hagun

iz. 1. Aparra, bereziki ahoari dariona. Ik. lerde; adur1. Begiak sutan, haserre gorrian, haguna dariola. Itsasoko baga dorpeek egiten duten haguna. || 2. iz. Gurpilaren metalezko egitura, pneumatikoaren euskarri dena. Ik. uztai 3. Garbitu bizikleta zapi busti batekin eta egiaztatu gurpilak behar bezala lerrokatuta daudela eta hagunak zentratuta. (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

hagun. Tr. Documentado sólo en textos orientales. Hay (h)abuin en Axular, en Lizarraga de Elcano y en un texto de Erro del s. XIX, hagun en Leiçarraga, TB , Joannateguy, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Leon, Lafitte y Oskillaso, gahun en Archu, kaburiñ en Goyhetche, ahurin en Hiribarren y kaurin en Zerbitzari. Etim. Para Schuchardt (Bask 6, 30) de occit. bavün (bauün REW 853). Faltan variantes occidentales. Se podría partir de *babune suponiendo metátesis y disimilación, aunque no sin dificultades.

1. (L, BN, Sal, S, R; SP, Lar, VocBN , Dv (BN), H), habuin (AN-mer, L, Ae; SP, Lar (a-), Lar Sup , Añ (abuiña AN), Izt 47r, H (L)), haboin (L-ain), gahun (S; Dv (S), Hx), kaburin (L-côte (+ -riñ), BN-arb; H (+ -riñ)), gaurin (L-côte), haburin (L-ain; Hb, H (a- L)), ahurin (L; H), kaurin . Ref.: Bon-Ond 137; VocPir 77; Darric LBasque 5; A (habuin, haboin, hagun, ahurin, gahün, kaburiñ); Lh; Satr VocP (aguna). Espuma de la boca. “Habuina, écume de bouche, haguna. Habuina dario ahotik, il écume de la bouche” SP. “Espumajo, espumarajo”, “espuma, […] abuina, haguna” Lar. “Écume, bave” Dv. “Ahurina, écume qui coule de la bouche” H. “Habuina, écume que l’on jette de la bouche, bave” Ib. v. 1 adur, lerde, arrapo, 1 barauts. Eta lurrera eroririk [semea] iraulzkatzen zen haguna lariola. Lç Mc 9, 20 (He, Leon haguna; TB hedarra, Dv heldorra, Or aparra; v. tbn. Lç Lc 9, 39 haguna dariola). Beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den, nola ahotik habuiña darion. Ax 280 (V 187). Persona batzuk […] zokos zoko dabilzanak mantxatzen guzia beren mi gaiztoaren abuñas (160, 220, 284). LE-Ir. Lehoa kasik da erhotzen / Ahotik gahuna du galtzen. Arch Fab 101. Otsoari gozoz dario yadañik, / Kaburiña hortzetarik, / Eta nigarra begitik. Gy 33. [Zezenak] ezdaki nori iazar, ahurin zurrutan. Hb Esk 221. [Otso bat] mihia kanpoan eta arrapoa edo haguna zariola. Jnn SBi 116. Beren hortzak karraskatuz, haguna zariotela ahotik, xakhur errabiatuer bezala. Elsb Fram 175. Nahi bezenbat xixtu eta fuera eta tomate edo sagar ustel orok leihoetarik burura [ministroari]; ezin egona baitu ordean. Zortzi guziez, edo gehienez, han edo hemen behar du horrela bere haguna aurdiki. HU Zez 182. Egintzetan gaindi doakona deus ez da, gizon tzar horren barnea […] betetzen duen pozoinaren haguna baizik. Ib. 179. [Zakurra] begiak odoletan, nahasiak, haguna zariola ahotik, ile-ondoak xutik. JE Bur 63s. [Borda-ttipiko nausia] begiak sutan, hasarre gorria, haguna zariola. Lf Murtuts 8. Begietarik nigar, ahotik kaurin. Zerb “Astoa” (ap. DRA).

2. (Lar, VocS 133, VocBN , Gèze, H, Foix), habuin (Lar (a-), H), gahun (Gèze, Foix), kaburina ((det.).H), aun (BN ap. A ). Espuma. “Écume” VocS, VocBN y Gèze. “Écume en général” H. ” Eltze haguna, écume d’un pot qui bout, d’un pot-au-feu. Itsas haguna, l’écume de la mer agitée. Zaldi hagunez estalia, cheval suant et couvert d’écume. Uhaguna, eau qui bouillonne, que se précipite et écume, écume qu’elle produit. Esne haguna, écume du lait qu’on agite. Salboin haguna, écume de savon” Ib. ” Aun (BN), espuma de leche cocida (no es la nata)” A. Cf. itsas kaburin. Itsasoko baga dorpeak, ber bileniéz hagun egiten dutela. Lç Iudae 13 (TB haguna). Itsasoaren orroek lazkatzen zituela; urek batak berzeas golpe emanez, abuñak zeruraño goititzen zirela. (AN-erro, s. XIX). ETZ 266. (Satr lo interpreta como “uhain, olatu”) [Uhina] orroaz eta haguna burrustan zariola, bat-bedera xutitzen zen bertan pareta zabal baten idurirat. JE Ber 79. Labaiñea ugelaz leguntzen ari zan aita, arpegia bitsaz zuri zuri zualarik. Gero […] haguna ta bizarrak batera khentzen zituan labaiñaz. Osk Kurl 102. Eltxanoari agunara gendu. ZMoso 59.

HAGUN-ZALI. Espumadera. v. agorxali. Maria, zer egin duzu hagunzalhia? –Besainka botatu, andrea: dena zilho zen-eta! Herr 16-1-1958 (ap. DRA).

Sinonimoak: iz.

    [ahotiko aparra]: apar, arrapo Ipar., bits Bizk., habuin zah., bisuts Bizk. g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es (1) iz. llanta (2) iz. (Ipar.) espuma; espumajo, espumarajo
fr (1) iz. jante (2) iz. mousse, écume, bave
en (1) iz. rim (2) iz. froth, foam
port (1) iz. aro (da roda) (2) iz. (Ipar.) espuma

Orlegitasunaren ilusioari uko eginez, olatuak hagun zuritan puskatzen ziren eki-sartzeak urretu harkaitzetan.  [Ezer gabe hobe, Itxaro Borda (Susa, 2009)] (Ereduzko Prosa Gaur)

hagun (Gaurko hitza, CC0 Domeinu Publikoa)