iz. Aitoren seme feudalen erakunde militarra, erlijiozko izaera zuena. Ik. zalduntza; zaldungo.
Orotariko Euskal Hiztegian
zaldunde. (SP→Dv, A, Lar, H). Caballería, conjunto de caballeros. “Assemblée des nobles” SP. “Equestre, zaldundekoa” Lar (ref. sin duda a la orden ecuestre de la antigua Roma). Barnekoak miserikordia eske daudela, baina zaldundeak eztiola Erregeri permetitu nai miserikordiaz usatzera. (c. 1597). FLV 1993, 453. Nola Errege bailegoke lasterkako lekhuan / zaldundeari begira iustetako orduan. EZ Man I 132. Hala nola iauregitik illkhitzean prinzea, / zaldundearen duela gibeletik oztea. EZ Man II 86. “Caballería, orden militar” Lar.
Sinonimoak: iz.
[zaldunde] : zalduneria, zalduntza, zaldungo
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Hist.) caballería fr iz. (Hist.) chevalerie en iz. (Hist.) order of chivalry port iz. (Hist.) cavalaria
Testuinguruan
Barnekoak miserikordia eske daudela, baina zaldundeak eztiola Erregeri permetitu nai miserikordiaz usatzera. (c. 1597). FLV 1993, 453. (Orotariko Euskal Hiztegian)]
ad. zaindu, zain(du), zaintzen1du ad. Norbaiten edo zerbaiten arta hartu, kalterik edo ezbeharrik gerta ez dakion. Ik. jagon. Abereak zaindu, esneak batu, gaztak eginarazi. Soroa zaintzen baduzu, soroak zainduko zaitu. Zaindu etxea, hazi eta hezi umeak. Supazterrean afaria zaintzen, ama-alabak txerriei jaten ematen dauden bitartean. Beraz, zuk ere zaintzen zaituen aingerua baduzu? Zain ezazu zeure burua.
2du ad. Norbaiti edo zerbaiti adi eta erne begira egon, egiten duen edo gertatzen zaion guztiaren berri jakiteko, edo komeni edo nahi ez den gauzarik jazo ez dadin. Ateak zaintzen. Mugak zaintzeko. Txakur onak etxea ederki zaintzen du. Nork zainduko ditu ohoin edo hiltzaileak? Zaintzen dituzu zuk zeure begiak, horietatik sar ez dakizun atsegin lizunik?
3du ad. Galtzetik edo hondatzetik begiratu, bere hartan gorde. Ik. atxiki1 2. Segurtasun tartea zaindu behar da errepideetan. Berezitasun hau, aldaketa batzuk gorabehera, geroztik ere ondo zaindu zuten.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. cuidar, vigilar (2) du ad. guardar(se), preservar(se), proteger(se) (3) du ad. cumplir, realizar fr (1) du ad. surveiller, veiller ; garder (2) du ad. [qqch.] surveiller (3) du ad. soigner, s’occuper de, prendre soin (4) du ad. respecter ; protéger en (1) du ad. to take care, to look after (2) du ad. to look after (3) du ad. to guard; to watch (4) du ad. to protect; to keep safe
1 izord. zu izenordainaren era indartua. (Batez ere galdegaiaren lekuan eta nolabaiteko kontrakotasuna adierazi nahi denean erabiltzen da). Ik. zeu; zuhaur. Zuk esturan ipini nauzu, eta zerori ere jarri zara. Stepen, zerorrek deitu zenuen eta orain haserretu egiten zara? Hilen naiz, eta orduan guztiak zerorri geldituko zaizkizu. Puntu horretan ez duzu zerorren iritzia azaltzen, besterena baizik. 2 izord. (zu-ren eskuinean, hark hartzen duen kasu atzizki bera hartuz). Eta nire ondoan egongo zarete zu zerori, zure semeak eta horien umeak. Horrela den ala ez, zuk zerorrek ikusiko duzu. (Hiztegi Batua)
1du ad. Zipriztinez bete. Ura gainezka zetorren, bazterrak zipriztintzen. Berba egiterakoan, zipriztintzen zuen aurrean zuena. 2du ad. Irud.Hegiaphaliaren izen garbia lohiz zipriztinduz. Erreka aldeko hostope iluna zeru urrez zipriztindurik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zipriztindu. zipristindu, txipriztindu (V-gip), ziprizindu (Izt 108v), txiprizkindu. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Salpicar. “Salpicar, rociando” Izt 108v. ” Berba eitterakuan, txipriztindutzen eban aurrian eukana ” Etxba Eib. “Kalietan albotik doiana txipriztindutzia, gaiztokeriz automobillakin urpotzuetatik aiñduta, arrika eitteko gauzia” Ib. v. zipriztinkatu, zirtatu. . Ura gañezka zetorren baztarrak zipristintzen. Anab Usauri 57. Hegiaphaliaren izen garbia loiez zipriztindu. Etxde JJ 99. Aramaioko ibar-zelai oro, basetxez zipristindutako elur-maluten antzera. EG 1958 (1-2), 54. Bide zabala zipriztindurik / kristauen odol beroa, / il bear triste errukarria / ez ote da emengoa? Basarri “Kamioetako jende galtzea” (ap. DRA). Eguzkiz zikindutako laño-mordoak itxasoa zipriztintzen dute. LMuj BideG 78. Edankeriak agindu guztiak zipriztintzen baditu ere, seigarren eta bederatzigarrenak bereziki. MAtx Gazt 78. Iainko izango da niretzat eta aren opal-arria, maiz, nere artaldeko bildots xamurren odolez zipriztinduko dut. Ibiñ Virgil 31. Errekaldeko ostrope illuna / zeru urrez txiprizkindurik. NEtx LBB 349. Mutikoxkorrek botatzen zioten . harrikoxkor bakoitza bere erraietako odol beroz zipriztinduaz. PPer Harrip 13. Behatza odoletan bustirik, zazpi bider zipriztinduko du santutegi aurreko gortina. Bibl Lev 4, 17 (Ker txipristindu, Ol zirpizindu). En DFrec hay sendos ejs. de zipriztindu y zipristindu.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. salpicar (2) du ad. [ihinztatu] rociar (3) du ad. (hed.) [ospeari kalte egitea] salpicar frdu ad. tacheter, éclabousser endu ad. to splash, to spatter port (1) ad. salpicar, borrifar, espirrar (2) rociar, orvalhar
Testuinguruan
Ez zipriztindu, kontxo! [Ostiralak, Jon Arretxe (Elkar, 2000)]
1 zarraka. “(S; Chaho ms.), chubasco, chaparrón” A. 2 zarraka. zerraka. “(G-to), llevar la piedra a arrancadas a derecha e izquierda, en vez de llevar por derecho y de una sola tirada” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (1) chubasco, chaparrón (2) llevar la piedra a arrancadas a derecha e izquierda, en vez de llevar por derecho y de una sola tirada fr iz. averse en iz. heavy shower, downpour port iz. aguaceiro, pé-d’água
Testuinguruan
Euri zarraka hasi da eta gaua jausi da arratsaldearen gainera. [Lagun izoztua, Joseba Sarrionandia (mold.]
1 onomat. Masailekoaren edo ukaldiaren onomatopeia. Nik lo hartzen nuen nire dotrina eskuetan nuela, eta hark zapla!, matrailean edo buruan. 2 onomat. Bat-batekotasuna adierazten duen onomatopeia. Neskatxa bat gustatzen bazitzaion, joan eta, zapla!, botatzen zion aurpegira bere barruko gogoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 zapla.1. (V, G, AN, R). Ref.: A; Elexp Berg. Onomat. de golpe. “(V, G, AN, R), voz onomat. que denota un golpecito” A. “(V, AN), onomat. de la bofetada” Ib. ” Maixua etorri tta zapla! kriston belarrondokua ” Elexp Berg. . Lapikuari gatz gitxi egitten neutsala ta zapla belarrondoan, goizetan lo-gura izaten nintzalako, zapla. A Ezale 1898, 258a. Sartu zanerako, zapla! guardiazibillak ukabilkada bat arpegian. Ugalde Iltz 49. Nik lo artzen nuan nere dotriña eskuetan nuala, eta arek zapla! matrallean edo buruan. Salav 29. Eta . zapla, burutik bera! Ataño TxanKan 63. (V-gip ap. Elexp Berg; A Apend ), zapra. (Onomat. de una acción súbita, repentina, inesperada). “De golpe. Zapla aurkitu zuen ” A Apend. “Ein zotsan faltsukerixia zapla, arpegira bota zotsan danen aurrian” Elexp Berg. . Karnata edo amuzkia erakutsi ta gero zapla! arraia etxera. A Txirrist 194. Jai aundiena datorrenean, zapla! an bialtzen dezu erdalduna elizan itz egitera. EEs 1904 (sic), 25 (ap. DRA). Ta ibaira irixtean, zapla! erori zan. Muj PAm 61. Eta ontan zapla! zure eskutitza artu genduen. Alz Txib 86. Ostenduta egon nazan lekutik urtenda, zapra! erpia ezarri dautset. Otx 158. Ministroak ibili ta ibili zapla bilatu zuen ikazkina. (G-goi) A EY II 130. [Beiak] iru, lau, bost eta zazpi illabete ernai daudenean, indarkari ekiten die eta zapla! txal illa botatzen dute. Oñatibia Baserria 131. Gizonak, mamuxel aundi batzuek balira bezela [erori], apla! Ugalde Iltz 27. Erbia zapla, lurrera. And AUzta 54. Neskatxa bat gustatzen bazaio, joan da zapla! botatzen zion arpegira bere barruko gogoa. NEtx LBB 199. Eta batean, zapla! Susmo txarra, ezpa! Lab SuEm 202. Zapla! zuloaren erdi erdian sartzen da beribilla. R. Zapirain Agur 24-3-1973 (ap. DRA). Arria noizbait bizkarreratu omen zin […]. Orduan,. zapla!, bota omen zin arria. Ataño TxanKan 259s. Eta, zapla!, bota zidan lau lagunen razioa. JAzpiroz 173. Zauri ori ikustatzen asi zitzaidan eta, zapla!, arpegiz oiera erori nintzan. AZink 107. Gauzak konponduxe daudenean, zapla, ez zaigu bada gizarajoa hiltzen! MEIG I 171. 2. (Hb, H (s.v. zafla)). Bofetada.
