iz. Ipar.g.er. Sendagilea. Jan eta hotz, ez da atxeterra poz (esr. zah.).(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
atxeter. Etim. En último término de lat. archiater . (S ap. A; SP, Gèze, VocCB ; ax- SP, Dv, H, A). Médico. “Atxetera (O), médecin. Midikua, dotora” SP. “Aberen atxeterra (S), albéitar” A. La forma con fricativa que traen Duvoisin, Harriet y Azkue se debe a su interpretación de la grafía <-x->, ambigua en Oihenart. Penak handi badituzu atxeterrik aski duzu / Sarri sendoturen zira larruiori oso duzu. E 190. Zauri baninz larruian bada atxeter herrian. Ib. 190. Ian eta hotz, ezta atxeterra botz. O Pr 258. Atxeter zekeneti, abokatu goseti, eta partida bien konseilu deneti, begira adi nola asaieti. Ib. 488. Ez min guziegatik atxeterretara, ez iharduki orogatik auzitara. Ib. 589. Ezi balitu Iainko-atxeter / […] / Izenez Phebus daritzanak, / Hartan egin ber’ esku-lanak, / Eta luen ikertu eta lotu, / Segur da zatela sendotu. O Po 52. Atxeterrek janerazten die zunbait aldiz barazkal aitzinian khorpitzetik liberazteko. Ip Dial 11 (Dv midikuek, It eruskiñak, Ur osagillaak). Ahal den aldi oroz behar da deithu aberen atxeterra. Ib. 80 (Dv, It, Ur abere sendatza(i)lle). Atxeter bat degu emen, mediku bat, oiukirik parragarrienak erdi frantzes erdi euskeraz ematen dituen gazte buru-arin bat. A Ardi 89s. An batzu begi-sendatzaile, bestetzu ortzaginlari, bestetzu barneko eritasunen atxeter (osagile) omen. Zait Plat 13.
interj. Mina, ezustea edo nahigabea adierazteko hitza. Atx!, azken puntu hori ez bide da iduri lukeen bezain zuzen. || atx egin Intziri egin; kexatu. Min duenak atx egiten du. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
atx.
1. (AN-gip, B, L, BN, S, R; VocBN , H). Ref.: A; Lh; Gte Erd 8. Exclam. de dolor. “Cri annonçant une souffrance, une douleur” VocBN . “Aïe! (cri de douleur)” Lh. “Min eman didazu! atx! (AN-gip, B, BN-arb-ciz-lab, S)” Gte Erd 107. v. 1 otx. Kopetara hor zaio / hezkur bat erortzen. / “Atx!” dio, “zerk nau hola / ni atzarrarazten?…”. Zby RIEV 1908, 761. Ahal duen bezala berriz xutitzen da eria, lagunari diolarik: Etzakiat baa… oi, atx, atx, eta sabela thorra. Ox 198. Oxalde, sabelari bi eskuz lothua, atx> eta aika. Ib. 197. Garrasika ari zen: atx, atx, ai ei! ai, ei!, gune zauritua gatz eta ozpinez bortizki torratzen zakotelarik. Zub 64. Etzakiat baa… Atx! Denak sista ari zaizkit! Atx! “Aïe!” . Barb Leg 64. (AN, L, BN-mix, S, R; H). Ref.: A; Lh. Exclam. de sorpresa, disgusto, etc. “¡Ca! de ningún modo! interj. de incredulidad” A. “(S), cri d’admiration. Atx! hou! (S), diantre!” Lh. Ken beraz; ken Errepublika… Nahi ez dutenen gatik. Atx, jaun minixtroa… HU Aurp 84. Atx!… Zer duzu? Buruan hatz, ez dea hala? HU Zez 86. Zertako ez dudan aire berean kanporat igortzen? Atx! Hori bertzerik da! Ongixko mainatzen nau gero! Barb Sup 151s. Bearrik lotua zegokela! Pasatzerakoan, nere kolkora: atx! oraintxe katea autsiko balikek… gaxo Erramun! TP Kattalin 181. –Atx! debrien arima! Erramun, hire ezpainetatik entzun ditanekin, badiat aski eremu madarikatu hek higuintzeko bizi nizeno. Zub 51. Atx! azken pondu hori ez bide da iduri luken bezain xuxen. Lf in Zait Plat XVI. Atx… Sobrasko erran diot… Larz Senper 54 (Vill ‘kontxo’).
2. (Sust.). “Cri de doleur” Dv, que cita el ej. de Laph. Hainbertze orratz sistetan atx bat ez zuen egin gure sainduak. Laph 242. Bertzen minak atx guti. EZBB I 68.
3. “2.º (V-m, R), interj. para llamar al cerdo. 3.º (Vc, G-goi), interj. para hacer retroceder al ganado” A.
ATX EGIN (BN-baig, Sal, R ap. A). Decir ¡ay!; quejarse. “Ansia, anhelo. Atx egin (Sal, R), quejarse de dolor. Min duenak atx egiten du (Sal, R), el que tiene dolor suele hacer (decir) ¡ay!” A. “Min duenak atx itten du (AN-ulz), quien se queja es porque le duele” Inza Eusk 1928 (II), 102. Ta etxe zarragaitik atx egiñez iñoan: Etxe onen zoritxarra edo dok. Illuna ta tristea dok. “Quejándose” . Or Tormes 85. Eta minbera denak atx egiten… Larz Senper 100.
ATX EGINARAZI. Hacer gritar, hacer quejarse. Hitz horiek itze batzu irudi sartzen ziren Frantsesen beharrietan, lehenik “atx” egin-arazten ziotela. “Lui faisaient faire d’abord ‘aïe!” . Ardoy SFran 104.
ATX ERAGIN. “Atx eraginen diot, je lui ferai crier aïe” H.
Sinonimoak: interj. Ipar.
[ai!]: ai, aiei, ene, ene bada (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esinterj. expresión utilizada para expresar asombro, sorpresa, dolor, etc. frinterj. expression utilisée pour exprimer l’étonnement, la surprise, la douleur, etc. eninterj. expression used to express amazement, surprise, pain, etc. portinterj. expressão usada para expressar espanto, surpresa, dor, etc.
Testuinguruan
–Atx! – kexatu zen Imanol. [Ortzadarra sutan, Fernando Morillo (Elkar, 2003)]
1 iz. Ahaidea. Bertze bat ere badut ezin ahantzia, sortzez ez izan arren gure askazia, umezurtz gelditurik gurekin hazia. 2 iz. Leinua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 askazi.
Tr. Usado por autores septentrionales (en su casi totalidad bajo-navarros y suletinos) y roncaleses, lo encontramos tbn. en Mendiburu y, modernamente, en Ibiñagabeitia y Aresti. Debió ser usual también en áreas más occidentales, a juzgar por su aparición en canciones y relatos recogidos por Barandiaran en algunos puntos de Vizcaya y Guipúzcoa; cf. infra ejs. de JMB Mund .
1. (BN-lab-ciz-mix, Sal, S, R; VocBN , Gèze, Dv, H), azkazi (R; Lecl (-kh-), Sb-Urq (-kh-), VocCB , H), askasi (SP (que cita a O)), azkasi (BN-ciz-mix, Sal, S, R), haskazi, askatze (Sal, R). Ref.: Bon; VocPir 152; A (askazi, azkasi, aizina, burzegi); Lrq; ContR 531; Iz R 285; Gte Erd 250. Pariente. “Cognatus. Pariente. Parent” Sb-Urq. “Parent” VocBN, Gèze. “Banian zerbait aizina deuri oilten zaitadala, askazia bainion” (R) A s.v. aizina. “Ez dut horren askazirik ezagutzen (BN-lab), familia eta askazien mezak (BN-ciz), askazi-adixkidek salan ürhentü die besta (S), aphezaren askazi zen” Gte Erd 250. v. ahaide. Arnega ezazuei […] aitaz eta amaz eta azkazi [en otra vers. askazi] guzuez. (Valle de Roncal, 1569). ConTAV 5.2.3. Eta arima haur beharrian ezpadago, aplikatuko daroztegu huntarzun hok, hunen askasi, ezpa ahaideren arimarik beharrenian daudezener. FPrBN 21. Beharrak izurriaren mañak . <manac> ditu: askazi-adiskidez gabetzen gitu. O Pr 82. Egizu so bat zure aitzinian ioan diren zure askaziak, adiskidiak eta zure ezagutiak. Tt Onsa 41. Haren askazi, edo beste arima beharretan direnegatik. FPrS 31. Hen berthüte ederrena dela, bere aita amen, askazi eta gehienen manü pian bizitzia. Bp II 36. –Noren behar dügü güziz othoitü? –Nork bere askazi, adiskide, eta honkigilen. Ib. 127. Adio erraiten zien aberastarzüner, kargier, uhurer, eta askazier orori. Mst I 18, 3. Natürak plazer hartzen dü, adixkide eta askazi hanitx ükheitiaz, etxe hunetik. Mst III 54, 6. Guraso moldakaitzetatik, aurride, senide edo askazi mukerretatik, auzoko gaistoetatik edo edozein beste saiets edo alde on edo gaistotatik. Mb OtGai 9, 78. Utzia bere dizipuliez eta azkaziez. AR 159. Etzuzun Ama Birjina hainbeste denboraz egon Seinta Elizabethen etxen haren askazi eta adiskide zelakotz xoilki. Ib. 382. Hügüna askazien artian. Egiat 223. Ez dute jende handiek beraz zeren gorritu / Gaztelu-dunen askazi direlakotz aurkitu. Monho 60. Ebiliren beitzira uhure handitan, / haren askazi nublen jauregi orotan. Etch 570. Etxandi Garindañe nin khexü bethi, / Haren amoria benin nik askazi. Ib. 640. Eztutuzie salduren / Askaziek utzi alhorrak. Arch Fab 171. [Zerbütxaria] Pierrak beharria muztü zianaren haskazi bat zen. EvS Io 18, 26 (Lç, He, TB, Dv, Leon, IBk, IBe ahaide, LE, Ol, Or aide, Ker senide). Bena askazi bezala bere boztarioaren erakusteko […], joan zen […] Elizabethen ikhustera. Ip Hil 77s. Txerkhatü zien auherki askazien eta ezagünen artian. Ib. 134. Eskualdunak nor eta zer garen / Ez dugu behar ahantzi: / Ekhialdeko jendaia zaharren / Ginela lehen azkazi. Zby RIEV 1909, 398. Eta azkazi eta adeskide anitxek egiten dei bazkariak xunto. Mdg. 137. Zerbait huntarzün ere, eta oro ützi, aitaren gainditik Tarban zütian askazier. Const 42. Erranik izan da, gizon kondenatuen askaziek borreroa erosten dutela. Mde Pr 77. Ugarteko lehendabiziko biztanleok […] Eskualdunen askaziak zirela uste izan dute jakintsu batzuek. Ib. 248n. Nunbaitik jina zen… Nehork ez dio behin ere askazirik ezagutu. Larz Senper 12. Iainkoen askazi maitea, Ioberen luzapen aundi ori! Ibiñ Virgil 43. Bertze bat ere badut ezin ahantzia, / sortzez ez izan arren gure askazia. Xa Odol 231. Jinkua diat aita, Andredena Mari ama, / Jandonahani gazaita, Jandona Petri kusi: / Horiek danak ditinau askazi, / loiten ahal diau ausarki. (BN-baig). Satr Ahaid 650. Anai-arreben eta askazien mina. Larre ArtzainE 325. Hizkuntzaren argia oparoago zabaltzen da ahaide hurbil eta urrutikorik aurkitzen denean, zenbait hizkuntza-familiatan gertatzen denez. Ez dugu guk horrelakorik, bakarka bait gabiltza oraindik ahaide eta askazi kontuan. MEIG VII 94. v. tbn. CatLan 89. UskLiB 24. CatS 126. Azkazi: CatS 16. Miembro de una casta. “Le había tratado de agote azkazia” (Pamplona, 1590) ReinEusk 90.
2. (V-och, BN-baig; H), azkazi (G-goi). Ref.: A Apend; Satr CEEN 1969, 182; JMB At (azkazi). Parentela, conjunto de parientes; casta, linaje. “Race. Abrahamen azkaziakoa, qui est de la race d’Abraham” H. “Casta” A Apend. “Ascendencia, comunidad de sangre, parentesco” Satr CEEN 1969, 182. “Familia, parentela” JMB At. Españiak eremu hedatuak ditu / bi munduak erregek bere meneko tu: / zein da hetan komarka, non zure askasia / ez baita aiphatua eta handietsia? Dh in BertsZB 176. Inprudentzia eta banitate ariña / Hitzketeria eta kuriostasuna, / Ahaide hurbillak dire: / Haskasi [sic] bereko haur dire bedere. “Ce sont enfants tous d’un lignage” . Gy 257. San Benediten familia / Geroztik zein den hedatu! / Legegabeen askazia / Hark du jende on moldatu. Zby RIEV 1908, 610. Andra Geaxi: / Ekatzu nere orrazi; / Bestela galduko ittut / Zure ondorengo azkazi. (G-goi). JMB Mund II 60. Lanbreabeko etzanderea, / Ekasu nire iserea; / Ezpabe egingo dot sure askasia. (V-arr). Ib. 57 (cf. nota: “Askasia, askasie, azkazi, son palabras usadas sólo en esta leyenda”). Askazi> handi eta joria ziren Montresortarrak. Mde Pr 110. Madarikatu izan bedi, / zerorren askazia. / Ematen ezpadidazu / amaren artasia. Arti MaldanB 204. Gaineratiko Xiberotik arras desgune delarik, ez da harritzeko horko jendea ere poxi bat apartekoa baita, bai askaziz, bai jitez, bai euskalkiz. Lf in Casve SGrazi 15.
3. “Askaziak, parents, père et mère” H. Han hasi ziren haren [Jesüs Kristen] desditxak eta haren askaziak bortxatü izan ziren haren eroaitera Ejiptarat. Bp II 32. –Non egon zen? –Nazaret Galileako bürgian bere askazieki. Ib. 33.
2 askazi.
(V-och ap. A ). Semilla, simiente. v. 2 hazi. Jakizu Perez, usteldu arren madaria, / Usteldu baga dagoan arte askazia; / Erein bedi au lur samurrean ta barria / Erneko jaku laster landara pozgarria. AB AmaE 460. Erein daiguzan guk bere euskal askaziak, / Iraun dagian euskaldun beti gure Erriak. Ib. 461. (Fig.). “(V-och), doctrina, enseñanza. Askazi txarra zabaldu dau orrek” A.
zenbtz. Makina bat, hamaika. (Dagokion sintagma beti mugagabean doa eta aditzarekiko komunztadura batez ere pluralean egiten da). Ikusi gabeko alehun gauza sinesten nituen.(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[alehun]: kontaezin, ezin kontatuzko, ezin konta ahalako (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es zenbtz. zehaztgb.innumerable, incontable fr innombrable, incalculable en innumerable, countless, port inumerável
Testuinguruan
Ikusi gabeko alehun gauza sinesten nituen. (Hiztegi Batua)
iz. Atzeraka ematen den pausoa. Hau atzerapauso bat da auzia konpontzeko bidean. Hizkuntza irizpideetan atzerapauso nabarmenak eman dira. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ATZERA-PAUSO.Paso atrás. Atzera juanda ez zala gerrarik irabaziko, eta atzera pausua emoten daben guztiak il egin biar dirala. Gerrika 77.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. paso hacia atrás (2) iz. retroceso fr iz. recul, régression en iz. setback; reversal port iz. passo para trás
Testuinguruan
Hau atzerapauso bat da auzia konpontzeko bidean. (Hiztegi batua)
da ad. aharratu, aharra/aharratu, aharratzen || Liskartu.Beren erlijioak debekatzen die samurtzea, aharratzea, elkarrekin joka aritzea. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
aharratu. (L, BN, S ap. Lh ; SP, Arch VocGr , Hb, VocBN , Gèze, Dv, H, A), ahartu (vEys, H (BN)). (Aux. intrans.). Reñir. “Quereller de parole” SP. “Se quereller avec violence” VocBN. . Aharra ziten artzainak, / ager ziten gaznak. Saug 99. Aharra ziten altxonak, ager ziten gazna ohonak. “Les valets du pasteur s’entrequerellèrent” . O Pr 10 (cf. RS 52: unaiok arri zitean). Hori erraiten zion puta alaba batek bere amari, ama bertze emazte bateki aharratzean. Ib. 484. Sabeleko ertseak ere aharratzen dira. O PrASJU 270. Harzaz aharratü nahia, erhokeria dela oiztekiziala doana. Egiat 177. Hiriti jalkhi zirenin hasi ziren / ihur etxakin zer gatik aharratzen. Etch 638. Ezta aharratuko, ez da oihuz ariko. SalabBN Mt 12, 19 (Dv ez du aharrarik). Beren erlijioneak debekatzen diotek samurtzea, aharratzea, elgarrekin joka artzea. Prop 1880b, 13s. Nik ikhusi nuena zen Arabek bazutela elgarren artean makhur, eta nere baithan egiten nuen agian batzuak bertzeekin aharratuko zirela. Prop 1888, 246.
AHARRATUXE (S ap. Lh) (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
1. Destrozar, destruir, romper. [Herioak] natura humanoa oro arras akhaba, ruina, hil eta atarra artino, eztu honik ukhenen. Tt Onsa 138. Jinkuaren zerbütxatzia / Etzitadak ez desuhure, / Kalitatia eztiat / atarratzen deüsetan ere. StJul 120. Umeak atarratu egiten due etxea. “Los niños destrozan la casa” . Ayerb EEs 1914, 212.
