iz. Ordu desegokia. Ik. ezordu; desgarai; destenore. Mintza bedi behar den garaian, ez desorduan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
desordu. (G, AN-gip; Lar, Añ). Ref.: Gte Erd 168 . Deshora, destiempo, hora intempestiva. ” Desordutan etorri ziran (AN-gip)” Gte Erd. v. desoren, ezordu. Honelako gauza bat egiteko, desordurik desegokiena hautatu zuten. Arti Tobera 286. Jende asko uste-uste bako desorduetako kalejira ta zarata arek arrituta laga eban. Etxabu Kontu 173. Ahoduna mintza bedi behar den lekuan eta garaian, ez desorduan eta deslekuan. MIH 224.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. deshora, hora intempestiva fr iz. heure indue, contretemps en iz. inconvenient/wrong time; inopportune moment port iz. fora de hora
Testuinguruan
Ez dira desorduetan, deslekuetan, demode sentitzeko garaiak, ez behintzat zer pentsa uzten badizute. [Bi zero bi bi, Goizalde Landabaso (Berria.eus, 2021-12-28)]
Orai aterixki dago. Izeta BHizt2. (Orotariko Euskal hiztegia)
Aterizkia ere esaten da, aterraldia adierazteko; alegia, atertu duela eta, tarte hori izendatzeko: orain aterizkia dago eta bagoazke etxera, berriz eraso baino lehen. https://t.co/n8r14C2gHo
ad. atertu, ater, atertzen || 1du ad. Euria, elurra edo antzekoa egitetik gelditu. Euri-jasak berrogei egunez eta berrogei gauez atertu gabe iraun zuen. Atertzen duenean aterako naiz. 2da/du ad. Gelditu; geldiarazi. Atertu gabe hitz egiten. Berrizaleek eragin duten iraultza ez da sorterrian, Frantzian, atertzen, mugak ez baititu haren olatuak gelditzen. Herri jaietako suen antzera atertu gabe ari da askatzen txinparta goriak. Ater dakizkigun negarrak. Lekuko bat arras idorra, bestea ezin atertua. Ez gaitezela ater ongi egitetik. (Hiztegi Batua)
2. (V-m, AN-gip-araq; Dv). Ref.: A Apend; Satr CEEN 1969, 85; Gte Erd 28. Cesar, detenenerse, parar. “(Fig.), jendea etzen athertzen, le monde ne cessait pas de venir, d’aller” Dv. ” Atertu miñak (V-m), calmarse los dolores” A Apend. ” Aterzen eztena (AN-araq), el que habla mucho” Satr CEEN 1969, 85. ” Jentea atertu gabe eldu zen (AN-gip)” Gte Erd 28. v. gelditu. Tr. Con instrumental lo emplean Lizarraga de Elcano y Orixe, con ablativo Ducq, J. Etchepare, Barbier, Orixe, Lafitte e Ibiñagabeitia.
3. Resguardarse de la lluvia. Zetarako ixango ete dok gixairudi au, atertuteko baño –elaiak esan eban–. Emen bustiten nok-eta, beste leku batera jo biarko yuat. Altuna 12s.
1 adj. Kontrakoa. Elkarren aurkako diruditen gauzen elkartze miragarria. Aurkakoa izan du euskarak bakartasuna, idazketa zailtzen zion aldetik. Haien eta gure iritziak aurkakoak dira. 2 iz. Aurkaria. Etsaiak eta aurkakoak zentzatzeko. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
AURKAKO.
a) De enfrente. “Aurkhako burgua” SP. “(El de) delante, aurrekoa, aitzinekoa, aurkekoa, aurkakoa” Lar. “Devant (celui de), aurkhakoa, aurrekoa, aurkhikoa, aitzinekoa” H s.v. aurra. Zoazte zuen aurkhako burgura, eta bertan eridenen duzue asto eme bat estekatua. Lç Mt 21, 2 (He, Dv zuen aitzinean den, Ur, Ker zuen aurrean dagoan, Ol aurkez duzuten, IBk, IBe aurreko).
