1da/du ad. Zimurrak atera, zimurrez bete. Soinekoa ez zimurtzeko. Zahartzean, ikara etortzen da, larrua zimurtzen da, ilea urdintzen da. Kopeta zimurtua du, bista laburtua. 2da/du ad. (Esapideetan). Baratzeko lanari ere sudurra diote zimurtzen. Berehalaxe zimurtuko dizkigu ezpainak erdeinuzko nahi lukeen irribarre batez. Zuen poltsak zimurtuak daude, nagusiari eman diozuen azken arditerainokoarekin. 3da/du ad. Zikoiztu, zekendu. 4 (Partizipio burutua izenondo gisa). Bizkor atera zuen sakelatik gutun zimurtua. (Hiztegi Batua)
iz. Eskumena, aginpidea.Espetxeen eskuduntza eskualdatzeko asmorik ez du Madrilek. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
kaier. (Chaho, T-L). Cuaderno. Botuen eta instrukzionen kaiera. Revol 91. Hire liburuak, hire kaierak, hire lumak eta hire izkiribiña. Arch Gram 57. Eskuetan zituzten probintzia guzietako kaierak, zoinetan baitziren heiek Versaillarat igorri zituztenen botuak. Elsb Fram 60. Anartean, Kristobal teatroari hurbildu da “kahiera” eta “crayon” handi bat eskuetan. Ox 34. Liburu, kaier eta graionez ari zen lana. Herr 14-11-1963, 3. Joan den astean, kaier bati fidaturik, ezarri ginuen 1842ko urtarrilean hil zela. Lf ELit 185. Baginuen […] apezgaiek “kaier” bat elgarri pasatzen ginuena, bakotxak bere artikulutxoa egin, eta aintzina kurri. Larre ArzatinE 190.
Sinonimoak: iz.
[eskuduntza] : eskumen, aginpide (Hiztegi batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zuz.) competencia, incumbencia fr iz. compétence, ressort, domaine en iz. competence port iz. competência
Testuinguruan
Haren aburuz, auziaz erabakiak hartzeko eskuduntza duen erakunde bakarra Europako Batzordea da. [Berria, 2005-05-31, «Frantziak ezetz esan arren, aurrera segituko du berreste prozesuak», JUANMA SARASOLA [Harian]]
adb. Ipar.Haur denboran, umetan. Hire koplak ikasi dizkiat haurrean.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
HAURREAN (BN-arb ap. Gte Erd 45; SP, Dv, H; haurrin S ap. Lrq). De niño. “Haurrea, enfance [sic]. Ene haurrean, en mon enfance” SP. “Dans, pendant l’enfance” Dv. “Du temps de l’enfance, tandis qu’on est encore enfant. Id. haurtasunean, aurtan (Mb), aurrik” H. “Dans l’enfance, au temps de l’enfance” Lrq. v. HAURRETAN. Tr. Usado por autores septentrionales desde principios del s. XVII.
*Iesus Iauna ere igan zen Hierusalema haurrean. EZ Man II 47. Haurrean xarmatzen zintuen / Amaren ezne eztiak. Gç 142. Eta ez nik indarrik, haurrin haziz gaizki. Etch 176. Bazuela ahuntz bat, Yupiter haurrean / Bere errape urusaz bazkatu zuena. Gy 185. Haurrean, anhitz atxikia zen Franzizko khurutzefika hari. Laph 230. Bide-hegiko aritza, bortz aldiz haurrean / […] Zenbatez ez nauk yarri amaren aldean / Ire adar lodiek egin itzalean. Elzb Po 184 (tbn. con alguna var., en Arb Igand 90). Haurrean aingeru, gaztean oi! zein garbi. Zby RIEV 1908, 416. Haurrak haurrean hartu ona eztezan handitzearekin gal. HU Aurp 217. Sei urtetan itsutua, doi-doia baita orroit haurrean kolore “xuria”, “horia” eta “ferdea” ikusirik. Ib. 189. Hire koplak ikasi ditiat haurrean, / Barna sarturik zaudek ene bihotzean. Ox 155. Zure apez-bisaiaren ximur lañoeri / Begiratuz zait haurrean gogoratu niri / Noizbeit saindu izaitea eta zu iduri. Iratz 171. Ez da harritzeko mila aldiz haurrean Azkaineko karriketan ikusi balinbaditugu Espainiako Samperio, Belloqui, […] famatuak. Zerb Azk 108. Jenden errana, liburu egile zonbaitek azkartua, da bakarrik, haurrean, aitaren eskutik behin baino gehiagotan Jatsuratu dela Frantses. Ardoy SFran 84. Badakit nihaurk haurrean ene sakelako diru guzia xahutu nuela behin bestetako partida haundi baten ikusteko. Larre ArtzainE 86. Beste gertakari batek ere ez ginituen hotzik utzi gure haurrean. Ib. 137.