2. (BN-arb ap. A ). Reñir, censurar; castigar. “Reñir violentamente” A. Cf. atarra, atarraldi. Berak [Erode-k] atarratuta gero askatuko dut. Ol Lc 23, 16 (IBk zigortu ondoren). Gorroto nautenei buruz, gurasoen gaiztakeria irugarren ta laugarren gizaldiraño atarratzen badakit. Ol Ex 20, 5 (Urt punitu, Dv bilhatu, Ur kastigatu, Ker zigortu). Aien ogena zuengan atarratuko dut. Ib. 32,34. Zigor oñazez atarratuko al ditu Olinpiar yainko andiak. Zait Sof 17. Aberritik yaurtiz gabetu naun nere anaia atarratzeko, gertu bainago. Ib. 143. Ez dit axolik, ez naiz mokoka ari, ez atarra naiean. “Nec reprehendo” . Or Aitork 324. 3. “(Sal), hartarse. Atarra adi noizbait, hártate alguna vez” A. Cf. atarradura. 4. “(R), atacar. Loak atarra, ser atacado, tentado por el sueño” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) (ikus apurtu, desegin) destrozar, destruir (2) (ikus zigortu) reñir, reprender, censurar, castigar fr (1) (se) rompre, (se) casser, (se) brisser (2) punir; réprimander en (1) da/du ad. to break (up); [puska txikitan] to smash; [papera, oihala] to tear, to rip (2) to punish; to sanction, to penalize; to reprimand, to scold, to rebuke; to tell sb off (inf)
1 iz. Arrotzak eta eskaleak doan hartzen zituen etxea. Elizatxo bat egokitu zuten arroztegi moduan. 2 iz. Ostatua. Salegi jaunaren arroztegian sartu zen afari eta gau ostatu eske. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
arroztegi. (Lar, Hb). Posada, casa de huéspedes, pensión, hotel. “Hospedería”, “hospicio” y “hospital” Lar. v. ARROTZ-ETXE. Elizatxo bat jarri zeban eskale bideanteentzako arroztegi edo hospital, gela berezitua estudianteentzat zebala. Izt C 452. Hango jende onek beren etxetan leihorra eta mahaina ematen zioten; baziren ere hortakotz etxe . arroztegi deituak. Zby RIEV 1908, 83. Egin izan zen hortako / Arroztegi bat aldean / Arrotz beilariendako. Ib. 419. Suizako mendiarte baten dago Done Bernardo andien Bakartegi-arroztegia. Ezale 1897, 72a. (en nota: “Arroztegia ta ostatua erdi-bardinak dira”) Ta ezkerreko esku aldetik arroztegia, toki alaian, Domingo Aranburukoak oraiñ 216 urte ondekidatua. (I. Belaustegui, 1899) JFlor. Bion artean arroztegi andi bat, Hotel bat, egin degu uriaren erdi-erdian.A Ardi 4. Egin zan Maria-Cristina arroztegian bazkari-jai eder bat. Garit Usand 46. Non dago arroztegia, nere ikasleekin Paskakoa yan dezadan? Ol Lc 22, 11 (Or MB 346 arroztegi; Lç ostatu). Lurralde urrutietara eldu baikoz, luzaro izango nula atsalditxo bat ere, alde aurrez esan zidan, eta an, Yainko gurenen yarlekua arroztegitzat iritxiko nula. Zait Sof 108. Jaun bizartsu bat Debako Salegi jaunaren arroztegian (ostatuan) sartu zan, apari ta gau ostatu eske. Etxde AlosT 41.
iz. Ipar. Pattarra. Aguardient xorta bat edanarazi zioten.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
aguardient. (L, BN, S ap. Lh; H), aguardint(a) , aigardent (Chaho, Gèze), agorient (Ht VocGr 269), agorrient (L ap. Lh; H), agardient (S ap. Lh), agardent , agordient , aguerdinta , aguardintte (V-gip ap. Elexp Berg), augardient (Arch VocGr , VocBN), agoarjenta (SP <-genta>), aguardenta , argorient . Aguardiente. “Eau de vie, agua ardiente” SP. “L’eau de vie” Ht VocGr 269. “Orujo, aguardiente. Ari igual jakuan patxarra izan, aguardinttia izan. / Len aguardinttia orujo zuan, da gero asi zittuztan koloriak eta zerak” Elexp Berg.
Tr. Al Sur se documenta aguardient(a) en una carta del s. XVII, en Aguirre de Asteasu, Echagaray, Aramburu-Bago y JanEd; aguardiente en J.A. Moguel, Guerrico, Zabala, JanEd, Kirikiño (Ab II 171) y Anduaga, y aguardint(a) en Echagaray, Iraola, Txirrita, Yanzi y Bertsol (1932, 218; tbn. aguardenta en la misma pág). En la literatura septentrional hay numerosas variantes: aguardient en Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Barbier y Zerbitzari (Azk 101), agorient en Hiribarren (Esk 229), Duvoisin (Lab 321), Barbier y Landerretche, agordient en ECocin (15), aguardint en M. Elissamburu (Fram147), aguerdinta en Etchepare de Jatsu, agorrient en unos versos recogidos por Zerbitzari (Azk 104), argorient en unos versos del s. XVIII y aigardent en textos suletinos (junto a agardent en AstLas).
Aguardienta eta 10 opil brea (1683). ConTAV 5.2.9, 130. Hi, argorient tratnta, herio emaillea. (1780). BertsZB 122. Baso erdi aguardiente. Mg CC 182. Ardo, mistel edo aguardiente ematea. Gco II 61. Aguardienta ur, piper edo beste gauzakin [nastutzea]. AA II 168. Fusilla aguardintaz / karga baliteke, / bala gustoz aboan / artuko lukete. Echag 24 (tbn. 24 aguardientaz). Aguardienta eta tabako belarra. Aran-Bago ManMed 260. Nafar aguardienta / erari gozua. JanEd I 58 (69 aguardinta (det.), 58 aguardienteak). Kopa bat aguardiente napar. Zab Gabon 76. Iduri zaut ene gizonak erretreta gose baino aguardient egarriago direla. HU Zez 204. Aguardinta alkanforatu usai pestia. Iraola 129. Aguardient zirrista bat. JE Bur 170. Bati baso-arnoa paga, bertzeari aguardient-kotxeta. Barb Sup 37. Ardua ere kastatzen dute, / ez aguardinta bakarrik. Tx B II 158. Kopa bat agorient hurrup eta klik iretsirik. Barb Leg 147. Aguerdinta xorta bat edan-arazi zioten. JEtchep 58. Nik goizean, jaikitakoan, lenengo iru edo lau kopa aguardiente edan. And AUzta 99. v. tbn. Aigardent: AstLas 28. Arch Gram 26. Alth Bot 12. Const 41. Kutxet erdiko poto / bat aguardinta. Yanzi 48.
AGUARDIENT-EDALE. Bebedor de aguardiente. Bera beno pollitago / ezpalinbalu emaztia, / agardent edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10. Agorient edaile Gethariako. (L-côte) Lander Eusk 1925 (IV), 50.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) aguardiente fr iz. (Ipar.) eau-de-vie en iz. (Ipar.) alcoholic drink which is obtained by distilling wine or any other alcoholic substance port iz. aguardente
Testuinguruan
Aguardient xorta bat edanarazi zioten. (Hiztegi Batua)
ad. atzitu, atzi, atzitzen || 1du ad. Atzeman. Bi erbi atzitu dituzte oihanean. Etsaiak zeuden tokira gauaz sartu zen eta bi erregeak atzitu zituen. Gizonak eta emakumeak uraren ihesi eta ura haien ondotik atzitzen! Gaizkile ustekoa batek atzi, besteak gorde giltzapean, besteak kondena, besteak urka. 2du ad. Inform. Ordenagailuetan eta kidekoetan, memorian edo fitxategi batean dagoen informazioa bilatu eta lortu. Erabiltzaileak edo aplikazioak fitxategiak atzitzeko duen bide bakarra fitxategiak kudeatzeko sistema erabiltzea da. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
atzitu. v. atxitu.
Sinonimoak: ad. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[atxilotu]: atxilo eraman, atxilotu, bahitu, eskua ezarri, gatibatu, harrapatu, preso altxatu, preso hartu, arrastatu Ipar., atzeman Ipar., atrapatu Bizk.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. apresar, capturar; pillar, coger, prender, asir; alcanzar, atrapar (2) du ad. captar, percibir; comprender (3) du ad. sorprender, descubrir (4) du ad. engañar (5) du ad. arrestar (6) du ad. (Inform.) (Telekom.) acceder fr (1) du ad. saisir, attraper, capturer, réussir (2) du ad. capter, percevoir (3) du ad. découvrir, deviner endu ad. to capture, to catch; to seize, to grab port (1) du ad. apreender, capturar; pegar, agarrar (2) entender, captar (3) descobrir
Testuinguruan
Loak ez zuen atzitu, haatik, barnean zebilkion zurrunbiloa poxelu. [Baina bihotzak dio, Xabier Montoia (Elkar, 2002)]
iz. Aberria. || [Oharra: Euskaltzaindiak, asaberri-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. aberri]. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
asaberri. (A). Patria. “Asaberri (?), patria” A. “Aizorri esaten ei da Oñati-aldean aiterri edo asaberri edo iaioterri esateko” Ezale 1897, 141n. v. aberri. Bizkairarte [moroak] etorri leitekezala, ta Bizkaittarrak-be joan bear ebela euren asaberria jagotera. Echta Jos 56. Nik “mundu guzti” orren antzera, bi sorterri, bi asaberri, bi . patries bear banitu, bigarrena enuke izango ori; nere bigarrena Leaburu izango litzake: semeerria, bigarren asaberri. A Ardi V.
iz. Kakalardoaren antzeko intsektu handia, oskol beltza duena eta oreinaren adarren itxurako baraila handia ezaugarri duena (Lucanus cervus). Ik. akulamendi. (Hiztegi Batua)
ARKANBELE KANTA. Norbait behin eta berriz beti erretolika berarekin, beti berearekin, temoso aritzea. (Bakoitzak bere arkanbele-kanta, Mikel Taberna Irazoki )
Orotariko Euskal Hiztegian
1 arkanbele. (H (+ -kh-), A), arkanbela (Urt), arkamelu (L-côte, BN-baig ap. A), arkamele (Darric ap. DRA .). Ciervo volador (Lucanus cervus). “Cantharis, uli ogi ialea, uli beltza, ogi jan ulia, arkanbélaa” Urt IV 158. “Cerf volant” H. “(L?) 1.º lucano, escarabajo. 2.º se dice también, por irrisión, de un hombre pequeño, regordete, enano” A. “Arkameku (L-côte; Laf.), hanneton” Lh. “Escarabajo (Darric)” DRA . v. arkulo (2), akulamendi. Arkamelu urte, sagar urte. EZBB I 40. ARKAMELU-BELAR. Cardencha. “Arkamelu belharra, cardère sauvage. (Orok badakite naski behin baino gehiagotan eskuan ibili dutelakotz, zer den arkamelua. Nihork ez othe du haren adarrik mihiari lothu?)” GH 1930, 226.
2 arkanbele. (Lar→H, Hb), arkamele (L ap. A ), arkanbile. “Cuento, fábula” y “fábula” Lar. “Fable, conte” H. “Cuento, fábula” A. Cf. Sb-Urq: “Arkanbela. Fábula. Cometa [?]”. Greza, arkanbilen ontzia denak, gezür franko dereikü adin lüzetzaz barreiatü ta erakutsi bürüzagisa zela hetan. Egiat 189.
Sinonimoak: iz. Ipar.
[tamaina handiko intsektua]: akulamendi, kakalardo adardun (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Lehen ere agertu da gaia Ekografia hauetan —nire arkanbele kantetako bat dela esan daiteke—: debate sakonen falta sumatzen da ETBn, eta euskal kulturan oro har. Patxadatsuak, gogoetatuak, arrazoituak, argumentatuak, haserrerik eta oihurik gabekoak ahal baldin bada, baina sakonak, eta horretatik, duen balioa eta interesa ukatu gabe, oraingoz behintzat, urrun samar sumatzen dut Ezberdinak. [Ezberdin irizkideak, Juan Luis Zabala (berria.eus, 2021-03-30)]
aloxa (), aluxu (G-to ap. A ). Sencillo; flojo, débil. “Ligero, débil. Lan aluxua (G-to), trabajo hecho a la ligera” A. “Aloxo dago ori, está sencillo, flojo, desatado, etc.” Ayerb EEs 1914, 161. Gaitza ikusi ez duenaren onbidea aloxa, urria da ordea. Jaungoikoa aurpegiz degunian, bere alde agertzea ezer ez da.Ayerb EEs 1912, 179. Euskalerriaren alde-k gañean azaltzeko nai degun dibujoak erreza ta aloxa izan bear du. EEs 1913, 109. Bigaramoneko lana, lan aluxua zaio. Inzag Kabuxak 85.
ALOXOAN (G ap. A, que cita a Arrue; aluxuan G-to ap. A). “Débilmente” A. Aita zuur ta langillearen utsunea, ez eban ez egokiro bete aren ama nagiak, eta bai apapuan, aloxuan. Erkiag BatB 34.
iz. Belar landare bizikor eta apaingarria, multzoetan bilduak dauden lore kolore-biziak ematen dituena (Cheiranthus sp.). (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
AHUNTZ-PRAKA. “Auntzpraka (V-m), alelí” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Bot.) alhelí, alelí fr iz. (Bot.) giroflée en iz. (Bot.) wallflower port iz. (Bot.) aleli, goiveiro
Testuinguruan
Loreen artean bizi zen; arrosek, amañi liliek, ahuntz prakek, mugetek inguratzen zuten. [Parisen sabela, Emile Zola / Karlos Zabala (Alberdania-Elkar, 2004)]
azkendu, azken/azkendu, azkentzen || da/du ad. Azkena eman, bukatu. Santuak lehenbailehen azkendu nahi zituen lanak. Ederlan bat, bikainki azkendua. Maiz azkendu genituen geure ikustaldiak haserre bizian. Meza azkendu zen arte. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
ad. [bukatu]: akabatu, amaitu, azkena eman, bukatu, buru eman, bururatu, burutu, akabo izan Ipar., fini izan Ipar., finitu Ipar., hondartu Ipar., urrendu Zub., finatu Ipar. zah.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da ad. permanecer, quedar; quedar en último lugar, rezagarse; perderse (2) da/du ad. acabar, finalizar, concluir frda/du ad. finir, achever, terminer enda/du ad. to end, to finish, to conclude portda/du ad. acabar, terminar
Testuinguruan
Eguna azkendu eta arrastiria ilundutakoan, tabernaren batera joaten zen, Bruges-ko bidean, ikatzez baltzituriko eztarria kuytez garbitzen, ate ondoan freskura hartzen zeuden andrazko guztiek lagunkiro egiten ziotela dei. [Ulenspiegelen elezaharra, Charles De Coster / Koldo Izagirre (Elkar/Alberdania, 2007)]
ahozuri, aho-zuri ||adj. Mokofina.Santa Graziko ostatu bakarrak munduko aho-zuri guztiak biltzen badaki.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ahozuri. 1. (L-sar, BN-lab; H), ahoxuri (S), ahazuri (SP, H, A), agoxuri (L). Ref.: A (ahozuri, ahoxuri, agoxuri); Lh (ahoxuri). Goloso; exquisito en el comer. “Friand, écornifleur” SP. “Délicat, gourmet” H. “Regalón” A. “Ahoxuri (S), melindroso” Ib. “Agoxuri, […] según Landerretche […] se usa sólo en la frontera con el sentido de gusto difícil, melindroso” DRA. “Délicat pour le manger, gourmet” Lh. v. ñapur, mokofin, litxarrero. Hemen gaindiko aho-xuri guziekin diot beraz . popooi dela hemengo tokietan, jan aldi on baten ondotik aho garbigailu bat bere parerik ez duena. Prop 1893, 127. Unhatzea ez du maite [frantsesak], aho-xuria da, bertzeen enganatzea zaio guziz laket. JE Ber 71. Ez duzue ezagutzen Mariluz? […]. Phika bezen aho xuria. Zerb GH 1927, 441. Debruak aldiz bazakien bazela Itsasun better aho-xuri bat. Lf Murtuts 10. Yanzkeratik ezagutzen da gizona sarritan, eta Frantzin, mail eta nare goi[e]netako lagunak agoxuriak dituzu gai ontan. Amez Hamlet 35. Ainhoako aho xuriek zokoetarat igorri ogi mokor idortuen biltzeko. Zerb Azk 45. Santa Graziko ostatu bakharrak munduko aho-xuri guzien biltzen badaki. Herr 25-10-1956 (ap. DRA ). Aozuriek bezala, maiera etenbage ekarritakoa arin-ba-arin ezpain-ertzez dastatzen duten eran. Zait Plat 150. Iateko gertu dagoen aoxuriak bezala. Ib. 137. (No ref. a la comida) Izan ere, musika ederzale sutsuak ditugu gure arrantzaleok betidanik; belarri oneko, entzumen fiñeko, kanta-samurrentzako ao-zuriak, bertsozaleak iñor izatekotan. Erkiag Arran 190.
2. Exquisito (manjar, comida). Ba ekian onek, iñoiz edo bein jateko aozuri ta milingen gogorik izan ezkero, nun zuzendu ta aurkitu, aragi illen antzean biziak bere… Erkiag BatB 138.
3. Gusto, criterio. Naikoa degu olerkietan eta idaztietan mamia ta azala alkarrekin berdintzea. Barrengo gaia, dagokion itz-estalkiz ta irudi-apañez, janztea. Agoxuriak erakutsiko bidea. TAg Y 1933, 22.
Beste hizkuntza batzuetan (Labayru eta Word Reference hiztegiak):
es adj. melindroso -sa, que gusta de manjares delicados fr gourmand, gourmande; qui aime les délices, exquis à manger en exquisite in eating port quem gosta de iguarias delicadas
Testuinguruan
Han sabeldarraioa, ahozuria, lamitia, jan-edanera emana, gulara eroria, gosez eta egarriz ur-xorta bat ere ezin erdietsiz, hamikatua ibiliko da, ahuldua eta iragana jarriko da. [Gero euskara xumean, Patxi Salaberri Muñoa, UEU, 2017]
1. du ad. azpidatzi, azpidatz, azpidazten. Film batean esaten denaren itzulpen edo transkripzio laburtua irudiaren behealdean jarri. Film guztiak jatorrizko bertsioan eta azpidatzita eskainiko dira. || 2. iz. Azpititulua. Jatorrizko bertsioari azpidatziak gehituz. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
ad. [azpidatzi] : azpititulatu
iz. [azpidatzi] : azpititulu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. subtítulo (2) ad. subtitular fr (1) iz. sous-titres (pl) (2) ad. sous-titrer en (1) iz. subtitle (2) ad. subtitle port (1) iz. legenda (2) ad. legendar
1iz. Errieta, agiraka. Ik. aharra. Aitaren ahakarrari ez entzun eginaz. Jainkoaren kontra erasi dituzten ahakar guztiak. 2iz. Liskarra. Ezkontide arteko ahakar sutsu horietariko batean ziharduten. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ahakar. (L? ap. A, que cita a Ax; H, que cita a He), akar (Sal ap. A ; Aq 733 (AN), H (G, AN); ãkar R ap. A ). Reprimenda; reproche. AxN explica liskar eta beltzuri (422) por akar eta muker. v. aharra.
Tr. Hasta el s. XX sólo se documenta en textos labortanos y alto-navarros. En el s. XX tbn. lo emplean autores guipuzcoanos y vizcaínos, y el roncalés Mendigacha. Se encuentra tbn. en una adivinanza recogida por Garralda. En DFrec hay dos ejs. de akar.
*Bekhatuen eritasunetik sendatzeko borondatearekin egiten diren liskarrak, ahakarrak, mehatxuak, eta eranzuteak ere. Ax 277 (V 185). Jainkoaren kontra erasi dituzten ahakar guziez. “De omnibus duris” . He Iudae 15 (Lç, IBe hitz gogor, Dv ahapaldi gaixto, Ol gordinkeri). Akar ta izkuntza gaistoetan zaude ixilik. (108) ‘Cuando te reprenden y dicen malas palabras, estate callando’ . LE-Ir. Bere eretxi ta asmuak ezetariko akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi ta gazatuko balitu. Eguzk GizAuz 83. “Gorrotogarriro ilko al aiz! ta beko yainkoek negar oiek iñoiz itzurtzerik ez al dizkitzue emango!” Onelako akarrez larderiatzen nau. Zait Sof 19. Aitaren akarrari ez entzun egiñaz. Etxde AlosT 63. Esker gaiztotzat salatuz Usoak bein baño geiagotan egin zizkion akarrak (errita). Ib. 98. Hamletek, ordea, akarra akar ordain ematen dio. Amez Hamlet 12. Zer zentzun eta zentzunondo gero! Akar ori, ori, duk emakumekeri. SMitx Unam 5. Doatsu, beraz, egi utsez pozten dana, guziak Beregandik egi duten Aren akarrik gabe. Or Aitork 273. Ez dakit akar ta asarreok zegaitik agertzen dituzun iñoren aurrean. Erkiag BatB 180. Goratzarrearen naiz akarraren deadar latza biziagotuz. Zait Plat 124.