b) (Tras gen.). Contrario a, opuesto a; desfavorable a. Gure aurkako legeak ondo dakizki. Lab EEguna 89. Apaiznausiak eta batzarre guziak Yesusen aurkako (kontrako) aitorrera bat billatzen zuten. Ir YKBiz 476. Alemanen aurkako gudateak. Ldi IL 163. Erkalaren aurkako egintzetan. EEg 6-11-1936, 231. Albitarren aurkako gurutzadatik landa, neurri gogorrak erabakiko dituzte Aita Santuek. Mde Pr 309. Batzuetan on-arau edo gizarte-arauen aurkako zirela ahazturik. Ib. 347. Norbere buruaren kaltezko edo aurkako zer bat, ezin zitekean erabagi zuurra izan. Erkiag Arran 62. Izpidezkoa egiaren aurkako gertatzen da, ta onuragarria, izurrite. Zait Plat 33. Beraz aburu ori biziaren kaltetan da, izadiaren aurkakoa, okerra, gezurra. Vill Jaink 187. Bosgarren Aginduaren aurkako pekatua da. MAtx Gazt 76. Gargaritarren aurkako guduak. Ibiñ Virgil 95. Mujikak etzun atera izan / iñoren aurkako itzik. Uzt Sas 345. Zalduketa-liburuen aurkako eraso utsa. Berron Kijote 21. Estatutoaren aurkako idazlan sakon bat. Etxabu Kontu 67. Badirudi, horietan bederen, ko-ren aldeko joera agertzen dela: ko-ren aldekoa eta ren-en aurkakoa. MEIG VI 174. v. tbn. JAIraz Bizia 54. Akes Ipiñ 11. Onaind STeresa 108. (Tras tema nudo). Auxe bai dala Doibatz aurkako / Guzur ontasun dongia. Enb 174. Biurrikeri eta Laterri ziurtasun aurkako lege-austeak. EAEg 23-10-1936, 115. (Uso sust.). Agintariagana zure aurkakorekin zoazala, bidean bertan arengandik yaregiteko alegizu. ‘Cum adversario tuo’. Ol Lc 12, 58. Etzan ordea bere aurkakorik agertu eta auzipetu gabe libre utzi zuten. Etxde JJ 195. (No precedido de gen.). Contrario, desfavorable, opuesto. Orain nire aldekoak egin ditudan bezala, aurkakoak (kontrakoak) ere, edo aurkakodiruditen zertxo bi aipatu bear ditut. Or Y 1934, 12. Adiskide ori eztet euskeltzale; ezta ere aurkako. Ldi IL 31. Zuzendari Nagusiak aurkako beste zerbait erabakitzen duanean. “Cuando disponga otra cosa en contrario”. EAEg 3-6-1937, 1758. Geiago ere esan genezake: gauza bat probatu-ala aurkakoa egizta ditekeala ere. Txill Let 56. Egia, aurkakorik egongo ez zana jakiña zan. Etxabu Kontu 69. An azaldu zan gizaki bat. Ez nekian aldekoa ala aurkakoa zan. AZink 104. Aurkako protesta geienetan, mikrofonorik ez. Gerrika 195. Aurkakoa izan du, berriz [euskarak bakartasuna], idazketa zailtzen zion aldetik. MEIG VI 30. (Uso sust.). Aurkako biok –barru-bizitza ta zentzunen atsegin puskila-muskilak–, bateratu ta adiskide erazo nai nituan eta. Onaind STeresa 53. Naiz ta aurkako asko / eraso seguruz. Zendoia 125.
du ad. g.er. aitzakiatu, aitzakia/aitzakiatu, aitzakiatzen || Aitzakia bidez zuritu.Zeure ezjakinak aitzakiatzen zaitu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
aitzakiatu.
1. atxakiatu (V-m ap. Bon ). Manchar(se) (la pureza o perfección de alguien o algo con una falta, pecado, enfermedad…). ” Noizbait atxakijauriko iturriko ura, edan oi da (V-m)” Bon n. º 9. Halako maneraz non diraden sainduenek-ere, [atxakio] hari resistitzen eta bihurtzen enseiatzen bazaizkio-ere, infirmitatez eta faltaz atxakiatu izatea mundu hunetan diradeno ezpaitute utziten. Lç Ins G 3r (ref. al pecado original).
5. Excusarse. Berein onango gizonen artean! / […] / al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab, RIEV 1907, 533. Tentatzen zaituzte aragiak eta […] al dezuten gustu guziak berari ematen diozute. Eta gero nai izango dezute aitzakiatzea edo exkusatzea esanaz demonioak tentatzen zaituztela? Kortazar Serm 182. Baldin deitua izango baziña, ez aitzekiatu (ez aitzakiak atera). ZArg 1955, 254. (ap. DRA)
1 amagarri.Acto por el que una mujer se vuelve, o puede volverse, madre. Cf. 1 aitagarri. Baina piesta zaleen konzienzijaak oitura txaarren tintiagaz zetakatuta dagozan legez, sakrilejijo bat, adulterijo bat, edo aitagarri ta amagarri bat osotu artian, beste kastidadiaren kontrako desonestidade nasaija ezdaukee pekatutzat. fB Olg 181s.
Reply