*Zenbat sustatzen gintuzten eta ongian finkatzen, gure haurrean, giristino handi eta fermu hoikien hitzek eta egintzek. Lap V (V 1). Bikario jeneral eskualdun bat lekuan zagola haatik, azkena, Migel Garikoitz-en haurrean. Ardoy SFran 14.
iz. Arkit.Kupula batez eta haren euskarri diren zutabe sail batez osaturiko eraikin biribil txikia.Done Petri Montoriokoaren tenpletea. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Arkit.) templete fr iz. templete, kiosque en iz. small temple; cupola, shrine port iz. pavilhão, galpão
Testuinguruan
Batera erabaki zen Gernikan eta Habanan arbolari tenplete greziarra eranstea, modan zegoelako herri sinbolo lokalak demokraziaren sinbolo klasikoarekin lotzea. [Bizitzea ez al da oso arriskutsua?, Joseba Sarrionandia (Pamiela, 2018)
1 iz. Zerbait eginaren eginez hartzen den aritzeko era. Ik. ekandu1; usadio. Hartuko du herriak euskaraz irakurtzeko ohitura. Edanerako ohituratik eta makurtasunetik jaiotzen diren ondoren gaiztoak. Jesusen jaiotza kristaukiro ospatzeko ohitura. Ohiturarik eza nabari zaio. 2 iz. Herri edo gizatalde batean ohiko gertatzen den aritzeko modua edo egitea, haren izaeraren edo kulturaren ezaugarri dena. Euskaldunen ohitura zaharrak. Antzinako ohiturak. Gure arteko gizalegezko ohitura atseginari narraiola. Baserritarren ohitura jatorrak. Donostia zaharreko hizkera eta ohiturak. Bizi ote da oraindik ohitura hau? Ohitura-eleberriak.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. costumbre, uso, hábito (2) iz. tradición fr iz.coutume, habitude, usage, tradition en (1) iz. habit, custom (2) iz. tradition port (1) iz. costume, uso, hábito (2) iz. tradição
Testuinguruan
Zorion, etxe hontako denoi! Oles egitera gatoz, aterik ate ohitura zaharra aurten berritzeko asmoz. Ez gaude oso aberats diruz, ezta ere oinetakoz. Baina eztarriz sano gabiltza, ta kanta nahi degu gogoz.
1 iz. Nahasirik edo nahas-mahas dauden gauzen multzoa. Ik. nahaste-borraste. Han ziren gauza guztiak aurtikiak nahaspila handian. || Gaztelania edo frantsesarekin nahaspila bat eginda jardutea. Euskara ez dela beste hizkuntzen nahaspilatik sortua. 2 iz. Egoera nahasia. Erdaratiko hitzetan ageri da nagusi nahaspila larria. Auziak eta nahaspilak. Nahaspila sortu. (Hiztegi Batua)
1du ad. Jas. Galdutzat eman. Artzain onaren poza, betiko galetsita zeukan ardia aurkitu zuenean. 2du ad. Jas. Hondatu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
galetsi.
I. (Vb.).
1. (L-ain ap. A ← Dv ; H). Estar a punto de perderse, dar(se) por perdido. “Galets, galeste, galetsi, courir le danger de se perdre, être en perdition (O Po 241)” Dv. “Considérer comme perdu, tenir pour perdu, désespérer de retrouver quelque chose. Galesten ahal duzu bilha zabiltzana […]. Semea eri du, eta are galetsia, il a son fils malade, et même désespéré” H. “Galetsi: 1.º desamparar (O Po 241); 2.º (L-ain), correr el peligro de perderse, estar en perdición” A. Laurdena, punsu iarririk / Herenak han ber’utzirik, / kexa zedin, alegia, / egon zela galetsirik. ‘Exposée à se perdre’ . O Po (ed. Michel) 241. –Nere amatxo gaxoak zerutik lagunduko niauk. –Oixen bai! Nola galetsiko din bere alabatxo kuttuna? TP Kattalin 185. Urde oiek baitegian galetsi niñuten. Etxde JJ 188. Artzai Onaren poza, betiko galetsita zeukan ardi gaixoa bere altzo errukiorran maiteki estutzen zularik. Ib. 279. (Part. en función de adj.). Ustekabez agertu baitzazkit nere alaba galetsiak. Zait Sof 138.
2. (Lar→H). Malograr(se), echar(se) a perder, (hacer) perder(se). “Malograrse” Lar. Traidóre jaikize / kóntra, ta eroririk / gizóna bizize / préso gal-etsirik. LE Kop 73. Eskandaloak Jesu Kristoren odola galesten du askotan. (153). LE-Ir. Bizio gonek galesten dio onra personai (165). Ib. Etzuen Jaungoikoak nai izandu alako edertasuna eta ainbeste zurtasun galetsi zitezela. Otag EE 1882c, 511. Poz ar-emanak ezin lezake / maitetasuna galetsi. Or Eus 79 (la trad. dice “impedir el amor”). Bere bizia galetsiko luke adiskidearen alde. Etxde JJ 39.
3. Despreciar. Utxalkeriz gañezka galetsi dute zelaia. Ag EEs 1917, 214. Iatunak ez dezala galetsi eztuna. (Col 2, 16). Or Aitork 282 (IBe gaitzets).
I I (Sust.).
1. “Malogro” Lar.
2. (L-ain ap. A ← Dv ). “Suprème danger” Dv. “Galetsiko, qui est d’un danger extrème. Galetsiko ordua, l’heure suprème dans le danger” Ib. Zure bekhatuak […] zer galetsi handitan ezarri zaituzten ikusten ez duzu? Dv LEd 66 (Cb Eg II 30 peligro). Nere galetsi hestu hunetan, alde orotara ematen dut begia. Ib. 168. Horrelako galetsitik eta atheka gaitzetik egizu harramaskan ihes. Ib. 104.
GALETSIAN. “Galetsian ibili da (L-ain), ha andado a punto de perderse” A. Aberri maitea zoritxarrez galetsian zetzala. Zait Sof 76.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. dar/tener por perdido, considerar perdido (2) du ad. echar a perder || (3) iz. peligro de perdición, riesgo de perderse fr en port
Testuinguruan
Berdin zaio dena, hainbesteraino ere, ezen nekea eta ukaldiak saihesteko eta janaria bilatzeko ardurak galetsi baititu. [Hau gizon bat bada, Primo Levi (Mikel Irurtia), Alberdania, 2011]
Reply