(SP, H), ankar (Sc, R ap. A). Riña, disputa. “Querelle, dispute” SP. “Ãnkar (Sc, R), riña” A. Leku egongiuarengatik, ankartu zren bi emazte […]; kalako gisan izazen ankarra. Mdg 125 (tal vez la grafía quiera representar ãkar-). Ez du akarrik, ez oiurik aterako. ‘Non contendet, neque clamabit’ . Ol Mt 12, 19 (Dv aharrarik, Ker eztabaidarik).
iz. Agroekologia, nekazaritza-eredua (maneiua eta teknika) bere osotasunean ulertzen duen kontzeptu zabala da; dimentsio ekologikoa, sozioekonomikoa, soziopolitikoa eta kulturala kontutan hartzen dituena (Wikipedia)
Wikipedian
Agroekologiaren nekazaritza-eredua BIO-EKOLOGIKOA izan behar du. Eta gainera, beste zenbait irizpide kontutan hartu behar ditu:
Bertako ekoizpena, bertako kontsumorako.
Bide motzeko banaketa kanalak, gertutasuneko erlazioak
Giza neurriko etxaldeak, baserritarren nekazaritza herrikoia.
Lan baldintza duinak baserritarrentzat eta beren langileentzat
Landa garapena: baserritar gazteen instalazioa, lana sortzea
Materiaren zikloak kudeatzea, birziklatzea
Gardentasuna
Bio eta agro aniztasuna
Laborarien erabakitzeko gaitasuna, ekoizpenean, eraldaketan eta salmentan.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. agroecología fr iz. agroécologie en iz. agroecology port iz. agroecologia
Testuinguruan
Harrikoa egiten ari zara. Espartzuarekin gogotsu igurtzi duzu teontzia eta, hara, jeinua agertu ez zaizu ba! Desio moduko bat eskaini dizu: zeuk erabaki dezakezu zelan konpondu mundua. Buf… Baldintza bakarra: berba bat eta bakarra aipatu ahal diozu. (…) Bioteknologia, robotika, kapitalismo kognitibo eta Netflix sasoian, agroekologia? Hain zuzen. Zibilizazio konplexu, jantzi eta bizigarri bat sortzeko oinarri gisa, erantsiz funtsezko hainbat industria prozesu eta egitura. [Hitz bat mundua sendatzeko, Joseba Azkarraga Etxagibel (berria.eus, 2020-01-23)]
1 interj. Norbaiti, ikustean edo eskutitz baten hasieran, eta bereziki harengandik urruntzean edo eskutitz baten bukaeran, esaten zaion hitza. Ik. kaixo;adio. Entzuleok, agur!Agur, edo Jainkoa dela zurekin. Agur, jauna. Agur Maria, dohain eta grazia guztiez betea. Eta gur egiten zioten, ziotela: agur juduen erregea!Agur denoi, beste bat arte. Agur, Ama; banoa, baina ez betiko.
2 interj. Akabo. Baldin hartzen ez bada denboraz ardura, agur gure basoak, agur ezkurra. Eta Jainkoaz axolarik ez bada, agur!
3 iz. Agurtzea. Bere agurra helarazi digu errektoreak. Plazetan agurrak dituzte laket, eta Maisu deituak izatea. Agur hitzak. Gaur, hamabietan, agur ekitaldia egingo diote Donostiako Errekaldeko beilatokian. Bertsolaria bere agurra botatzera zihoala telefono baten musika entzun zen. Ez dut joan nahi izan, zuri agur bat egin gabe.
4 iz. Hainbat euskal dantzaren zatietako bat. Gipuzkoar erako aurreskua osatzen duten lau dantzak egin beharko dituzte: desafioa, eskua aldatzeko soinua, agurra eta zortzikoa.
5 iz. Begirunea, gurtza. Jainko egiazkoari bakarrik zor zaizkion agurrak. Agurrak eta ohoreak eta lehia mundutar zoroak, non dira?
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) interj. hola; adiós; salve (2) interj. adiós, se acabó, se terminó (3) interj. (Erl.) [Ama Birjinari agur egiteko erabiltzen den esapidea] salve (4) iz. saludo, salutación; adiós, despedida (5) iz. veneración, respeto, reverencia (6) iz. estrofa de saludo y de despedida que hace el bertsolari al cantar en público (7) iz. [Gipuzkoako dantza] reverencia, saludo (8) iz. (Erl.) salutación fr en port
Testuinguruan
Orain elkarri agur esateko ordua da. [Hemingway eta euskaldunak zerbitzu sekretuetan, Edorta Jimenez (Susa, 2003)]
kaier. (Chaho, T-L). Cuaderno. Botuen eta instrukzionen kaiera. Revol 91. Hire liburuak, hire kaierak, hire lumak eta hire izkiribiña. Arch Gram 57. Eskuetan zituzten probintzia guzietako kaierak, zoinetan baitziren heiek Versaillarat igorri zituztenen botuak. Elsb Fram 60. Anartean, Kristobal teatroari hurbildu da “kahiera” eta “crayon” handi bat eskuetan. Ox 34. Liburu, kaier eta graionez ari zen lana. Herr 14-11-1963, 3. Joan den astean, kaier bati fidaturik, ezarri ginuen 1842ko urtarrilean hil zela. Lf ELit 185. Baginuen […] apezgaiek “kaier” bat elgarri pasatzen ginuena, bakotxak bere artikulutxoa egin, eta aintzina kurri. Larre ArzatinE 190.
1 adj./iz. Arriskuen aurrean atzera egiten ez duena; ausardia adierazten duena. Gizon ausarta. Zalakain ausarta ez da noski Baroja beldurtia. Ahalke dela, ez dela jendartean ausart. Ekinaldi ausartak. Egia ez dute ausartek baizik maite. 2 adj. Ausarkeria adierazten duena. Ele ausartak. || ausart izanda ad. Ausartu. Ez naiz ausart zure aitzinean agertzera. (Hiztegi Batua)
Ariguneek, edo euskaraz aritzeko guneek, euskaraz hitz egiteko aukera bermatzen dute uneoro, izan entitate barruan edo izan entitateak herritarrekin duen harremanean.
euskaraldia.eus (moldatua)
Euskaraldia
Euskara ulertzen duten hiztunen arteko hizkuntza ohiturak aldatzeko ariketa soziala da Euskaraldia, gizartearen gune guztietara zabaldua eta denborari dagokionez mugatua. Euskaraldiaren helburu nagusia herritarren hizkuntza ohiturak aldatuta euskararen erabilera handitzea da. 2020an, azaroaren 20tik abenduaren 4ra egingo dugu ariketa eta aurten, norbanako bezala (ahobizi edo belarriprest izanez), parte hartzeko aukeraz gain, taldean parte hartzeko aukera ere izango dugu arigune–en bidez.
Testuinguruan
Aurten bi modu egongo dira entitate barruan parte hartzeko. Batetik, ariguneak sortuko dira, eta ahobizi eta belarriprest moduan parte-hartuko badute ere, modu kolektiboan egingo dute ariketa. Eta, bestetik, ariguneetan egon ezin duten kideak daude; horiek, iaz bezala, norbanako moduan egingo dute ariketa: belarriprest eta ahobizi rolekin. euskaraldia.eus
Euskaraz ulertzen duten guztiekin euskaraz egiten du uneoro. Kideek euskaraz ulertzen ote duten ez dakienean lehen hitzak, beti, euskaraz egiten ditu; euskaraz ulertzen badute, euskaraz jarraitzen du. Batzuetan zaila izan arren, elkarrizketa elebidunetan ere euskarari eusten dio kideek ulertzen dutenean.
euskaraldia.eus (moldatua)
Euskaraldia
Euskara ulertzen duten hiztunen arteko hizkuntza ohiturak aldatzeko ariketa soziala da Euskaraldia, gizartearen gune guztietara zabaldua eta denborari dagokionez mugatua. Euskaraldiaren helburu nagusia herritarren hizkuntza ohiturak aldatuta euskararen erabilera handitzea da. 2020an, azaroaren 20tik abenduaren 4ra egingo dugu ariketa eta aurten, norbanako bezala (ahobizi edo belarriprest izanez), parte hartzeko aukeraz gain, taldean parte hartzeko aukera ere izango dugu arigune–en bidez.
Testuinguruan
Ahobizi izateak ez du euskaraz hitz egiteko gaitasunarekin zerikusirik, jokaerarekin baizik! Ahal duzun guztietan euskara erabiltzeko prest? Ahobizi zara! euskaraldia.eus
1 iz. Gip. eta Naf. Pitzatua, arrakala. Paretan egindako artesi zabal xamar batek bide ematen zuen dena ikusi eta dena aditzeko. 2 iz. Buruko ileak orraztean egiten den marra. Ileko artesia xuxen-xuxen egina zuen (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 artesi.
1. (G-to, AN-larr-gip), artasi (G-bet, AN), artazi (G, AN-gip), artezi. Ref.: A (artasi, artazi, artesi, buruzpide); Asp Leiz; Iz To (artesiya). Hendidura, grieta. “Grietas de las manos” A. “Etxe batean armiarma-sareak eta autsa ta itzasiak edo artesiak agiri diranean, etxe artan ezta buruzpide onik (G-to)” Ib. s.v. buruzpide. “La grieta (de la madera)” Iz To. “Grietas en la tierra, producidas por sequía persistente” Asp Leiz. v. 1 arteka. Beroakin zabaldu ta otzakin estutu: arritzar aiek artezituta gelditzen ditun. Artezi aietan goroztizko ziriak sartzen dizkiñat gero. Eston Iz 43. Arkaitz-artesi ta arbol-zuloetan egiñ oi zituzten beren erresumak erle zuur maratzek. Berron Kijote 124. Nere begiok itxi bear ote, aurrez-aurre / kezka-gaia dudalarik, nai ta ez ikusteko gero / arimaren zaurien artesietatik? Ib. 157. Adarrak moztu, laban batekin artesi bat egin ta artesiortan bi garagar-ale jarri. Ostolaiz 105. (G-to, AN-gip). “(G-to), un taladro en la oreja del ganado lanar” A. “Corte o señal en la oreja del ganado lanar” BU Arano. 2. (G-goi ap. A ), artasi (G-azp) Raya del pelo. “Artesi okerra daukezu buruun” (G-goi). “Artasia atera” (G-azp).
2 artesi. (V-gip, G-goi). Ref.: Urkia EEs 1930, 30; Iz ArOñ . Cercado para guardar y ordeñar las ovejas. “Ardiak euki ta jeizteko txabol-ate ondoan egiten dan esia” Urkia EEs 1930, 30. “Pesebre de ovejas” Iz ArOñ. Sarratu ein daunarren / laño itsubak… / [ardi] danak artesirantza / bere txistubak. Zidorra Euzk 1929, 208. Gero badaude arrizko artesiik eta oiri deitzen zaie eskortak. (G-goi).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (G/GN) hendidura, grieta (2) iz. raya del pelo (3) iz. cercado para guardar y ordeñar las ovejas fr (1) iz. fente, fissure (2) iz. raie en (1) iz. [arrakala] crack (2) iz. [burukoa] parting port (1) iz. (G/GN) brecha (2) iz. (do cabelo) risca
Testuinguruan
Ileko artesia xuxen-xuxen egina zuen. (Hiztegi Batua)
1da/du ad. Etzanda edo eserita dagoena zutitu. Altxa zaitez lehenbailehen. Ohetik altxatu. Eskutik hartu eta altxatu zuen. 2du ad. Jaso, goratu. Eskuak, begiak, burua altxatu. Aingura altxatu. Hirurehun kiloko harria altxatu du bizkarrera. 3da/du ad. Irud.Boza gero eta gehiago altxatuz ari zen. Bat-batean altxatu zen ekaitz izugarri bat. Haizea altxatu zen eta euria gelditu. Frantziako errepublikan nahasmendu handiak altxatu dira. Prezioak altxatu dituzte. 4da/du ad. Ipar. Oreaz mintzatuz, harrotu. Ogia altxatu. 5da ad. (kontra edo aurka-rekin). Matxinatu. Erregearen aurka altxatu ziren. Altxatuko dira jendeak jendeen kontra, erreinuak erreinuen kontra. 6du ad. Eraiki. Eliza eder bat altxatu zuten. 7du ad. Ipar. Hartu, jaso, bildu. Altxa ezazu esku ohea eta joan zaitez. Lur onean uzta txarra altxatu duenak hazia laster alda beza. Hil honetan gure herrian bizi direnen izen guztiak altxatuak izanen dira. Film zuzendariak ikusleen saria ere altxatu du. 8du ad. Ipar. eta Naf. Gorde, ezkutatu. Kutxan altxatua zegoen koroa. Bere gauzak ganberan altxatzen zituen. 9du ad. Ipar. Kendu, ebatsi. Maiteen nuena altxatu didate. 10du ad. Ipar. Hazi, hezi. Seme-alabak ongi altxatu. Jainkoaren beldurtasunean hazi eta altxatu ditu. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. [zutitu] levantar(se), incorporar(se), alzar(se) (2) da/du ad. [prezioa] subir, encarecer(se) (3) da/du ad. [norbaiten kontra] rebelarse, alzar(se) (4) da/du ad. [ogiaren orea] levantar(se) (5) u ad. [jaso, goratu] subir, levantar, alzar, elevar (6) du ad. [eraiki] construir, edificar (7) du ad. (Ipar.) (sarritan preso hitza aurretik duela) detener, apresar (8) du ad. (GN/Ipar.) esconder, ocultar (9) du ad. (Ipar.) quitar; robar (10) du ad. (GN/Ipar.) guardar, recoger (11) du ad. (Ipar.) educar, criar
fr (1) da/du ad. se lever [du lit] ; lever, soulever (2) da/du ad. [prezioa] augmenter, hausser (3) da/du ad. [norbaiten kontra] se soulever, se révolter (4) du ad. (Ipar.) mettre en prison (5) du ad. (Ipar.) garder, cacher (6) du ad. (Ipar.) ramasser, ranger (7) du ad. (Ipar.) instruire, élever, éduquer, dresser [éducation]
en (1) du ad. to raise, to lift (2) du ad. [salneurria] to raise the price of, to put up the price of, to make more expensive, to increase (3) du ad. to put sth away, to keep, to collect; to organize (4) du ad. [haurrak] to bring up, to rear, to raise (5) da ad. to stand (up) (6) da ad. [garestitu] to rise in price, to increase in price (7) da ad. [matxinatu] to rebel
Testuinguruan
Hamaika Gara egitasmoak ekitaldi bat egin du Durangon, ‘Altxa!’ lelopean. [Jon O. Urain, berria.eus]
(lexia) POL. Arazopolitiko edo sozial larri baina iraupen laburrekoa dela eta, gobernuak ezartzen duen estatuaren edo beronen lurraldeko zati baten bizitza politiko-sozialaren ohizkanpoko egoera. Ez du hiritarren eskubiderik murrizten, ez eteten ere.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Euskalterm hiztegian
alarma-egoera. Ezohiko egoera, hondamendiek, osasun-krisiek, funtsezko zerbitzu publikoen geldiarazpenak edo premia biziko produktuen hornidurarik ezak eragindako normaltasunaren alterazio larria gertatzen denean deklaratzen dena.
Wikipedian:
Espainiako legedian, alarma-egoerak (gaztelaniaz: estado de alarma) urgentzia edo larrialdiko egoera murritza adierazten du, suposatuz, Estatuko zati batean aparteko botereak erabili behar direla denboran gehiegi luzatu gabe. Espainiako 1978ko Konstituzioaren 116.2. artikuluak honela azaltzen du:
«
Alarma-egoera Gobernuak adieraziko du, Ministro Kontseiluak emandako dekretuaren bidez, gehienez jota hamabost egunerako, eta kontu-arrazoiak emango dizkio Diputatuen Kongresuari, hori berehalaxe bilduko baita helburu horrekin; Kongresuaren baimenik gabe, ezingo da luzatu epe hori. Dekretuak finkatuko du zein lurralde-esparrutara zabaltzen diren adierazpenaren ondoreak
»
Wikipedia, alarma-egoera
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (lexia) estado de alarma fr (lexia)état d’alarme en (lexia)state of alarm port (lexia)
Testuinguruan
Alarma egoera onartu du Espainiako Gobernuak, sei hilabeterako luzatzeko asmoz. [Edu Lartzanguren, berria.eus (2020-10-25)]
iz. Itsas moluskua, maskorrak kanpoaldetik ilunak eta latzak, eta barrualdetik zuriak eta leunak dituena, harkaitzetan itsatsia bizi dena eta sukaldaritzan oso aintzat hartua dena (Ostrea edulis, etab.).
Orotariko Euskal Hiztegian
ARRAIN-BELARRI.
a) “Ostia, pescado, arran belarria” Lcc. “Ostra, ispel, arrain-bearri” BeraLzM. (-beharri BN-baig-mix, S; Dv, H, BeraLzM; arranberri AN-ilzarb). Ref.: A; Bon-Ond 141; Lrq. “Coquille, coque” Bon-Ond. “Coquillage. Syn. maskurra” H. “Trajeron de Santiago conchas (arrainbeharriak)” (BN-mix) JMB Mund IV 18. Cf. Etch 390 arrañ beharri zabala, ‘poisson aux nageoires plates’. Lephoan bazakharkaten orok, edergailu bezala, harri-xuri edo arrain-beharrizko lephoko bat. Prop 1887, 27. “Petite coquillage dont on couvre quelquefois les boîtes” Hb.
b) (- beharri S). “Trompe de chasse en coquillage” Lh y Lrq.
Sinonimoak: iz.
[ostra] : ostra
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zool.) ostra fr iz. huître en iz. oyster port iz. ostra
Testuinguruan
Arrain-belarri erraldoiak jan genituen Oléronen. #gaurkohitza
adj. Abegi ona egiten duena. Ik. abegitsu. Jendea abegikorra da Txilen. Irribarre abegikorra eskaini zion neskari. Egiazko giro abegikor eta harmoniatsua.(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[abegikor] : abegitsu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Dagoeneko itzuliko ez den normaltasuna aldarrikatu beharrean, beharbada errealitate abegikorragoak eraikitzen/pentsatzen eman beharko genuke gure denbora; eta agian ez genuke hain atxikirik sentitu beharko utzi dugunarekin. [Normaltasuna, Goizalde Landabaso (berria.eus, 2020-09-22)]
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da ad. (batez ere Ipar.) comer, pastar (2) du ad. (batez ere Ipar.) hacer pastar/apacentar el ganado (3) zaio ad. (Ipar.) remorder, apenar
fr (1) da ad. (batez ere Ipar.) paître, brouter, pâturer (2) du ad. (batez ere Ipar.) mener au pâturage (3) zaio ad. (Ipar.) causer des remords, ronger en da/du ad. to graze
port (1) da ad. (batez ere Ipar.) comer, pastar (2) du ad. (batez ere Ipar.) hacer pastar/apacentar el ganado (3) zaio ad. (Ipar.) remorder, apenar
iz. Atsekabearen edo ondikoaren adierazpena. Entzun, Jauna, ene hitzen auhena. Auhen eta deitore darigula. Jeremiasen auhenak. Ene bihotzeko hasperenak lehen dira orroak ezen ez auhenak. Auhenez dagoela bere semearen gainean. Bere hutsak negar-auhenetan deitoratzen zituela.(Hiztegi Batua)
1. (Aq 1198), albañatu, albiñotu (V, G ap. A ; Lar, Añ, Lcq 44, Zam Voc), albiñutu (Añ, s.v. hebra ). Enhebrar. “Enhebrado, albainutu ” Aq 1198. Mataza nastu ta biurritu baño len, aria ondo arildu ta albañatzea dagokio edeslari ikasiari. Beraz, artu ari-muturra ta, ekin dezaiogun arilkaiari. TAg Uzt 16.
