3.
Sinonimoak: iz.
[oso] : oso, biziki, txit, arras, anitz, aunitz
[asko]: anitz, aunitz; franko, ugari, hamaika, makina bat, pila bat
Beste hizkuntza batzuetan (Labayru, Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. muy, completamente; mucho fr adb. très; beaucoup en adb. very; very much, lots port adb. muito
Testuinguruan
Zeina baitzen tainki haur ederra. Ib. 59. (Orotariko Euskal hiztegia)
adj. Ipar. eta Naf. Ergela. Jakintsu direla esanez, tetele bihurtzen dira.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
tetele. 1. (L, BN, S; H (L)), tetel (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz2 (tetel). “Personne de peu de sens” H (s.v. tatalea). “Bobo” A. “Bobo, atontadillo” Asp Leiz2. . Budaren emazteak tetele batzuek dire; Kristorenak, etxeko aingeruak. Hb Egia 66 (Azkue traduce “charlatanas”). Eskual-herri guzian etzuen ikusi emazte uli, gizon tresna eta haur basa […], bere gisako tetele batzu baizik. HU Zez 121. Erranik aski, bero, loale, / abiatu zen gure tetele. Ox 116. Zer elhe tetele zuriak atheratzen othe ditu orduan urinak? Zer perekak egiten? JE Bur 87. Ez nizala pikaren azken umia, ez eta ere irri egiteko errekaitu bat, tetela, ergela edo mentsa. Zub 69. Ago ixillik tetela! TP Kattalin 181. Beharrik ez baituzue gogoan atxiki, Orreagako laborari tetele harek erakutsia. JE Ber 97. Irriz zaudezte segur sendagailu tetele huntaz. Larz GH 1934, 410. Iakintsu dirala esanez, tetel biurtzen dira. Or Aitork 168. Ez da aski tetele edo maltzur izaitea, zanpa-zanpa partiden lerroan eremaiteko. SoEg Herr 21-4-1960, 1. Zerbait athera ditake, balitz ere tetele. Harrazpi “Larresoroko Semenarioa” (ap. DRA). “(BN-lab), persona apática, muelle, sin iniciativa” A. Sinets-araz zazu zure buruari zure zainak, iguzkitarat malinkerian dagon gatuaren pare, tetelearen teteleaz loaren maletan sartzerat doatzila. Herr 22-12-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 2. (H (L)), tetel (B, BN). Ref.: A; Lh; Gte Erd 301; Izeta BHizt2. . “Qui articule mal, en parlant, certaines lettres, et las confond avec d’autres” H s.v. tatalea. “Ceceoso” A. “Solas tetela du (B)” Gte Erd 301. v. tatale. TETELE ETA TATALA. Diciendo tonterÃas. Ez dute merezi populu-buruzagi izaitea, tetele eta tatala, egi gordina gordez, aiseria eta utzieria predikatzen dutenek. Herr 22-12-1966 2. TETELE-METELE. A lo tonto. Batzuetan goxatzen zaio begitartea [Khrouchtchevi] eta tetele-metele eskaintzen Amerikari, duela gutixko hasi den bezela, bien artean mundua erdizka dezaten. SoEg Herr 7-9-1961, 3.
Reply