2. albaindu (V, G ap. A ), albandu (V-gip ap. A ) “Hilvanar“, “dar puntadas largas” A. v. ilbandu. Cf. 2 algaindu. Gixonezkuak samaragiñoko gorantzak erabiltten ei zittubezen orduban, eta joskiñak, Bertoldineri be olako bat egin gurarik, miesa ebagi, albainddu, ta soñian aztertu edo estu-zabalian neurrijak artu guraz […]. Otx 124.
1du ad. Ihes egin dezakeena gatibu edo preso hartu; piztiez, arrainez eta kidekoez mintzatuz, harrapatu. Atzeman dute lapurra. Arrainak amuz atzeman. Hemen nabil ehizan, animalien ondoan, ez dut antsia zer atzeman, otsoa edo orkatza.
2du ad. Irud.Hala zaudela heriotzak atzematen bazaitu. Gauak bidean atzeman zuen.
3du ad. Norbaitek beste norbait, honek nahi ez duen egoera batean, ikusi. Ik. harrapatu 4. Gezurretan atzeman zaitu.
4du ad. Adimenaren bidez sumatu, hauteman. Hitz eta esaldien mami ezkutua atzematea. Josefek nagusi berri horren gogoa laster atzeman zuen. Zentzumenek atzematen dutena.
5du ad. Aurkitu. Galdu zitzaigun papera berriz atzematen dugunean. Laster egiten du hilerrira, irekitzen du hobia eta bere alaba bizi eta azkar atzematen.
6 (Partizipio burutua izenondo gisa). Hilak, zaurituak eta atzemanak.
(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: ad. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[atzitu]: Ipar. atxilo eraman, atxilotu, atzitu, bahitu, eskua ezarri, gatibatu, harrapatu, preso altxatu, preso hartu, arrastatu Ipar., atrapatu Bizk.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. apresar, capturar; pillar, coger; alcanzar, atrapar (2) du ad. descubrir, sorprender (3) du ad. captar, percibir; comprender fr (1) du ad. saisir, attraper, capturer, prendre ; cueillir, récolter ; atteindre (2) du ad. trouver, rencontrer, découvrir, étonner (3) du ad. surprendre (4) du ad. deviner, percevoir, capter en (1) du ad. to capture, to catch, to net; to seize (2) du ad. to take by surprise; to catch; to discover port (1) du ad. apresar, capturar; pegar; alcançar (2) du ad. descobrir (3) du ad. captar, perceber; entender
Testuinguruan
618 kasu atzeman dituzte Hego Euskal Herrian (berria.eus, 2020-08-14)]
2. “(V-ger, B), zona (erupción de la piel producida por el calor). Se usa en plural. Arregosi ikaragarriak daukaz gure ume errukarriak (V)” A.
Sinonimoak: iz.
[berogar] : sargori
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (B) tiempo bochornoso (2) iz. (B) (pl.) erupciones en la piel producidas por el calor fr (1) iz. (B) temps étouffant (2) iz. (B) (pl.) éruptions cutanées causées par la chaleur en (1) iz. (B) sultry weather (2) iz. (B) (pl.) skin rashes caused by heat port (1) iz. (B) clima abafado (2) iz. (B) (pl.) erupções cutâneas causadas pelo calor
1 iz. Ulertzen duen pertsona. Erabateko iritzia emana dago; aditzaile onak ez du besteren beharrik. Aditzaile onari, hitz gutxi (esr. zah.). 2 iz. Entzulea. Aditzaile anitz joaten baitziren beren irratira. 400 bat aditzaile baginen, apaiz eta apaizgai. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak:(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
iz. [aditzen duena]: ulertzaile
iz. [entzulea]: entzule
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. entendedor, -a (2) iz. oyente, espectador, -a friz. auditeur, entendeur eniz. listener, someone who understands port (1) iz. entendedor(a) (2) ouvinte, espectador(a)
adb. Ipar. Alaiki. Bizi gaitezen alegeraki, bizi atseginetan. Gazte eta adineko, denak alegeraki jostatu dira.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
alegeraki. (L, BN, S ap. Lh; SP <-ll->, Urt I 470, VocBN , Dv, H), alageraki (L, BN, S ap. Lh ), alegereki, alegreki. Alegremente, con alegría. “Joyeusement, allégrement” SP. “Alacre, alacriter, alegeraki, umore onez, atsegiñekiñ ” Urt I 470. “Joyeusement, gaîment” Dv. v. ALEGERARIK (s.v. alegera).
Tr. Documentado en textos septentrionales y en Lizarraga de Elcano.
Damnatuiak ifernuian bethi dolorereki, / salbatuiak Ienkoareki bethi alegeraki. E 71. Ez tristiziarekin edo bortxaz, ezen alegeraki emaiten duenari on daritza Iainkoak. Lç 2 Cor 9, 7 (He, TB alegeraki). Alegeraki bere etxerat itzuli izan zen. Lç Dedic * 6r. Han bethi izanen duzu / gaztetasun gordiña, / han bethi alegeraki <alle-> / eramanen adiña. EZ Noel 112. Alegeraki, deusen beldur gabe, salbatzeko esperantza, eta esportzu handi batekin zabiltzate. Ax 150 (V 98). Alegerakiago bizi da athez athe dabillan errumesa. Ib. 431 (V 280). Bere egitez gaitz den gauza ere, erraxten da, gogotik eta alegeraki hartzen denean. Ib. 486 (V 314). Aphur bat bortxa bageneza gure burua, nahiz den guzia gero bageneidike errazki eta alegeraki. SP Imit I 11, 5 (Mst ehiki eta alageraki, Echve erraz ta gustora, Ol erraz ta pozik). Ezpere paira zazu emeki ezin badezakezu alageraki. SP Imit III 57, 2. Amudioduna hegaldaka, lasterka eta alegeraki dabilla. Ib. 5, 4. Gure lagunak, gük bezanbat hontarzün dian, alageraki nahiz, Jinkoari hala laket zaiolakoz. Bp I 106. Har zazu pena hau, ez xoillki pazientki, baiñan oraiño alegeraki. He Gudu 95. Bi ilhabete heien buruan, bihurtzen da alegeraki hura immolatu gogo zuenaren eskutarat. Lg I 221. Ikhas dezakete Jephteren alabaren eskolan, immolatzen alegerakiJainkoari bere buruak. Ib. 222. Bere bizia alegeraki eman dutenak. Ib. 229. Ez xoilki bihotzthoiki, bena orano alegeraki. AR 159. Gorén goréna dá sufritzea alegeréki nola sanduek. LE Ong 45r. Pasatunainúke alegrekí orrén amóres. Ib. 97r. Guziak ofrituko ziozkan alegeraki Jaunari. MarIl 110. Jainkoak errezibitzen du samurtasunekin, barkhatzen dio alegeraki, barkhatzen dizka guziak eta bethikotz. Jaur 173. Bazohatzin, bideko nekheak alegeraki jasanez. Laph 163. Bizi gaiten alegeraki, bizi atseginetan. Lap 5 (V 4). Pilotan aritzea alegeraki eta hazkarki. Arb Igand 143. Majek alageraki / Jarraiki / Zien bide hura. UNLilia 21. Solasik garbienez beterik mihia, / Beti alegeraki< johan du bizia. Etcham 176. –(Sartuz alegeraki). Hor zarete? Larz Iru 52. Haurra nintzalarik, ixtorio hau biziki alegerakiago kondatzen ninan, dena irri eta espantu. JEtchep 45. Elgarrekin hartzen dugu Baionarateko treina, segur alegeraki, bide guzian kantuz. Etchebarne 76. v. tbn. Harb 335 (<-ll->). Tt Onsa 67 (166 alageraki). Alageraki: ChantP 300.
atzeki. (G-goi, AN ap. A ; Lar, H), atzegi (G ap. A ), atzaki (H). Rabo. “Rabo” y “cola de animales” Lar. Nik billatzendút zaldibát duéna axuriaren atzékia edo buztana. LE Urt ms. 32r. Badira atzegira gizentzen diranak eta ogei eta bost librako opak dituztenak. “A la cola” . It Dial 72 (Ur atze alderuntz, Dv buztanera, Ip uzkaldialat). Balea iltzen zutenean eman oi zioten Erregeri zati bat, burutik asi ta atzekirañokoa. Izt C 207. [Artzaren] mustur, belarri, beso, anka, atzapar, atzeki eta osterontzeko zati azaleko guztiak. Ib. 192. Belarriak zintzilik, / atzekia loka. Noe 68. Erakutsiyaz txuritasuna / atzekiyaren luma biyetan. Iraola EEs 1914, 127. ATZEKI-EBAKI. “Rabón, atzekiepakia” Lar. ATZEKI-LABUR. “Rabicorto, atzeki laburra” Lar. ATZEKI-LUZE. “Rabilargo, atzeki luze” Lar.
1. (V ap. A ← Añ (V) ). “Ira” , “saña” Añ . “Saña, furor” A. v. armintasun. Ez gaitu beinbere kastigetan, eztau gugaz usetan bere justiziaz, arbintasunaz ta aserreaz. Añ GGero ms. 108 (Ax 138 (V 91) iustiziaz).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond. inquietante, perturbador, -a fr izond. inquiétant, préoccupant en izond. disturbing, worrying, troubling port izond. inquietante, perturbador, a
Testuinguruan
Oraindik aztoragarria zait irakurritakoaren oroitzapena orrialde posizio jakin batekin ezin lotzea, baina ohitzen hasi naiz. [Liburu-e, Angel Erro (Berria.eus, 2020-06-01)]
ad. aztoratu, aztora, aztoratzen || da/du ad. Izuak, ezinegonak edo gertaera bereziren batek animaliak edo pertsonak asaldatu edo bere onetik atera. Ardiak aztoraturik, alde orotara lasterka, ez jakin zer egin, ez nora jo. Aztoratutako astarra baino zakarragoa. Hobira joan eta gorputz hila aurkitu ez dutelako aztoratuta dabiltza. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esda/du ad.turbar(se), azorar(se), inquietar(se); alterar(se), alborotar(se), excitar(se) frda/du ad.se troubler, s’affoler, s’inquiéter en (1) da ad.to be disturbed, to get worried, to become alarmed; to be embarrassed; to be bewildered/confused; to be upset; to be agitated (2) du ad. to disturb, to worry, to alarm; to embarrass; to bewilder; to upset portda/du ad. turbar-se, perturbar-se, preocupar-se; alvoroçar-se, alvorotar-se
Testuinguruan
Ilargi beteak bizidunak aztoratuegiten dituela gauza jakina da; galdetu, bestela, ospitaleetan lan egiten dutenei. [Lurtarra da begiratua, Xabier Etxabe(Elkar, 2004)] (Ereduzko Prosa Gaur)
(Dv→A). Alivio, aligeramiento; momento, rato de alivio. “Allégement. On le dit du temps qui se relève un moment; d’un malade, de même; d’un répit dans le travail, d’un instant de gaîté dans les peines, etc.” Dv. Akabatu zaizkigu beraz herrian aurthengo bestak: ongi edo gaizki, iragan dire bethi, batzuek kontent, bertzeak trixte, zeren portafullak hartu baitu arin-aldi bat. Herr 21-7-1961 (ap. DRA). Don Kijote Mantxako famatuaren kondaira, garbi ta tolesgabe aurkituriko ariñ-aldia, zuretzat. “Alivio” . Berron Kijote 22. Jeitxi ziran bada abere-gaiñetik, ariñ-aldi ederra eman zion Santxok astoari. “Alivió el jumento” . Ib. 213.
Sinonimoak
iz. [arinaldi]: arintze, arindu; lasaitu
Beste hizkuntza batzuetan
esiz. alivio, aligeramiento; momento, rato de alivio
eniz. relief; moment of relief
friz. soulagement; moment de soulagement
portiz. alívio, atenuação; momento, hora do alívio
adj. Simetriarik gabea. Harreman asimetrikoak. (Hiztegi batua)
Beste hizkuntza batzuetan
es izond. asimétrico, -a
en izond. asymmetric, asymmetrical
fr izond. asymétrique
port izond. assimétrico(a)
Testuinguruan
Konfinamendutik ateratzen hasteko plana mailakakoa eta asimetrikoa izango dela nabarmendu du Sanchezek. [Ezingo da probintzia batetik bestera mugitu ekainaren amaiera arte gutxienez, Ainhoa Larretxea Agirre – Joxerra Senar Elso (berria.eus, ]
1Argiaren iturburua; argizagia. Argi-iturri honetan edan zituzten Elizako doktore santuak beren liburuetan ikusten diren argi ederrak. Eguerdi aurretxoa zen, eta argi-iturri nagusia, kiskalgarri, goi-goian zegoen, udako egunik beroenak heldu zirelako.
2adj. Jakintsu ustekoa. Hori nola joango zen asmatzeko, ez da argi-iturri izan beharrik. (Hiztegi batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ARGI–ITURRI. Fuente de luz; astro. Argi–iturri onetan edan zituzten Eleizako doktore Santuak beren liburuetan ikusten diraden argi ederrak. Lar SAgust 9. Eguerdi aurretxua zan, eta Argi–iturri nagusia kiskalgarri, gingan egoan, udako egunik beroenak eldu ziralako. Erkiag Arran 105.
Honela jokatzen badugu, eskatzen diegun baino gehiago ematen digute; gure argi–iturri bilakatzen dira [metala eta zura]. “Inspiran.” MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). Lumbrera, sabiondo.
— [Abarketak] zarrak eztauzkala? Ator Manuel, begiratu beio, ama, ara nola biatzak agiri dituan. –Josiko dizkat biarko. –Biatzak? –Ara beste… argi–iturri. Ag G 29s. Senar gaztea erdi-lotsatua zijoan Juanaren alboan. Eta gizakumea ala ikusita, Juana nola joango zan asmatzeko, ez da argi–iturri izan bearrik. NEtx LBB 18s.
iz. Zurezko edo metalezko zerrenda mehe eta luzea. Ik. zumitz. Burdinazko ailarak. (Hiztegi batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 ailara. ( aill- Vc ap. A; all- Aq 199 (G)), ailada (aill- AN-5vill ap. A ), aillera (A), aillere (H (all-), A), ailaga (aill- L ap. A Apend ). Fleje de hierro o de madera. “Varas lisas que eligen en los jarales para cellos de barricas, comportas, etc., allarak (G)” Aq 199. “Fleje, ramas delgadas y rectas, cortadas verticalmente y labradas por un solo lado, que sirven para hacer aros de barricas o cestas. Muchos impropiamente tienen por sinónimos aillara y zumitza. Se distinguen en que aillara es ‘fleje labrado sólo por un lado’, zumitza es ‘fleje labrado por los dos lados'” A. v. EREINOTZ-AILARA. Eta oez ostean, zenbat pipol, arraun, allere, barrika ta tonel landuak eta landubagekoak igorritzen dira Erbeste urrunekoetara ontziak betean? Izt C 129. Burdinazko zatai ta aillarak sutan sartu ta txingura-ganera porrikaz ekarri ta taunk eta taunk, taunk eta taunk ekin eutsan San Martinek lanari… A EY II 312. Bi ailara kurtzetara lurrean irarrita. A EY IV 60. Ta urre utsez estal ezazu barne ta azaletik, eta gañetik inguru guzian urrezko allara bat ezarriozu. ‘Coronam auream per circuitum’ . Ol Ex 25, 11 (Ker urrezko egal bat). (Como segundo miembro de comp.). Aren burutik erori lore-aillarak lur gainean zeuden. Ibiñ Virgil 48.
2 ailara. ” Aillara […] (V, G), silvestre” A.
Sinonimoak
iz. [zumitza]: zumitz (UZEI sinonimoen hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan
es (1) iz. tira de rama fina de árbol utilizada en cestería (2) iz. [metalezkoa] fleje
en iz. thin tree branch strip used in basketry
fr iz. mince bande de branche d’arbre utilisée en vannerie
port iz. tira de galho de árvore fina usada na cestaria
Testuinguruan
Aitatxi saskigilea nuen, eta sardin zaharren kutxetarako ailarak egiten zituen, gaztain egurrez. Jon Abril.
Argazkia: Ernesto López de Munain Trueba. All rights reserved. Flickr.
1 adj./iz. Aberria maite duena, aberriaren alde saiatzen edo borrokatzen dena. Apaiz abertzalea. Abertzale sutsua izan zen. Abertzale iraultzaileak. Euskal abertzaleak. 2 adj. (Gauzez mintzatuz). Alderdi edo erakunde abertzaleak. Egunkari abertzalea. Espiritu abertzalea. Ezker abertzalea. (Hiztegi batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
abertzale (V-gip ap. Elexp Berg ; Bera, BeraLzM), aberri-zale . Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri y -zale (AG 908).
(V-gip ap. Elexp Berg ; Bera, BeraLzM), aberri-zale.
Patriota; nacionalista. “Patriota” Bera, BeraLzM. “Nacionalista vasco” Elexp Berg. .
Tr. Según NeolAG, el término es ya corriente en 1897 en la prensa nacionalista. La forma aberri-zale se documenta en Lekanda (Baserr 1897, n.º 8 (ap. NeolAG ), Zaitegi (Sof 166) y en un ej. de EgutAr (2-2-1958 (ap. DRA )). En DFrec hay 508 ejs. de abertzale.
Euzkerea eztakijan euzkotar abertzaliak, ikasten dau. “El euskeriano patriota” . AG 1297. Alderdi abertzaliaren (erderaz. nacionalista deritxona) erijotza. Ib. 1613. Baita Kanpiontar Artur idazle ospatsu abertzaliak. EEs 1916, 234. Kistar ona ixateko / abertzale ixan. Enb 112. Emakume Abertzale Batzak. Ib. 106. Biotz sutsua, ona, maitatia ta abertzalea eukan [F. Arresek] . Larrak EEs 1926, 170. Euzkadi ta abertzale batzuen bidez ateratzen dira orain bigarren Abarrak. EArzdi in Kk Ab II 6. Gotzain abertzale oien artean Mac Hale zeritzana izan zan aundienetakoa. Ldi IL 168. Abertzale aundia. Ib. 96 (v. tbn. 169). Aberriaren alde bizia gogoz emon daben abertzaleak. Eguzk GizAuz 49. Abertzaleak, Batzorde Banakarian lau batzarkide bai bait-dituzte. EAEg 16-3-1937, 1290. Lehen abertzaleak hedatuz zoazin / Euskadi guzira. Iratz 31. Eta alako pekatua alda ba abertzalea izatea? Ugalde Iltz 22s. Frantses “résistance” igikundeak erail zuen, breiztar abertzale zelakotz. Mde Pr 289. Euskaltzale eta abertzaleen artean. Ib. 63. Abertzale egin zen, eta erru guztiak inglesenak zirela erabaki zuen. Arti Ipuin 47. Itsutuak dagotzin abertzale batzuek. Herr 27-10-1977, 7. Galesko alderdi abertzalea. MIH 186. Horrela uste genuen, behintzat, orduko abertzale euskaltzaleok. MEIG VIII 43.
v. tbn. Laux AB 14. Or QA 81. Larre ArtzainE 186.
(Como primer miembro de comp.).
*Jasorik gora iru margodun / Abertzale ikurriña. Enb 122. Abertzale ereduba. ( Arrospidetar Jon ene adizkide on maitiari ). Ib. 148. Abertzale biotza […] giarrez egiña dala. Ldi IL 167. Eta labur-laburki beren abertzale-goraberak azterkatu ditzagun. Ib. 161. Abertzale kar batekin hasi baitziren. Mde Pr 44. Abertzale zentzu egiatiago bat. Ib. 42. Bortizkeriaren kontra bortizkeria hautatu dute abertzale mogimendu batzuek. Herr 5-5-1977, 1. Abertzale talde bat. Gerrika 272.
iz. (Zuhaitzaren) motzondoa. Ik. epaitondo. Mahasti baten anduiak bezala. (Hiztegi batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
(V-m ap. A ; Mg PAbVoc), andu (A), andue (Izt 118v, A), andube (Izt 118v).”Tronco de árbol cortado que queda enterrado, anduea, andubea ” Izt 118v. “Cepa, parte del tronco de cualquier árbol o planta, que está dentro de la tierra y unida a las raíces” A.
Tr. Parece que la forma mejor documentada es andui, que puede muy bien venir de andue. Los ejemplos de andu parecen proceder, en general, de autores que podían tener sólo un conocimiento libresco de la voz.
Beresija esaten jako esituta daguan leku bati, nun datozan goratuten ez dirian abetxubak, ta andui galantak. Mg PAb 188. Batzutan lurrean etzan, bestetan eroa bezala landan barna iges; gabez ulubika andu tartean, artza bezala. Or Mi 86. Gizonen atzetik lerro luzeka, maasti baten anduak bezala, maillak ageri ziren. Ib. 109. Koko-errian anduak, igar, / bizi-zantzurik ez zuen. Or Eus 382. Eta ataditik gora kakoetan anduak josiz dijoazen matsondo bik tellatu-ertza atzematen dute doidoi aien-luzeka. TAg Uzt 11. Gaurkoan, berriz, andu-motz, erro irotua / baizik ez naiz. Zait Gold 88. Nekazariak / galtzen doaz bizitza, / galtzen ardiek ile- / -matazak bezala, arantzetan, / andu, hesi, bideetan, / eguzki, antzigarretan. Azurm HitzB 65.
ANDUI-ONDO. “(V-m), cepa” A.
Unai Brea: Hala ere, badirudi birus hau aurreko beste edozein baino arinago ikertzen gabiltzala.
Guillermo Quindós: Bai. Esaterako, aste bi pasata bagenekien isolatu ziren lehenengo anduien genoma osoa (behintzat ARNarena). “Zientzialariek, bereziki medikuek, urteak daroatzate hau etorriko dela esanez”, Guillermo Quindósi elkarrizketa Hiruka.eus-en.
iz. Odol serumean eta beste isurkari organiko batzuetan aurkitzen den proteina, birusek edo bakterioek eraginiko infekzioei aurre egiten diena. Nahiz eta mikrobio eta bakterio askok erasotzen diguten, antigorputz sendoak ditugu. (Hiztegi batua)
Beste hizkuntza batzuetan
es iz. (Med.) anticuerpo
en iz. antibody
fr iz. anticorps
port iz. (Biol & Med) anticorpo
Testuinguruan
Interesgarria litzateke jakitea gaixotu direnetatik zeintzuek garatu dituzten antigorputzak maila egokian. [Konfinamendua ez da nahikoa, Miren Basaras (berria.eus, 2020-04-07)]
da/du ad. astundu, astun/astundu, astuntzen|Astun edo astunago bihurtu. Astoa egur zamaz ongi astundua. Karga astundu. Gaitzak astuntzen dio burua. Gorputz ustelkorrak arima astuntzen baitu. Ez gero zuen bihotzak lurreko kezkez astundu. Berriz ere lo zeudela aurkitu zituen, haien begiak astunduak baitziren. (Hiztegi batua)
askol, axkol: hitz hau gezurra edo “ziria” sartu dela adierazteko esaten da. <Se emplea para decir que algo es mentira o trola.> Zer axkola bota dakun. || Askola. “Axkola”
Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa
aizkol 1. Ik. aixkol. iz. BOT. Leguminosoen familiako landare belarkara. Zurtoina adarkatua, hostoak lantza-formakoak, loreak moreak edo zuriak eta leka-motako fruituak ditu. Abereak bazkatzeko erabiltzen da (Lathyrus sativus).
aizkol 2. Aizkora izenak zenbait hitz-elkartetan hartzen duen forma.
Orotariko Euskal Hiztegian
1. (Sal, R), aixkol (Sal, R-uzt), axkol (AN-gip, B, Sal, R), aiskol (Aq 102 (AN)), askol (B). Ref.: A (aizkol, aixkol, axkol); Izeta BHizt2 (axkol). “Arveja cuadrada” Aq 102. “(Sal, R) arveja” A. ” Axkol (AN-gip), almorta, quija” Ib. “(Lathyrus sativus), almortas, quijas, titos, muela, […] illar latza, de illarra arbeja y latza áspera, y vale como arbeja áspera. En Tierra de Pamplona la llaman askol ” Lcq 73. Cf. Baraib: “Aizcoles (Pueblos lindantes con Navarra). Titos, guijas o almortas, planta papilionácea (Lathyrus sativus)”. Cf. tbn. VocNav: “Aiscol. Nombre que dan en Pamplona, Cuenca y Montaña a la leguminosa Latirus sativus, llamada almorta, muela, tito y guija” (v. tbn. ascol).
2. “(AN-5vill), lenteja” A. Oe edontzi ta eltzeak, gari, garagar ta iriña, opillak, babak, aizkolak ta errariak. Ol 2 Sam 17, 28 (Dv baba, dilista, ilhar frijitua, Ker babak, tillistak; cf. Ol Gen 25, 34 txillista). Gari, garagar, baberrun, aizkol, artatxiki ta oloa artu ta ontzi batean sartu. Ol Ez 4, 9.
3. “Axkol, askol. Se emplea para decir que algo es mentira o trola. Zer axkola bota dakun” Izeta BHizt2. . Cf. VocNav s.v. aiscol.
ad. asaldatu, asalda, asaldatzen || 1da/du ad. Norbaiten edo zerbaiten barne baretasuna bat-batean hautsi. Grina gaiztoek bakean zegoen arima asaldatzen dute. Asaldatzeko moduko berriak heldu dira. Ardia otsoa ikusteaz larritzen eta asaldatzen den bezala. Hori aditzean Herodes asaldatu egin zen. Atzerritik gure lurrak asaldatzera etorri zirenak. Itsasoa asaldatu egin zen. 2da/du ad. Norbait bere onetik atera; hori dela eta, zarata edo nahasmendua eragin. Ik. aztoratu. Jendea asaldaturik zebilen zerga berriengatik. 3da ad. Zerbaiten edo norbaiten kontra altxatu. Hamabi bider baino gehiagotan asaldatu ziren israeldarrak basamortuan Jainkoaren aginduen aurka. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. turbar(se), perturbar(se) (2) da/du ad. alborotar(se), enfurecer(se), irritar(se) (3) da/du ad. (hed.) levantar(se), rebelarse (4) da/du ad. alterar(se), producir(se) una alteración fr (1) da/du ad. (se) troubler (2) da/du ad. (s’)emporter, (s’)irriter (3) da/du ad. (hed.) se soulever, (se) révolter (4) da/du ad. incommoder, importuner en (1) da ad. to be disturbed (2) da ad. [haserretu] to get excited; to make a racket/row (3) da ad. [matxinatu] to rebel (4) du ad. to disturb (5) du ad. [haserrarazi] to excite; to stir up; to rouse
ad. ardaztu, ardatz/ardaztu, ardazten ||da/du ad. Zerbait beste zerbaiten inguruan eraiki edo oinarritu. Eztabaida argudio bakar baten inguruan ardaztu zen. “Euskal kultura” diogunean, euskararen inguruan ardazten den kulturaz ari gara. Elkartasunean ardazturiko kooperatibismoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ardaztu.
1. (Part. en función de adj.). “Ahusado, adelgazado a modo de uso, ardaztua, ardatza bezalatua, ardatz moldekoa ” Lar.
2. (G-nav ap. Iz Als ). Hilar en la rueca. “[Liyua] trangau. Geo zúbaztú (sic) ta txarrantxatú ta árdaztú ta ásko ” Iz Als (s.v. liyú).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es da/du ad. focalizar, centrar fr da/du ad. focaliser, centrer en da/du ad. focus, centre (UK), center (US) port da/du ad. enfocar, centrar, centralizar
Komunikazioaren garapenean, informazioaren hartzailea ere lore bat da, komunikazio katearen subjektu kritiko berria, zeinaren inguruan ardazten den prozesu osoa. [Ikus gaitzazuen, Txema Ramirez de la Piscina (Alberdania, 2004) Orr.: 115] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. 1 iz. Euritik begiratzeko babeslekua. Aterpe bila. Aterperantz joan zen. 2 iz. Babesa. Bideko etxe batean eskatu zuten gau hartako aterpea. Hirian gelditu behar izan dut, ahaide baten ostatuan aterpe harturik. Ogia bezain beharrezkoa da aterpea. Ni izan naiz hegazti mota guztien jantoki, aterpe eta logela. 3 iz. Irud. Zugan dut ene aterpea. (Hiztegi Batua)
ad. da. adiakatu, adiaka/adiakatu, adiakatzen|| Adia egin.
Orotariko Euskal Hiztegian
adiakatu.
1. “Endechar” Lar.
2. (G ap. A, que cita a Ur). Lamentarse. Esaten diete: kantatu dizugu eta ez dezute dantzatu; negar egin degu eta etzerate adiakatu. “Planxistis” . Ur Mt 11, 17 (Lç deithorerik egin, He nigarrik isuri, TB, Ip, Echn nigar(rik) egin, Ur (V), Ker nigar(rik) egin, Dv nigarrez egotu, Or galtzarra jo). (Part. en función de adj.). Zure miña asetasun elkor bezin adiakatuaz ordainduko zaizun bildur izan. “Con una satisfacción tan gemebunda como estéril” . Zink Crit 44.
3. Decir (cantar, etc.) gimiendo. Aize barna abesti bat / adiakatu nun. “Breathed” . Zait Gold 158 (trad. de “The Arrow and the Song” de Longfellow).
iz. 1 iz. Olerki bat banatzen den lerro multzoetako bakoitza. Sonetoak lau ahapaldi ditu. Salmo baten ahapaldi bat. Zortzi ahapaldiko kanta. 2 iz. Batez ere pl. Hitz lotsagarria, iraingarria. Honelako ahapaldiak, honen itsusiak, pairatzen ditu. Bere gurasoei ahapaldi gaiztorik esaten dienak. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. amor (2) iz. persona amada; objeto de amor fr (1) iz. amour (2) iz. personne bien-aimée en (1) iz. love (2) iz. loved person port (1) iz. amor (2) iz. pessoa amada
Urrearen ordez, opa iezaiozue amore benetako bat. (Hiztegi batua)
iz. Zerbait, ohiko enpresa eta bideetatik kanpo, norberaren baliabideak erabiliz ekoiztea; bereziki, musika-diskoak edo bestelako grabaketak ohiko grabazio estudio eta diskoetxe handietatik kanpo grabatzea eta argitaratzea. Disko bat argitaratzea gauza merkea eta erraza da gaur egun eta autoekoizpenaren bidean ari gara; une honetan arazoa banaketan dago. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. autoproducción fr iz. autoproduction en iz. self-production port iz. auto-produção
iz. 1 iz. Adieraztea, azalpena. Hitz ezezagunen adierazpena. Ikasgaiaren adierazpenean. 2 iz. Jendaurrean zerbait aditzera emateko egiten den izkribua. Ik. agiri. Euskaltzaindiak bere VIII. Biltzarraren ondoan adierazpen hau agertzen du. Gobernuaren adierazpena. 3 iz. Norbaitek bere barnean duena adieraztea, bereziki hizkuntzaren bidez. Adierazpen askatasuna. Sentimenen adierazpena. Adierazpen teknikak. 4 iz. Ikur edo zenbaki bidezko forma matematikoa. (Hiztegi Batua)
Amaitu da Euskaltzaindiaren biltzarra. Euskara batuaren aldeko adierazpen bat aurkeztu dute, eta dozenaka erakundek eta eragile sozialek sinatu dute, tartean BERRIA Taldeak. Euskara batuari buruzko iritzi ezkorrekin kezka agertu dute adierazpenean, eta transmisioari begira jarri: “Belaunaldi berriei dagokie euskuratu dieguna osatu, hobetu eta hurrengoei transmititzea”.[“Belaunaldi berrien esku jarri behar dugu euskara batua”, Garikoitz Goikoetxea (Berria.eus, 2018-10-06]
iz. 1. Luebakia, ubidea. 2. Bide- edo errepide-bazterretan dagoen luebaki edo ubide txikia, ura edo zaborra jasotzen dituena. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
areka. (V-gip). Ref.: Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A; Iz ArOñ; Elexp Bergara aldeko lexikoa (1996).”>Berg. “Acequia, zanja, cuneta” Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A. ” Aréka bat, una zanja (en la heredad)” Iz ArOñ. . ” Ariakin arekak eiñ ” Elexp Berg. Cf. Dv: “Areka. Arrese lui donne pour synonyme erretena qu’il traduit par canal. Areka ne semble pas être différent de erreka”. Gosetzen zanari etzitzaion debekatzen ogi-amesa, ta egarritzen zanak an izaten zuan ur-txangilla arekaren baten. Ag Garoa (1912). “>G 24. Bera jaikiko zan gaberdian, truxuaren zaparrada entzun ezkero, euri-osiñak arekatik zear bialtzera. Ib. 133. Martin abadek konjurua eginda areka batera yaurtigi eban arri-erauntsi osoa. A EY II 243.
Sinonimoak: iz.
[areka] : zanga, lubaki, pezoi
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. zanja, acequia; canal, regata; cuneta fr iz. caniveau, fossé en iz. ditch, canal port iz. vala, valeta
Eta familia anitzek ezta jakin ere non zebilen senidea, kartzelaren batean sartuta, ihes eginda, edo areka batean hilik. [Ehiztariaren isilaldia, Luis Garde (Pamiela, 2015)] (Ereduzko Prosa Dinamikoa)
arbiska. (Lar, Añ, Hb). Insecto. “Insecto” , “falangio”, “musaraña” Lar. “Espèce de petit insecte” Hb (Lhande copia erróneamente arbixka). Bere büria ere enganatzen dialarik, uste dü bera beno gizon prestiagorik eztela mündian […]. Üdüri da, etxe hanitzer, latsünak xuri agerteraziten dütiena ürhünetik ta lohiz direnak, khaparrak argitzen dütien arbisker. Egiat 77. Eltxo pozoidunak eta beste arbiska pozoitsu askok. It Dial 42 (Dv asko marmutzek, Ur patari askok, Ip hanitx barbalotek). Emen lurrean arrastaka dabilltzan arraz ere aztutzen etzera, eta piztia eta arbiskamota guziai neguan ere dagozkien janariak eratzen dieztetzu. Arr GB 43. Gauza guzia dakust paketsu, ixill osoan… / Bakarrik dantzut arbisk (arbiska-insecto) burrunba nere alboan. Ag EE 1895a, 40.
ad. azaleratu, azalera/azaleratu, azaleratzen || da/du ad. Azalera agertu edo atera. Itsaso haserre honetan, behin murgildu, gero azaleratu. Geure sentimenduak azaleratzen lotsatu ohi gara. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 azaleratu.
1. Sacar a la superficie. v. azalkeratu. Izurdaak itxasoan azaleratuten dabezan arrain-piloak dira mandsuidsak. A Txirrist 124. Ta lurpean ezkutaturik daukan altxor bikaña azaleratu egin bear degu. Etxde AlosT 12. Gizon iakintsuenek azaleratu lezaizuekete, baldinbait ere, irakatsi aren aldez-aurre erein zan goiz-azia. Zait Plat 25. (Fig.). Adiñak eta bizitzeak, ezkutuan egon oi diran zerik asko azaleratzen ditue. Erkiag BatB 148. Expresar.
Gaxuxak ordun artean gorde-gordeta euki zun zima sukorra azaleratu zula noizpait. Etxde JJ 77. Euskaldunok orrelakoetan gere sentimentuak azaleratzen lotsatu egin oi gera. NEtx LBB 71. Barneko gentza ta naretasuna azalera bear zuen bakoitzak, guzion begi-betegarri.Zait Plat 60.
2. +axaleratu.Salir a la superficie. Arri ori lurrera erortzean zazpi eztatuz lurperatzen emen da; gero, urte bakoitzeko eztatu bat igoaz, zazpi urteren buruan azaleratzen dala diote. JMB ELG 83. Azaleratu zanean, munan ez soinekorik ez gizonik ez egoala ikusita, lotsaz gizagaixo andiak bedartza sarri baten bere burua ostendu eban. A EY II 300. Nere emaztearen errua, dollorkeria ta ankerkeria ezkututik azaleratu da. Etxde AlosT 104. Itxaso asarre onetan, bein murgildu, gero azaleratu, ez galduko bai galduko. Ibarg Geroko 46. Epailaren ondartsuan hasten zen lehen xardinaren lana, arrain hori ur axaleratzearekin.GH 1923, 136 (sg. DRA, pero no se encuentra en esa pág. ). Ta txibiak, ur azaleratzen zanean, fart!, bere tintta baltza jaurtiten eban. Etxabu Kontu 127.
2 azaleratu.”(R-uzt), asustarse” A. Cf. asaldatu .
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. salir a la superficie; emerger; sacar a la superficie (2) da/du ad. (hed.) salir a la luz, aflorar; sacar a la luz (3) da/du ad. (Geol.) aflorar fr (1) da/du ad. sortir à la surface, faire surface, émerger (2) da/du ad. (hed.) mettre à découvert, mettre au jour, surgir en (1) da/du ad. to emerge, to surface; [bat-batean] to bob up (2) da/du ad. [ideiak, arazoak] to come to light; to emerge, to surface; to become known port (1) da/du ad. surgir (2) inundar
Geure sentimenduak azaleratzen lotsatu ohi gara. (Hiztegi Batua)
iz. Maltzurkeria. Nirekin egin duen azkarkeria ez du lehenengo eta bakarra. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
azkarkeria.
1. Acción o comportamiento taimado. Bide onetik geroz jakin dedanez, nerekin egin duan azkarkeri au, ez du noski lenengo ta bakarra; beste Apaiz batzuei, ta neri baño are geiago, kendu omen die gonadun orrek berak. EEs 1915, 29.
2. Comportamiento pretencioso, supuestamente inteligente. “Pedantería” JMB At. Nun dituk arestixeko berriketa, arrokeri ta azkarkeri aiek, nun? Eston Iz 105.
iz. 1 iz. Zerbait egiaztatzeko edo gezurtatzeko erabiltzen den arrazoibidea edo froga. Alde eta aurkako argudioak. Funts handiko argudioak. Ea unificación eta unidad ez ote ziren desberdinak, izan zen haren argudioa. “Iberiko” izenaren estalkipean ez zela, Schuchardt-en argudioen arabera, hizkuntza bat eta bakarra. Argudioen indarra pisatzeko. 2 iz. Eztabaida, sesioa. Argudioan ari zirela ikusirik. Bere buruarekin argudioan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
argudio.
1. (AN-gip; Bon, Dv→Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A), argurio (AN-gip; H), arguio, argullu (AN-gip-larr). Ref.: Garbiz Lezo 183; Asp Gehi; Gte Erdarakadak. Euskaraz ongi mintzatzeko Hiztegia. Zazpi Probintzietako Adibideak (1988). “>Erd 177. Diálogo, conversación, discusión (tiene tbn. el significado de ‘ruido de voces, griterío’). “Disputa, estabaida, argudioa” Bon. “Bruit confus de paroles et de cris, brouhaha” Dv. “Oien argudioa bukatzen ari da (AN-gip)” Gte Erd 177 (junto a solas, eleketa, izketa, berbeta, etc., de otras zonas). “Argurio (AN-gip), conversación” Garbiz Lezo 183; cf. ib. nota del padre Cruz de Lezo: “Probablemente vendrá de argullua, que significa conversación en corro, en cuadrilla. Creo que aún se usa en esta acepción”. “Argullu: sin. de argudio. Ruido de palabras, gritos” Asp Gehi. v. argudia.
Xexili ta Erretrudixek moko-mokorañoko dirutzak atera zituzten, karraxi, oju, arguriyo ta tartekako burrukaz egin zuten salketa artatik. Inzag RIEV 1923, 505. Atarian gisa artan zegoela [Txirrita], alderatzen zetorren kuadrilla baten argurioa somatu zuen. In Tx B 84. Otsoa arguio (aitatu) eta otsoa ateetan. (AN-gip). Esaera zaarren bilduma berria [I, II] (1985). A. Zavala (arg.). “>EZBB II 86. Argudioontan eta beste onelako zenbaitetan arrapatu zituan gauak. “Plática” . Berron Don Kijote Mantxako (1977). “>Kijote 206. Birao gaizto ta lizunkerizko arguriorik ez dek entzungo gure sutondoan. Ataño Txantxangorri kantaria (1979).”>TxanKan 203. Ni gazte-gaztea nintzala, bi gizonen arguioaz akoortzen naz. Auspoa 256, 75.
argorio (G-azp ap. Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A ) “Mañas, lloriqueo, […]. Zer argorioa daukan ume orrek!” A
2. + argurio. Discurso, razón, argumento. “Oi da nee arguyua” (G-bet). “Beste arguyoik ez emen tzen orduan” (AN-gip). “Arren arguyuak aittuta” (AN-gip). Argurio mueta au ifinten dabeenai erantzuten zaiote ezik ez dala Gipuzkoan zaldi ta mando andien bearrik España barruan bezala. Izt C 185. Iminten daudiezala argudiyoak eta itxiten daudezala erantzun, azaldau eta argitu bagarik edo dudan. Ur BulaAl 20 (BulaG 527 y BulaV 13 tbn. argudioak). Arerijo gerraijaren argudijuai jarki jakezan errazoe senduakin. (1864). BBatzarN 209. Argudio funts handitakoak. Lander RIEV 1913, 554. Askok ez dute aditu naiko / Euskerazko arguyuak, / Pena izateko ainbeste badu / Kantabri ontan jayuak. Zapirain NBBB 58. Dantzatutzen dirala / Oso lotsagarri / Arguriyo gaixtuak / Esanaz elkarri. Ib. 42. Kastillanuen arguriyuak neretzat eztu serbitzen, / Ni berriz ere enaiz egongo orren sermoia aditzen. Zapirain. Gaizki esanak barkatu, bañan ezin nengokean barruko argurioa azaldu gabe… Lab EEguna 106. Miraguarda-gazteluko larri-arriskuak oso onak dira, ongi eratuak; argudioak, txukunak eta erregekoiak. “Razones”. Berron Kijote 80. Zentzu oneko argudioak, Santxok bere nagusiarekin izandakoak. “Discretas razones”. Ib. 205. Bentariak, lenbaitlen etxetik urrutiruntz ikustearren, izketa laburragoan bai baiña ez orratik argudio motelagoan, erantzuna eman zion. “Con no menos retóricas”. Ib. 56. Azaolaren arrazoizko argudioak gorabehera. In MEIG VI 40. En DFrec hay 19 ejs. de argudio.
v. tbn. Arti MaldanB 189.
ARGUDIOAN. Hablando, charlando. “Arguiuan aitzia, conversar” (Rent.).
Beasaingo andizki-arki eta Apaiz jaunak zekitelako Irizar-ekin maizterraren arteko auziaren barri, eta ikusirik biak argurion zeudela baratzan, joan ziran beretara. Izt Guipuzcoaco provinciaren condaira edo historia (1847). “>C 166.
Hablando a voces, gritando.
Eta jadanik Mikasen etxetik urrun zirelarik, Mikasen etxean egoten zirenak argudioan jarraiki zitzaizkoeten. “Conclamantes” . Dv Iud 18, 22.
” Arbuiuan, murmurando por lo bajo. Gizon oik arbuian ai zian ” BU Arano.
ARGUDIO–ARGUDIO. Charlando. Kalean lasai asko arguio-arguio zijoaztela. Auspoa 256, 139.
iz. Ibilgailuek errepidean eratzen duten ilara luzea, oztopo edo pilaketaren baten ondorioz gertatu dena eta oso motel edo geldialdi askorekin aurrera egiten duena. Bi kilometro inguruko auto ilarak sortu ziren. Auto ilara handiak egin ziren istripuaren ondorioz errepidean. Gainerakoan, ohiko auto-ilarak ditugu Bilboko sarrera-irteeretan. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es atasco, embotellamiento, caravana; retención fr embouteillage, bouchon en tailback; (traffic) jam port engarrafamento; congestionamento
22 kilometroko auto ilara N-1ean, Iruratik Olaberrirainokoa (Berria.eus, 2019-10-22)
1. (AN-larr-erro, BN ap. A; O VocPo , SP, Dv, H). Satisfacción. “Satifaction, ou contentement (BN)” O VocPo. “Satifaction, contentement. Il se prend en mauvaise part” SP. “Asper hartu dut, j’ai pris plaisir à” SP (que cita a O).
“(O) satisfaction, contentement” Dv. “Satisfacción, contentamiento” A. Hel zazkit gaurger’, otian, / Heltzekoz zure bizian, / Ezpad’ en’ asperragati, / Ezpererik zureagati. O Po 45 (en el ejemplar de Vinson, ap. Lfn NotesO 156: Ezpad’ ene amorekati). Ezi eztuket berhain asperrik, / Ioan’ enea zenbait hil-errik, / Lupean, air’ edo zeruan / Derakustano den lekuan. Ib. 52. Hunen [zure Semearen] asperragatik, atrebitzen naiz, Jaun handia, zure majestate ikharagarriaren aintzinean ahuspez jartzera, eta ahalkerekin nere galdeak zuri begietaratzera. Dv LEd 150. Bidean beera jarraitzeko garaia du-ta, azken-asper bat eman nai die begiai, urrutira ikusten duan jaiot-ibarra betikoz utzi baiño leen. Mok 21.
2. (S; H (S)). Ref.: A; Lh. “Vif désir, passion. Asperra goitzea, surmonter sa passion” H. “(S), anhelo” A. “Caprice d’enfant. Asperra igan zaizü?, le caprice vous a passé?” Lh.
3. Cólera. “Indignatio, indignation” Dv.
Sainduaren hain laster hiltzeak aree errabia handiagoan ezarri zuen gobernadorea […]. Bere ezin-bertzean, eta bere asperraren iraganarazteko bezala, ezarrarazi zuen san Bizenteren gorputza oihan edo larre baten erdian. Jnn SBi 153.
4. Venganza. “Vindicta, vengeance” Dv. Azkue da asper como “(V-arc), venganza” tomándolo de RS 10, pero aquí asper es el radical de aspertu.
Ta bere maiteñori salkeri naiz irain egiñen balio, zazpi epaikarienpean maite-asper izugarria liken. ‘Vengeance d’amour’ . Or Mi 34.
5. Aburrimiento. “Hastío, aburrimiento” A.
Ozkiro gazia, gau beltza, izar-mordo aundia… Nekea… asperra, ogemiña. Ldi IL 50. Gazteak, nere aurraren bataio egunez Deban nai ziñuzketet. Asperraren bildurrez ez geldi, zuentzako naiko jolasa izango baita. Etxde AlosT 16. Uraren lankaden azantzaz, / ez iguzkiaren erlantzaz, / axoltzen ez ziran batere / hoik untzilariok: alphertu / baitziran bideko asperaz [sic] . Mde Po 89.
6. (Adj.). Aburrido, hastiado.
Osasun bikaña zatika utziaz, almen zoliak iñoren lurrari emanaz; ospel, asper, beartsu ta elbarri […], bizitza estu, latz ta lakarra eraman zuan Pedro Migelek. Ag G 255.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. aburrimiento; cansancio, hastío (2) iz. satisfacción; satisfacción del deseo de venganza o desgracia ajena (3) iz. (Z) vivo deseo, pasión; anhelo fr en port
adb. 1 adb. Bizk.Egoki.Bere izaerari alagala zetorkion bizibidea zuen Txominek: artzain zebilen mendian. 2 adb. Bizk.Gogara.Berak nahi zuenean joan eta etorri, eta berak nahi zuena eman eta egin: alagala zebilen Josetxo. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
alagala.
(V-m ap. Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A ; Voces Bascongadas (~1800). “>Añ), ala-ala (Vc ap. A).
A propósito, oportunamente, adecuadamente. “(A) propósito viene eso, (V) alagala, galanto dator ori ” Voces Bascongadas (~1800). “>Añ. “Lindamente” Ib. ” Ala-ala […] (Vc), muy adecuadamente. Es de temer que en esta acepción venga de ‘a la gala'” Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A.
Bere ixakereari alagala etorkijon bixibidia eban Txomiñek. Ardizain ebillan mendijan. Kk Ab I 51s. A gusto. Berak nai ebanean joan da etorri, ta berak nai ebana emon da egin: alagala ebillen Josetxo. Echta Josecho (1909). “>Jos 28. Alagala abil ene alabea; ik polit-politorrek gaur be, naidoan jantzea egin don Almikan Ondartzako. jitanoagaz. Ib. 197. Gogotsu kantaten ebazan Josetxogaz ikasiriko kopla batzuk: alagala bizi zan mutil orregaz. Ib. 311. Alagala egongo gara apalorduan. Ib. 12.
ALAGALAKO (V ap. A; ala-alako V ap. A Apend). Adecuado, idóneo. Azkenik, alagalako zaartzia igarota, ill zan. JJMg Baserritaar nequezaleentzaco escolia edo icasbidiac (1816; bigarren arg. 1845). “>BasEsc 283 (sg. DRA; la ref. es incorrecta). Nik gura neukeana da ixilla errana, / Ez nagi, loti eta ain gitxi arrana, / Eta Mari Antoni berba gitxikoa / Dalako guretzat da alagalakoa. AB Ama Euskeriaren liburu kantaria (~1885). “>AmaE 420. Eure bizikoa izango intzan i sakristaukuntsan, Erroke. –Maripa: nor dan orretarako beren bizikoa ta alagalakoa laster erakutsiko daunat. Diccionario Vasco-Español-Francés hiztegiari (1905-1906) dagokio.”>A Bein da Betiko (1893). “>BeinB 41. Alagalako akiakuleak eta nire gizabidea ondatu gurako asmoak darabillez nire arerioak! Echta Josecho (1909). “>Jos 191. Eladitxo izango zan niretzat alagalako emaztea, baña enaz bere begikoa! Ib. 225. Errege ta seme dirudizue ain ondo apainddurik: alagalako zaldiak daukazuz. Ib. 316. Orrako gizona Kijote ta arako mutilla Santxo… Santxo! Kijote! Ja jai! Alagalakoak ziran orretarako orkoa ta emengoa. Ag Kresala (1906). “>Kr 201. Menditzua da, ta arro itzelak, lapur-tokitzat alalakuak edo guztiz egokiyak daukazana. Euskal Esnalea. Aldizkaria (1908-1931). “>EEs 1915, 15. Toki ori politta dok sartu ta ezkutetako. Eta axia artzeko be, alagalakua. Ipuñak (1927). Oscar Wilderen ipuinen itzulpena.”>Altuna 12. Mutillak, egazti alagalakoak astokillok daroazanak,. arrozaz ipiñita iateko gaur arratsaldean. Kk Ab II 112. Oringo mutillek, / Bana-binekoak: / Lapiko tapatzat / Ala-galakoak. (V-arr) AEF1930, 10. Madalenakoa, lapiko estalkientzat alaalakoa. (V-m) A EY III 146. Oraingo mutiltxoak bana banakoak, / lapiko-tapatzako alagalakoak. A EY IV 63. Ezin zeitekezan egokiagorik aurkitu buruzagion neska-laguntzat, atera zituenak baiño: Mikela Begi eta Timuti Belarri. Begi eta Belarri alagalako bi! Erkiag Arranegi (1958). “>Arran 44. Alagalako lagunak batu ere-ta, sekulako aurreskua izan zan. Ib. 43. Axe zan bai gazte jator, zal, segail, alagalakoa. Ib. 81. Arerioa be alagalakoa billatu eutsoen: komikoa. Etxabu Ondarroa”ko kontuak (1995). ‘”>Kontu 175.
ALAGALAN. A propósito, adecadamente.
Eguzkiaren azken agur-aldiko argi-izpien dirdaipean, izadiko gauzen kolore bereziak egoki ta alagalan ikusi zeintekezan, bakoitzaren ezaungarriak zeatz azalduten ebezelako. Erkiag Arranegi (1958). “>Arran 12. Azkenengo biok, arrantzuko gizonak, legorrean gertu ziran, eta alagalan etorri yaken arratsalde epel aretan lagunarteko goizaparia gogaro onez ta atsegintsu egiteko. Ib. 120.
iz. Biolinaren antzeko musika-tresna, artzainek-eta erabiltzen zutena. Itxura tristeko bi soinulari ari dira arrabita eta panderoa jotzen. || arrabita jotzaile, arrabita-jotzaile Arrabita jotzen duen musikaria. Ik. arrabitari. Dantza-jauzien lagungarri izango diren musikariak izango dira bi txanbelari, atabalari bat, ttunttun-jotzaile bat, arrabita-jotzaile bat eta akordeoi-jotzaile bat. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
arrabita. (BNc, Sc ap. A; VocS , VocBN , Arch VocGr , Dv, H), arrabit (Éléments de grammaire basque, dialecte souletin, suivis d”un vocabulaire basque-français & français-basque (1873). ‘”>Gèze), arraita, arrabeta. Violín (se aplica tbn. a otros intrumentos de cuerda). “Violon, terme de musique ou de ménétrier” Vocabulaire des mots basques bas-navarrais (1857). “> VocBN . “Violon” Dv. “Violon, rebec” H. v. xirribika. Cf. zarrabet.
Manubel Inaziyo, / jo zak arrabeta. Festara. Bere bertso guzien bilduma (~1820). A. Zavala (arg.).”>Echag 26. Hau [Tubal] izan zen arrabita eta maniura jotzen dutenen aita. “Ipse fuit pater canentium cithara et organo” . Dv Gen 4, 21 (Urt xirribika, Ur zitara, Bibl lira). Soinulari jakinak, arrabit musikan, / Lagunekin zabiltzan Aintxarte karrikan. “Bi soldado Baigorriarrak” (ap. DRA). Italianoa eta Frantsesa omen dira arraita baten soinu xarmagarriari konpara daitezkenak. Elsb Fram VII. Hari zen zirribika edo arrabita joiten. Prop 1897, 35. Arrabita pagatiak soñu txarra. Lander (ap. DRA). Lenbizi, arrabitak (biboliñak) ixiltsu erri-eresia entzun-erazten du. Garit Usand 24. Arrabita edo estekinez (cuerda). Ib. 64. Ezarten zian bere botz nasai arrabitaren sonia bezain ezti. Const 40. Sekulako present aldea: erloi, hiro hoditako xizpa, hiru kordetako arrabit, berina-begi eta nik dakita zer oraino. “Épinette” . Ardoy San Frantses Jatsukoa (1966).”>SFran 237.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Mus.) rabel fr iz. (Mus.) rebec en iz. (Mus.) rebec port iz. (Mus.) (instrumento) rabeca
Mutil batek ezkerreko eskutik heldua zekarren, eta eskuin besoaren azpian arrabita bat eta liburu bat zeuzkan. [Mirarien kalezuloa, Nagib Mahfuz / Patxi Zubizarreta (Alberdania-Elkar, 2006)] (Ereduzko Prosa Gaur)
ad. da/du. artegatu, artega/artegatu, artegatzen. Artega jarri, urduritu. Ez ginen orduan larregi kezkatzen, ez artegatzen, hutsaldi hura laster betetzekoa genuelakoan. Artegatzen nauen arazoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
(V-ger-ple-arr-oroz-m; -au V-ger), artekadu (V-ger-ple). Ref.: A (artegatu, artekadu); Garate 5 . a Cont RIEV 1935, 318.
Inquietar(se). ” Artegau, nervioso, en Kortezubi y Durango” Garate 5. . a Cont RIEV 1935, 318. En DFrec hay 2 ejs. de artegatu.
Umea ondo-ezik eta artegaturik topa eban Piliperen emazteak. A BeinB 76. Eztu zaldun orrek nai aña txalo izan. Gizadirik geiena, une artan, beste norbaitek artegatua darabill. Ag EEs 1917, 210. Zeure barrua […] garbitu ta argitu egizu, oben aztunen batek be artegatu etzaizan. Pi Imit IV 7, 1. Euren etxietakuak eta euren aiskidiak artegatu ziran, agiri etziranian. Kk Ab II 32. Urthe idorrak erori zaizkigu bizkarrerat: egiteko hanitz edo gutiegi, irabaziak xuhur, gogoa bethi artegatua… JE Ber 5 (“rendu inquiet” en el voc. final). Neskarekiko berririk izan etzualako, zearo artegatuta zebillen mutilla. TAg Uzt 162. Ta ixraeldarrei buruz artegatuta, yopu-lan gogorretan zerabilzten. Ol Ex 1, 12. Bere adiskideak artegaturik (inquietarse, impacientarse) ots egin zioten. Etxde AlosT 16. Theresa artegaturik agiri zen. Mde HaurB 56. Gogorapen horrek ere ez zuen artegatzen; izatekotz, bera-gisako atsegin bat zemakion… Ib. 60. Solo-lanetarako etzan asko estutu ez artegatuko Juan Domingo, baie basorako berarizko zaletasune euken. Akes Ipiñ 34. Etzaite artega Padre Venancio gaxu hori! Ezta izan ixtripu bat zuk uste duzun bezela. Osk Kurl 177. Arimako nahigabetasunak mintzen, egin beharrak artegatzen. Ib. 81. Betikotasun betean murgildu beharrak artegatzen zuen Unamuno. MIH 265. Ez da inor, dakidanez, bikoiztasun horretaz artegatzen. Ib. 388. Ezerk artegatzen ez duen fedea, gurasoengandik zuzen-zuzenean zetorkigun hura, ederra izanik, ez da gaur aski. MEIG III 88.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es da/du ad. (B) inquietar(se), intranquilizar(se) fr da/du ad. s’inquiéter, faire perdre la tranquillité en (1) da ad. to get worried about sth, to get worked up about sth; to worry about sb/sth; to feel anxious/nervous (2) du ad. to upset, to distress port da/du ad. inquietar-se, intranqüilizar-se
Hori gutxi balitz, zubikoaz geroztik Rubenek luzatu dizkidan begirakuneak – eta isiluneak – are gehiago artegatu naute. [Jeans-ak hozkailuan, Patxi Zubizarreta (Alberdania, 2000)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Bikearen antzeko gai ilun eta likatsua, egurra edo harrikatza distilatuz lortzen dena.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
alkaterna (SP, Urt IV 60, Sb-Urq, Deen I 417, Hb ap. Lh, Dv, H).
Brea, alquitrán. “Goudron; alquitrán, brea” SP. “Calefactandae resinae, goma, breia, alkaterna maiz berotzekoa” Urt IV 60. “Goudron” Dv y H. v. naslika, galipot, mundrun. Egiñen dituk arkan egoitzak, eta gantzutuko duk alkaternaz barnetik eta kanpotik. Urt Gen 6, 14 (Dv naslika, Ur betuna). Han erretzerat zaramakatelarik alkaterna eta breiazko su batean. Hb Egia 73. Lerra, edo pinoak, aberasten du Kaskoinia. Hartarik heldu dira arraxina, tirrimintina, alkhaterna, zurak, egur ona, haziak aziendentzat. Dv Lab 320. Alkaterna edo mundrun erakitu aitzinean. EOnAlm 1906, 40.
adiuntza (V ap. A; Lar, Añ, H (que cita a Mb)), adinuntza (V ap. A; H), aduintz (Hb ap. Lh, H (que cita a Mb)).
1.Tiempo, ocasión. “Sazón, ocasión, coyuntura” Lar y Añ. “A deshora, adiuntza gaitzean” Lar. “(A la) sazón se hallaba allí, adiuntza artan zegoan an” Ib.
Tr. Es palabra originalmente vizcaína y usada en instrumental (adiuntzaz ‘a tiempo’) o inesivo (a. onean…); así figura en el dicc. de Añibarro, y en los glosarios de Moguel. Larramendi y Mendiburu lo utilizan tbn. como sustantivo equivalente a garai, etc.
Adiunza onean nentorre baia ezer ez nekarre. “En buena sazón vine”. RS 332. Bada, ene kristauak, zer juizio zuezaz egin aldagiket adiuntza onetan? SermAzc 280. Nora zoazte, bada zuek, orain, aduintza edo garai onetan zeren etxeetatik? Mb OtGai II 290. Behar den aduintzan, behar den eran, ta guztiz kontuz. Ib. 116. Komuniatzen zaran adiuntzan bezain mutu ta motel gelditzen zara zu, komuniatu ondoan? Mb OtGai III 204. Garai edo adiuntz hau da alabaña orretako […] garai guztiz egokia. Ib. 231. Garai edo aduintz berean. Ib. 210. Denporaz ta bere neurrian artuten dan osagarriak osatuten daben legez, ta adiuntzaz kanpora artuak gatx egin. Añ MisE 195. Adiuntza txarra da oraingoa, noski: baña Mireni idaztea erabaki dut. Txill Let 45.
1.Mazorca de maíz. “Artho-buru, épi de maïs” Dv. “Arto-jaiki. Arta-buruak aletutzeko mai zuloduna” Urkia EEs 1930, 27. “Mazo, makil. Arta-buruak artojaikian jotzeko makil ala zurezko gabia” Id. ib. 27. “Eskekuari, artaburua emoten jakon lenago, dirua eskas ebillenetik” Etxba Eib. “Artaburuak apaingarritzat ikusten die batian bestian” Elexp Berg. Cf. Izt C 29: “Artolandare bat lau buru ondo beteakin”. Tr. La forma arto- es empleada por los escritores orientales y CartAnd, Aguirre de Asteasu, Udarregi y B. Ayerbe, y la forma arta- por los occidentales.
Batzuek urteetan bizi dira lapurretan, beartsuak dirala aitzakiatzat arturik, emendik artuko ditue artoburuak, andik balak. AA II 175. Soroko arto buru batere ukitzeko lizenzirik ez duala oraindik. CartAnd 378. Zuhain poxi zenbait eta artho buruak. Dv Lab 240. Lau asto eme aurrian / ta ar bat atzian, / arto-burubak janez / noizik bakoitzian. Ud 123. Mandiyo aundi batean / artaburuak aletzen. EA OlBe 19. Zola dena lurra, eta zilokatua itsuski, gaina, hainbertzetaraino joana non arto-buruak soailutik dilindan baitzagoden. JE Bur 187. Bizarra bai, artaburuari udazkenean bezela, zuri ta beltz ta arre nondiknai agertzen zaiete. A Ardi 13. Aleak une, diardu, nagiz, Aldiak / yalkitzen artaburua. Ldi BB 36. Zirrumio bat ba ginun goizero landetan / artaburuak urratuz oraindik esnetan. Or Eus 47. Artaburuari txurikin geiegi utzita. Ib. 59n. Gaztain ondoen mokotsak eta arto buruen kukulustak orituak. Zub 101. Irripar dagie artaburu elduak zorro igartuen tartetik. TAg Uzt 277. Artaburuak galdorrean zutik dauzkaten masalastoak larrugorrituta. Ib. 291. Artaburuak gurdika marandiora eraman ondoren. Ib. 292. Ikaragarrizko artalandara bat izan du; bi metro luzean, zazpi artaburukoa ta oso aletsuak gañera. EgutAr 3-1-1957 (ap. DRA s.v. artalandara). Zartaka etenaz erazten diote artaburuari zorrozko jantzia. Ib. 293. Artoburuari kapatxa kendu ta garandu. EgutAr 1-12-1958 (ap. DRA). Pioka txoritxuak, / aleka garauntzen / artaburu ozen bat, / ez berdin ta motel. Gand Elorri 50. Kazkabarrak, gogor astintzen ditu artaburuak. NEtx LBB 104. Artoak eldu dira, eta agura zarren antzera buruak makurtuta, artoburuak. Alzola Atalak 68. Astoari ere artoburu pare bat emateko. BAyerbe 22. Artaburua jaten badaki akerrak. Zendoia 34. v. tbn. Insausti 287. Artoburu: Zendoia 194.
“Fig., borono, atontado. Ori mutil artaburua!” DRA. Se recoge este mismo sentido tbn. en Gte Erd s.v. tontoa. “Estúpido bobo. Ixilik egon ari, artaburuoi alakuoi” Elexp Berg.
“Artaburuak urkultzera, a freir espárragos, doazala artaburuak urkultzera, que se vayan a freir espárragos” Zam Man 8. “Artaburuak jorratzen joan adi! (G-azp), ¡Vete a freir espárragos!” A Apend y EY III 286.
2. “En ciertas casas, aunque parezca ilógico, llámase así a las piñas de pino. Sin. piñu-kaskara, piñu-buru” Elexp Berg.
iz. aho soinu, aho-soinu Ahoz jotzen den musika-tresna txikia, metalezko egitura batean dituen mihi batzuk dardararaziz soinua ateratzen duena. Baserrietako mutil koskor mordoxka Madariagan biltzen ginen eta nik aho soinua jotzen nuen. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
AHO-SOINU. a) Sonido del lenguaje. Egotzirik ortarako letra bakoitzari ots edo aosoñu bat bakarra beti. Aran Loyola 4 (ap. DRA). Ago-soiñurik ez baiña biotz-oiua du. “Verbis carnis et vocibus”. Or Aitork 244. b) “Ao-soñu (G, AN), beso; litm., música de la boca” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es(Mus.) armónica fr harmonica en harmonica port (instrumento) harmônica
Gero, haietako batek, zaharrena bera, aho-soinua jo zuen, besteek, izter joka, kantatu egin zuten. [Azken gutuna, Vassili Grossman / Felipe Juaristi (Erein, 2005)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Oso goiz loratzen den zuhaitza, hosto erorkor eta luzaranak, lore zuri edo arrosak, zurtoin bihurria, eta hazia jateko oso ona duena (Prunus dulcis). Arbendolondoa bere hezurretik sortzen den bezala. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
arbendolondo (Urt Gram 23 -> A), armendolondo (SP), armendolaondo. Almendro. “Armendol-ondoa, amandier” SP. “Amandier, arbendolondoa” Urt Gram 23. “Amygdala, arbendolondóa, arbendola” Urt II 71. Ediren da bidea armendolaondo khiratsen eztitara ganbiatzeko, ondoan zilhatze hutsaz handik gozo khiratsaren ilki arazitzeko. SP Phil 87 (He 89 arbendol-ondo). Armendolondoa bere hezurretik sortzen den bezala. Ib. 315. Illargiz elurturiko arbendolondo batek. Amez Plat 32.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Bot.) almendro, almendral, almendrero, almendrera, allozo (Prunus dulcis) fr iz. amandier en iz. almond tree port iz. (Bot.) amendoeira
Neska-mutil taldea arbendolondo baten azpian jarri, eta gitarra joz eta gitarra entzunez ematen zituzten orduak. [Egurra Pinotxori, Aritz Gorrotxategi (Alberdania, 2002)] (Ereduzko Prosa Gaur)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. bisabuelo, -a (2) iz. patriarca; antecesor, -a (39 iz. (pl.) antepasado fr iz. (pl.) aïeul, ancêtre en iz. (pl.) ancestors port (1) iz. bisavô (2) iz. antecessor, -a (3) iz. (pl.) antepassado, -a
Eta gehien-gehienok maite izan ditugu geure arbaso horiek, edo haien oroitzapena, edo haien gabezia sentitu, ezagutzerik izan ez badugu. [Errekarteko koadernoa, Xabier Mendiguren Elizegi (Elkar, 2001)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Sufrimendua. Sufrikarioak jasan. Mundu honetako sufrikarioak ez dira deus. Sufrikariozko leku bat. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
sufrikario, sufrikari (H), sofrikario (Lh, que cita a A, pero no lo encontramos en éste), sofrikari (Dv).
Sufrimiento. v. sufrimendu. Tr. Documentado al Norte (aunque no en textos suletinos) desde la primera mitad del s. XVIII. Al Sur sólo se encuentra en Arrue. Sofrikari es la forma empleada por los autores del s. XVIII. En el XIX, se impone sofrikario (hay ambas formas en Jauretche y en JesBih). Orduan ezagutuko duzu bizitze huntako sofrikariak eztirela deus. Ch III 51, 2 (SP pairuak). Zer nahi den sofrikari, zer nahi den dolore yasan dezazun […]. He Gudu 136. Bihotz onez pairatzen sofrikari eta idoi guziak! Lg II 110. Sofrikari guziak onez eramateko. Arr GB 4. Bertze asko giristino sofrikarioen artean bere fedea ukhatu dutenek. Prop 1876-77, 54. Zertako beraz hoinbertze sofrikario? Zertako azote kolpeak, elhorrizko koroa buru fuinetan? Lap 260 (V 118). Sofrikario latzgarrienetan hilarazi zuten. Zerb IxtS 76. Sofrikarioak oro onartzen zituen bere hutsen ordain. Lf Murtuts 28. Hortaz duzun sofrikarioa marka eta froga da zonbat maite nuzun. Ardoy SFran 119. Sofrikarioa ustezkoa baitute. Larre ArtzainE 178. En DFrec hay 4 ejs., septentrionales, de sofrikario. v. tbn. Sofrikario: JesBih 450 (438 sofrikari). Jaur 409 (147 sofrikari). LuzKant 31. Elzb PAd 50. CatJauf 28. Etcham 238. Othoizlari 1964 (n.º 37), 573. Xa Odol 218. Sofrikari: CatLav 3 (V 11). Mih 101. Brtc 202. Monho 76. Harispe EE 1884a, 509.
artizkune (G-goi; -kuna Izt VocC; H), artizkun (G-goi), artizkuma (G-goi). Ref.: A (artizkuma); AEF 1995, 99; JMB At (artizkun). Etim. De art- (< ardi) + jeitz- + -gune.
“Paraje de ordeñar las ovejas” Izt VocC. “Lieu fermé où l’on trait les brebis” H, que cita Izt C 224. “Corral en el que se ordeñan las ovejas” JMB At. Cf. artikune, artizun. Ardiak jatzitzeko tokiari esaten zaio artizkunea. Izt C 224. Illunabar-alderontz ardiak artizkunara biribillatu ta jatzi. Ib. 229. Mendi onetan badira artzainak beren artizkuna inguruan egindako azarekin laureun bana erreal artzen dabeenak. Ib. 157. Esnea jeisteko kaikua eskuan zuala Pernando gerturatzen ikusi orduko, artizkunetik irten eta an joaten zan igesi nora nai. Muj PAm 74. Egiten ari nintzan lanak utzita, artzen nuen marmita makilla baten puntan lotuta, ardiak jeztera joateko Urreako aitz inguruko artizkunera. Zubill 57. Alaxe egon giñan artizkun artan, zamaria itzuli arte. Ib. 97.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. aprisco, majada, ordeñadero, paraje para ordeñar las ovejas fr iz. endroit pour traire les moutons en iz. milking pail, place to milk the sheep port iz. lugar para ordenhar as ovelhas
Egiten ari nintzan lanak utzita, artzen nuen marmita makilla baten puntan lotuta, ardiak jeztera joateko Urreako aitz inguruko artizkunera. Zubill 57. (Orotariko Euskal Hiztegia)
iz. Alkatearen jarduera eta kargua. Alkatetza ez galtzeagatik, egin zuen bere agintariak agintzen zion guztia. Ez zuen alkatetza uzteko gogorik. Alkatetzarako hautatu zuten. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
alkatetza (-tzaia det., V-gip ap. A Morf 83; G-azp).
Cargo de alcalde. Bere leialtade pin eta serbitzo andien saritzat, eman ziozkaten iru bizialdirako Alkatetza Saiazkoa, Gipuzkoako Eskribani nagusia, eta beste zenbait eskubide. Izt C 455. Mitxel, ez aldakizu entzunda sarritan, / Alkatetzan jornalik ez oi dala izan? AB AmaE 240. Norbait alkatetzarako edo legegilletzarako autatu bear dabenean. Ag Kr 172. [Alkateak] alkatetza ez galtzeagatik, egin zuen bere agintariak erakusten zion guzia. Goñi 73. Zure lana ongi betetzen ba-dezu alkatetza ere utziko dizugu, emakumea! Lab EEguna 79. Letamendik ez ei eukan bere alkatzetzea izteko gogorik. Erkiag BatB 67. Alkatetzagaz batera Udala itxi eban. Gerrika 243. En DFrec hay 15 ejs.
iz. Norbaitek edo zerbaitek ahal duen gauza. Bakoitzak bere ahalbideen arabera lagundu behar du. Hizkuntzarekin jolas egiteak ere hizkuntzak dituen ahalbideez ohartarazten gaitu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ahalbide. Medio, posibilidad, recurso. En DFrec hay 10 ejs. Cf. Ldi IL 12: “Iñor ez mintze-aal bidea asmatu-bearrez”.
iz. #Euskaraldia.ren bigarren olatuan, 2020.urtean, belarriprestak eta ahobiziak euskaraz lasai aritzeko gune babestuak edota erakundeek (elkarteek, enpresek, etab) herritarren hizkuntza hautua errazteko bultzatuko dituzten guneak. Ez dago oraindaino hiztegietan jasoa.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es arigune; euskaródromo, zona franca del euskera fr arigune; zone franche de la langue basque en arigune; free zone of the Basque language port arigune; zona franca da língua basca
Euskaraldiaren 2. edizioan, ARIguneak garrantzitsuak izango dira.
Riña, pendencia. “Querelle de paroles, bruit” SP (tomado de O). “Dispute violente” VocBN. “Dispute, querelle” Gèze. “Riña” Satr VocP. “Aharra xekan dabil (BN-ciz)” Gte Erd 263 (junto a sesio, gerra, kalapita, etc., de otras zonas). v. ahakar. Tr. Documentado en textos septentrionales y en Orixe. Gabiak aharra. Bela 25. Beharrak aharra. “La nécessité engendre noise”. O Pr 78. Etxe hutsa, aharra hutsa. Ib. 171. Atsegin hartzen duela bertzerekin izan duen aharraz eta guduaz mintzatzeaz. SP Phil 27. Aski ardüra aharrak jaikiten dira adixkiden […] artian. Mst I 14, 2 (Ch eskatimak). Umilitatia geihen den lekian, nehork etzi ikusiko ez bekaizguarik, ez diskordiarik, ez aharrarik. AR 269. Aharrak, laidoak, desohoriak, auziak, gogomenaren flakeziak. Egiat 237. Aberetzia, aharrak, eta lohikeria. CatLan 116. Aharra zenbait izan baduzu. Arch Fab 239. Ez du aharrarik, ez oihurik erabiliren. “Non contendet”. Dv Mt 12, 19 (Lç eztu ihardukiren, Ur ez da leiatuko, SalabBN ez da aharratuko). Kasatu zituen joko beroak, aharrak, hizkuntza gaxtoak, elhe lizunak. Laph 199. Ainharbiarrak jun ginandin / hanitx besta hartara, / ez eskandal emaitera, / ez aharra xerkhatzera, / bena bai libertitzera. ChantP 316. Aharrak eta bekhaizteriak. Ip Hil 87. Bizitze ahalik ixilena deramate, aharra, hauzi guduetarik bazter. Prop 1897, 109.
(s. XX). Medikuen arteko aharrak. JE Bur 125. Aharraren iturburua zen, “Kokotzek” hogoita amekarekin eskutik irabazi zuelakotz yokorat. Zub 23. Jenden artean bada / anitz arrangura; / jelosia, aharra, / ta gerlak ardura. Etcham 209. Ez dio, nai-orduko, egiten akarra (aharra, errieta). Or Eus 38. Hortarik laster aharrak sortu ziren aberezainen artean. Zerb IxtS 17s. Senar-emazteen arteko aharretan Jainkoa juje bakar. EZBB II 109. Ziekilan batian / gira trüfatüko, / familian artian / aharra ezariko. Casve SGrazi 106. Heda dadila aharran / arana bazter orotan. ‘Haserrearen oihartzuna’. Ib. 96.
Todopoderoso. v. guztiahaldun. Tr. Documentado en textos meridionales desde Arana Goiri. En DFrec hay 18 ejs. de a(h)alguztidun y 2 de alguztidun. Eta Algustidunak Zeu baño irazapen oberik eztaike irazan (1897). AG 1644. Jainkoaren beso alguztidunak eusten gaitualarik. JBDei 1919, 297. Ta Alguztidunaren errukitasuna jetxiko da. Ib. 355. Sinisten dot Jaungoiko Aita alguztiduna, zeru-lurren egillea. KIkV 11. Nik, pekatari onek, autortzen dautset alguztidun Jaungoikoari. Ib. 100. Zergatik deritzaio “alguztiduna” Jaungoikoari? KIkG 11. Alguztidunak daroanak. Pi Imit II 9, 1 (Ol alorodunak). Bakaldun guren algustiduna, / Zeru ta lurren Jaubia. Enb 99. Illen berpiztea Jaungoiko alguziadunaren indarrez, gertatuko da. Inza Azalp 110. Baña gaurgero Gizasemea alguzidun Yainkoaren eskui aldean eseria egongo da. Ir YKBiz 481. Jaungoikoari baiño ez esateko, orregaitik ara ba nik gaur esan Zuri, Jaun Alguztidun orreri. Bilbao IpuiB 126. Alguztidunak sortua dala / ezin ukatu iñola. BEnb NereA 225. Iru persona bata bestea bezin aundiak, alguztidunak, neurrigabeak. EgutAr 25-5-1959 (ap. DRA). Santu, santu, santua Jauna, / Jainko ahalguztiduna. IBk Apoc 4, 8 (IBe ahalguztidun; Ip ahalorotako). Betikoa dan alguztidunak / berekin izan ditzala. AZink 89. Politika ez baita ahalguztiduna. MEIG IX 33.
v. tbn. Alguzidun: Goen Y 1934, 266. PMuj Noni 56. Alguztidun: ArgiDL 55. NEtx LBB 172.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adj. todopoderoso, -a, omnipotente, que tiene plenos poderes; plenipotenciario, -a fr adj. tout puissant, -e ; omnipotent, -e en adj. almighty, omnipotent port adj. adj todo-poderoso, -a, onipotente
Hizkuntza bat dugu ahalguztiduna. [Maialen Lujanbio, Klika sistema eragilean (Korrika2019, 2019-04-14)]
Renta, tributo; ganancia; interés (de un préstamo). “Rente” Gèze. “Rente, revenu. Syn. irabazia” H. v. errenta. Herio dela bekhatu orijinalaren pena, haren arranda, eta haren irabazia. Tt Onsa 134. Berak bere tribailluz eta penaz irapazten zutian honetarik haboro plazer hartzen ziala amoina paubrer egitiaz, eziez bere arrandetarik. Tt Arima 109. Juan behar dügü Rumara / eta bertan destrüitü / haren arranda handiak / behar zaioko xipitü. ‘Ses belles rentes diminueront’. Xarlem 1203. Bestela ezterat / bakerik emanen / urthe oroz ezpadeitadak / arranda hori egiten. ‘Ce tribut’. Ib. 806. Eskiulan Musde Tiraz / Plañuz entzün ditut zützaz, / Bethi zerbait galthoz zirela arranda beitüzü eskaz. Etch 496. Huntarzünak handirik, kargütik arranda. Ib. 554. Aphezek etzütie, zü, nahi egin depütatü; / Entzünik nahi deitzezüla, haien arrandak txipitü. Ib. 580. Diharütako arranda neke da beretzen eta ezta xüxen. Ip Dial 64s (It errenta, Ur errentia, Dv errenta). Hek eman diruaz ihes lekhu bat handia erosi zuen, eta ihes lekhuaren ethorkizuna arrandez segurtatu. Laph 237. Mosoingani(k) diuria arranda. HerVal 163. Bainan nola ezpaitzuten osoki pagatzen ahal beren etxe arranda edo alokairua. Prop 1895, 251. Ebats-eta gozamena urririk zuzenez behar zukenari arranda pagaraz, eta ez nola nahikoa: ahalik eta handiena. HU Zez 189. Etxea bere lur guziekin eta gobernamenduaren eskuetan emanak zituen arrandekin. Ib. 165. Ez naiz Aitoren semia, / erran behar dut egia. / Arrandaz ene hazteko / Etzuten egin legia. Etcham 43. Aditzen dugu badela lan hanitz, jiteak xuhur direla, bizia garesti, arrandak handi, zonbat abere-buru duten, zer biltzen urtheka. JE Ber 31. Denborak etziren errexak, Iruñetik etzen gehiago arrandarik heldu. Ardoy SFran 75. Orduko mailegu haren arrandaren egunak bururatuak, daukat osoki ordaindua eta pagatua dela kapitala. Larre ArtzainE 321.
1.Afablemente, favorablemente; alegremente. “Gaiement, joyeusement” SP. “Afablemente” Lar. “Gracieusement; cum gaudio, joyeusement; hilariter, avec gaîté et agrément. Arraiki hartu nau, il m’a reçu gracieusement” Dv. Cf. 1 arrai. Hunela arraiki ditu Aitak rezibituren. EZ Man I 88. Arima denean bada sarthu Zeruetara / Dohatsuak heldu zaizko arraiki aitziñera. Ib. 132. Hargatik diezadazu Iauna beha arraiki eta hauzun lazeriaz bethea urrikari. EZ Eliç 242. Iosef zaharra ere zuen / arraiki salutatu. EZ Noel 81. Ongi ethorria eta arraiki errezibitua. Ax 4 (V 2). Guztiek zuregana laster […]. Eta zuk guztiak arraiki eta alegeraki errezibi. Ib. 5 (V 2). Arraiki, grinatu gabe eta guzien gainetik obedi zazu amolsuki. SP Phil 248. Duzun atsegin behar aldi hetaz, haretzatzu bihotz onez eta pairatzatzu arraiki. Ib. 276 (He 277 arraiki). Handik harat etzioen arraiki behatzen Daviti, higundu ere zuen orduraino hanbat maitatu zuena. Lg I 281. Hainitz arraiki izan ziren hartuak eta guziez ohoratuak bezala, maitatuak ere. Lg II 122. Urrikal bekizu N. zure zerbitzaria eta arraiki beha zozu. Brtc 263. Orai beretik probotxatu nahi naiz hain arraiki eta jeneroski ofritzen darotazun miserikordiaz. Ib. 249. Munduak berak / Nahi tu ikusi / Bihotz minberak / Sofritzen arraiki. Monho 86. Ordu onean etxerat, / Aitaren besoetarat, / Itzuli baitzen suharki, / Aitak hartu, zein arraiki! CantIzp (ed. 1868), 103. Hortan bere nausiari badoako arraiki. Gy 21s. Hunek tu egortzen yendeak ihesi / Harrek bere xarmez deitzentu arraiki. Ib. 264. Nihon ez ederrago begi hedatzea, / Biltzar tokitzat ere iduriz lehena, / Eskaldun gutiziei arraiki dagona. Hb Esk 123. Itzul adi, itzul, bekhatorea, / Jainko Jaunak deitzen hau arraiki. Misionetako 10 (ap. DRA). Eta agertzen Jaun Aphezpikua, ondotik arraiki zarreizkolarik bere lagun eta aphez aintzindariak. Prop 1912, 245 (ap. DRA). Barrutian sartuaz arraiki (cariñosamente) oles egin zion neskatillari. Etxde JJ 240. Bere idekoak bizitzabideetan arraiki, pozez ta amesetan ikusten ebazalarik. Erkiag Arran 184.
2.Radiantemente, brillantemente; luminosamente. O iguzki klara, nihoiz / etzare goibelduren, / aitzitik bethi arraiki / zaizkigu agerturen. EZ Noel 111.
iz. Gip. Emakume erdi berriari auzoko emakumeek egiten dioten ikustaldia; ikustaldi horretan egiten den oparia. Kopatxo batzuk pattar, txokolate hari bultzatzeko, eta noizbait bukatu zen gure atsolorra. Erditu berriari atsolorra egin. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ATSO-LOR (AN-gip ap. A). “Visita a la recién parida” A. v. ATSO-BESTA. Kopaxka batzuk patar, [txokolate] ari bultzatzeko, eta noizbait bukatu uan gure atsolorra. Ataño TxanKan 159.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (G) visita a la recién parida (2) iz. (G) regalo que se hace en la visita a la recién parida fr (1) visite au nouveau-né (2) cadeau qui est fait lors de la visite au nouveau-né en (1) visit to the newborn (2) gift that is made in the visit to the newly born port (1) visita ao recém-nascido (2) presente que é feito na visita ao recém-nascido
Kopatxo batzuk pattar, txokolate hari bultzatzeko, eta noizbait bukatu zen gure atsolorra.(Hiztegi Batua)
iz. 1 iz. Mat. Zenbaki oso batentzat, zenbaki hori beste zenbaki oso batekin biderkatuz lortzen den zenbakia. Ik. multiplo. 7ren anizkoitza da 21. 5en anizkoitzak. Biren anizkoitz guztiak bikoitiak dira. Zenbaki baten anizkoitzak eta zatitzaileak. 2 adj. Anizkuna. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
iz./izond. [multiploa]: multiplo
izond. [anizkuna]: anizkun
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) izond. múltiple (2) iz./izond. (Mat.) múltiplo, -a fr (1) izond. multiple, divers (2) iz./izond. (Mat.) multiple en (1) izond. multiple (2) iz./izond. (Mat.) multiple
iz. 1 iz. Bizk. Euri eta haize erauntsia. 2 iz. Ipar. [Oharra: Euskaltzaindiak, afrontu-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ‘laidoa’ adieran ez erabiltzea gomendatzen du; ik. afruntu].
Sinonimoak: iz. (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
bisuts.
haize-begi. Ant. aterpe.
e. afruntu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz.(B) tempestad, temporal; mal tiempo [con viento y lluvia] (2) iz. (B) disgusto (3) iz. Ik. afruntu fr (1) iz. tempête (2) contrariété en (1) tempest, storm (2) annoyance port (1) tempestade, temporal (2) desgosto
Azken argiak afrontua etorri aurretik. Xabier Zalbide, @xalbide
iz. 1 iz. Hitz harro eta funtsik gabea. Miresleen arrandiak isilduz, gertaera miragarriak beren soilean kontatuko ditut. 2 iz. Handikeria, handiustea. Lumazko gandorra arrandiaz eraikitzen duelarik. Enperadorea arrandia handiz igaro zen inguru haietatik. Iñakiren arrandia hark sekreturen bat ezkutatzen zuen. Harro mintzatzen zen, mutil gazteen arrandia zuen. Hankak zabalik, eskuak atzean gurutzatuta, arrandiaz beteta. 3 adj. Harroa, handiustea. 4 iz. Hotsandikoa denaren nolakotasuna, ospea. Deabruak mendi garai batera eraman zuen eta lurbirako herri guztiak eta haien arrandia erakutsi zizkion. Mundu osoko jaun aita santua, arrandia handiz sartzen da Asis hirian.
ad. antzatu, antza/antzatu, antzatzen du. Trebatu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
antzatu (SP, sin trad.).
1.Cuidar, mimar. Oina soil ons’ anzatu. O Po in Vin 101. Zénbat mundukóiek, Kristorén gurutzearén etsáiek, […] antzatuzúzte emén edérki gorpútzak, egínes gústoak, naiz ofenditus Jangoikoa? LE Doc 238. Golosoak dabiltza triparen esklabo, nondik antzatuko duten geiago ta geiago. LE Urt 231 (Harriet traduce “par où ils inventeront toujours plus”).
2.Manejar, usar. “Manejar, tratar con las manos” Lar. [Ezpata] hoberen hura zeren zokhoan dagoen, antzatu faltaz herdoilak jana, guztia khamustua kausi litekela. ES 102. Gauza bera erran diteke usaia faltaz eta antzatu gabez zokhorat aurthikiak bezala daduzkagun hitz hetaz ere. Ib. 102.
3. “Cultivar (R)” A Apend. Hur tokietan, lür gaizki antzatietan, hala hala, alhor theiüzaletan, azi hanitx ereiñen da. Eskual 30-10-1908, 4. (Fig.). Zinez erran diteke gure Eskuara dela laudakizun: zeren egundaino batere antzatua izan eztelarikan, halarikan ere munduan diren etsairik borthitzenen kontra, mantenatu, eta mantenatzen baita. ES 190.
4. antzetu (Lar). “Fortificar, dar vigor” Lar.
5. (V-m (-au), Sal, R ap. A). Disponer, arreglar. “Arreglar, ordenar” A. “Antzau Markiña-aldean esaten da, gauzaak euren lekuratuaz, gela nai etxe bat iasean ipinteari. Mundaka-aldean taiutu esan oi dabe” A Ezale 1897, 141b. Argi ta garbi antzau ebazan beren aizteak eukazan zor-arturenak. A BGuzur 113. Ez baitagiuei egiten berze gaizarik, ezik, aparioak dreza araz, puntiualki ordu xakinetako, eta, estorbu sukalte lanen antzatako. Mdg 132.
6. (S, R ap. A). “Condimentar. […] Eltxanoa antzatu duna? (R), ¿has condimentado el puchero?” A, que incluye en este acepción el ej. del Urteco de Lizarraga de Elcano citado arriba.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. preparar(se), adiestrar(se) (2) du ad. cuidar, cultivar fr (1) entraîner (2) se cultiver en (1) prepare, get trained (2) cultivate port (1) du ad. preparar-se, treinar-se, adestrar-se (2) cultivar
ahaire (L, BN, S; SP (que cita a EZ), Gèze, H), ahaide (S). Ref.: Lh (ahaire, ahaide). Etim. De aha- (< aho) + aire ‘aire’. No es “extensión” de aire que, con el valor de ‘aire’ no conoce una variante ahaire.
Melodía, aire. Harriet atribuye “ahaire musikazkoa egizue” a Etcheberri de Ziburu , y lo que en realidad hay en éste es musikazko […] aheria. v. 1 aire (3). Ez musika xorienik udan kanpo ferdeak, / zeña garaitzen eztuen ene ahaire dulzeak. EZ Man I 16. Pasione sakratua / nahi nuke kantatu; / ahairea Zuk zerorrek, / Jesus, irakats dazu. EZ Noel 92. Ebanjelista saindua, / zuk, othoi, zeureenak, / ene ahotik entzun tzatzu / ahaire orenenak. Ib. 148. Adizazu, othoi ene / ahaire kantarena. EZ Eliç 357. Ahaire zahar huntan bi berset berririk, / alagrantziareki khantatü nahi tit. Etch 684. Ahaide delezius huntan bi berset gei tit khantatü. Ib. 234. Argitara emaiten dütügü hamabi Noel, ahaire ederrenak dütienetarik. UNLilia 2. Eta orai harzara Üskaldün batek ahaire zaharrekin arra mulda erazirik. Ib. 1. Bilhatü ahal izan diren Noelak oro bere ahairekin. Ib. 2. Ahaire berrian. Xikito 11. Euskal-ahaire zaharrak euskaldunagoak bide ziren. MIH 154.
ahaide (S ap. Gte Erd). Entonación (en el habla), acento. “Santa Grazin ahaide berezia die (S), […] beste ahaide bat die (S)” Gte Erd 287 (junto a doñu, ereta, etc., de otras zonas).
“Élévation de voix en général. Nigarrezko ahairiak (Imit (S) 1737, Lf), les lamentations” Lh (s.v. aha-; no aparece en Maister, única traducción suletina del Kempis en el s. XVIII).
Azotar; castigar; reprender, reconvenir. “Frapper d’escourgée. Azorriatu behar luke, il le faudrait bien étriller” SP. “Caedere, […] azotatu, azurriatu” Urt IV 14. “Châtier” Dv. “Azorritzea, azorriatzea, fouetter avec un tel fouet” H. “Castigar”, “reprender. Azkurriatako erran zaun, le dijo que reprendiese”, “Azurriatu (L [= Dv], Mt 12, 41), amenazar [pero en este ej. parece significar más bien ‘reprender’]” A. Orai, hemen, Jauna, / Miserikordioski, / Ah! gorphutz hau huna / Nahi bezain garratzki / Azurriatuak, / Munduan gareno / Toleia gaitzatzu / heriotzeraino. CantIzp (ed. 1826) 45 (ap. DRA). Zeren berak urrikitan sarthu izan baitire Jonasek azurriatu ondoan. “Quia poenitentiam egerunt in praedicatione Ionae”. Dv Mt 12, 41. Hilarazteko ariarik hunen baithan ez dut aurkhitzen: azurriaturen dut beraz, eta utziko dut gero. Dv Lc 23, 22 (TB azotarazirik). Nahi dugu bertzeak azurriatuak izan ditezen, eta geronek ez dugu azurriatuak izan nahi. Dv Imit 31 (ap. DRA). Azkurriatako [sobre arrepentitako] erran zaun: txeerria xan zak gente gisa. Mdg 132. Zer dagik, arrotz? (Kereon azurriatuz). Zait Sof 129.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es du ad. azotar; castigar; reprender fr du ad. (golpear con latigo) fouetter; punir; réprimander en du ad. (golpear con látigo) (punishment) flog, whip, lash; punish; reprimand, reprehend, tell off port du ad. surrar, sovar, espancar; castigar; repreender, censurar
Nahi dugu bertzeak azurriatuak izan ditezen, eta geronek ez dugu azurriatuak izan nahi. Dv Imit 31 (ap. DRA). (Orotariko Euskal Hiztegian)
iz. 1 iz. Ezkutua dena ezagutzeko edo etorkizuna asmatzeko, ohiz kanpoko ahalmenak omen dituen pertsona. Aztiei galdetu. 2 iz. Izadiaren legeen kontrako gauza miragarriak egiten bide dituen edo ahalmen ezkutuak bide dituen pertsona. Ik. sorgin. Ibili ohi dira azti bila, lurpeko ondasunak aurkitzeko. Lot gakizkion, bada, den hizkuntzari, izango dena aztiei eta sorginei utzirik. Azti lana. Azti hitzak. 3 (Izenondo gisa). Liluragarria, guztiz erakargarria. Maite ninduenaren maitasun aztia! 4 (Adizlagun gisa). Erne. Camillo, azti ibili, zazpi aldiz pentsa ezak. Hago azti. (Hiztegi Batua)
Hain zuzen ere, ezein igarle, azti edo ezkutu-ikusle ez da gai izan aurreikusteko, ez Japoniaren ekonomiaren hazkundea, ez Berlingo hesiaren lur-jotzea, ez herri-demokrazien desegitea, ez hiesaren izurritea, eta ez azken urteotako gainerako gertakari garrantzitsuetatik bat bera ere. [Sagua, eulia eta gizakia, François Jacob / Juan Garzia (EHU, 2004)] (Ereduzko Prosa Gaur)
arratsaldeko (Gc ap. A; Dv), aratsaldeko (T-L), artsaldeko, atsaldeko (G-to, AN-larr), aatzaldeko (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (aatzaldekua), To (atsaldekua).
Merienda. “Goûter, collation” Dv. “Goûter, petit repas, lauetako, aratsaldeko” T-L. “Aatzaldekua (?), la merienda para gallinas” Iz ArOñ. “Atsaldekua eiñ. Merendar” Iz To. Bi baserritar taberna batian artsaldekua egiteko asmotan sartu ziran. EgutTo 23-7-1921 (ap. DRA). Artsaldekoa prestatu diote ostatuan. Mok 19. Yezarri nintzan aulki-ertzean eta atsaldekoa gorde egin neban. “Callé la merienda”. Or Tormes 79. Zelaieko jendeak ordua zanean, / atsaldeko-gitera eseriak ziran. Or Eus 283. Atsaldekora deitzen du neskak. Ib. 87. Dana batera egin zuten, gose-xaltxetan gozaturik, gosaria, bazkaria, atsaldekoa ta afaria. Berron Kijote 213.
iz. Hitzaurrea, sarrera. Atariko gisa, gainera, ohar desegokiren bat-edo badut beretzat. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
atariko.
1. “(Hb), portique; abri” Lh.
2. “Atariko (V-ger), aguardiente u otro licor que se toma muy de mañana, matarratas (vulg.). Se usa sin artículo” A. “Y –risum teneatis– hacia Markina (V) llaman atariko en eufémica jerigonza al aguardiente” A Morf 13. Cf. ATARI-PORTZEKO.
3. Presentación, introducción, prólogo. Atarikoa (tít. de una sección de Euzko Gogoa al principio de cada número, desde 1954). Atariko gisa, gainera, ohar desegokiren bat edo badut beretzat. MIH 216. Ez dakit zertan ari naizen hemen alfer-lanean, sarrera edo atariko delako hau lardaskatzen. MEIG V 101.
(Pl.). Aspaldidanik uste dut Manual-ak daramatzan atarikoek ematen digutela argirik aski Etxeberri Ziburukoaren bizitzaz eta eginez. MEIG IV 117. Altuna, atarikoetan eta bestetan, gauzarik aski saiatzen da argitzen. Ib. 119.
Reply