2 zapla. “(G-to), pintas de perros, vacas u otros animales” A. Luma orren artian orlegijak eta amuskuak, zapla (pinta) zurijakin. Euzk 1930, 470.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) onom. onomatopeya de la bofetada (2) onom. de pronto, de golpe, de repente, súbitamente fr (1) onom. gifle (onomat.) (2) onom. d’un coup, subitement en (1) iz. [onomatopeia] slap (2) iz. [bat-batean] suddenly, all of a sudden
Testuinguruan
Ondoren, zapla, lurrera erori zen. [Errateko nituenak, Pello Salaburu (Erein, 2014)]
adj. Batez ereIpar. eta Naf. Ahula eta mehea. Gizon zingil horrek ez du indarrik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zingil. v. xingil. (B, BN), zingil (V-arr-oroz-m, L, B, BN), xingail (BN-arb). Ref.: A (xingil, xingail, zingil); Inza EsZarr 178; Izeta BHizt2 (zingil). “Seco y avellanado. Gizon xingail bat, un hombre avellanado, largo y delgado” A. ” Zingil, cenceño, de pocas carnes” Ib. “Enclenque, debilucho (B)” Inza EsZarr 178. ” Gizon zingil orrek eztu inderrik. […] Gizon zingille ta itxure txarrekoa ” Izeta BHizt2. . Gazte xingil bat. ‘Un jouvenceau de race déliée’ . Or Mi 13. Xingil-itxurakoa izan arren, giarra ta kiriotsua [zala mutilla] . TAg Uzt 47 (218 mutil xingil). Egazti latz, zatar, zingil, beltz orrek. Mde EG 1950 (9-10), 6. Soinez xingil (xingail, zimel eta luze) eta sendixun baitzan. Zait Plat 118. [Ur-liliak] alkarri asperenka ari dira […], lepo zingil latzak zerurantz luzatuz. Mde Pr 117. Oi Jainko, Zu ez al zara itxaso? / Ta ni? Belaki zingil. / Zu eta ni, or oso. SMitx EG 1955 (5-12), 83.
Sinonimoak: iz.
[zingil] : ahul, mendre, erkin (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. (batez ere GN/Ipar.) delgado, -a, enjuto, -a, de pocas carnes frizond. (batez ere GN/Ipar.) maigre, fluet, -ette enizond. (batez ere GN/Ipar.) thin, slim portizond. (batez ere GN/Ipar.) magro, -a, descarnado
Testuinguruan
Gizon zingil horrek ez du indarrik. (Hiztegi Batua)
ad. zuzitu, zuzi/zuzitu, zuzitzen ||du ad. Batez ereBizk. Birrindu, suntsitu. Txalupa lehorrera jaso behar dugu, olatuek haitzetan zuzitu ez dezaten.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zuzitu. (Lar, Añ, A), suzitu (Lar), susitu (V-gip ap. Iz ArOñ ). “(Hacer) tea de algún palo” Lar, Añ. “Rajar un palo o leño para hacer tea” Lar. “Originariamente se concreta a significar el acto de golpear y aplastar una rama hasta reducirla a tea” A. “Despedazar la leña” Iz ArOñ. . ” Susíttu, susíketan, astillar una cosa (como la tea)” Ib. Harriet relaciona suziatu de Etcheberri de Ziburu (que él transcribe zu-) con zuzi, y traduce “briller ou éclairer à la manière ou au moyen de flambeaux”; v. el ej. de EZ s.v. suziatu. Kareleko ol guztie kendu genduen lenengo, zatitu bere bai, ta zatiek zatiekaz zuzitu ta ezkotasuna edo ur guztie kendu, alkar igortziez su egin. A BGuzur 143.
(V, G, AN, L, BN ap. A; VocBN, H), suzitu, susitu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (susíttu). Despedazar, romper, destruir. “Détruire. Igandeko harriak gure herri guziko ogiak zuzitu ditu, bakhar bat ez du zutik utzi” VocBN. “Apelmazar, destruir” A. “Susíttu, despedazar, pulverizar, romper” Iz ArOñ. “Despedazar sin triturar (un hueso)” Ib. Bai dakus ixan dirala gixon etxaguntzadunak ordikerijaz jota dagozanak, suzitzen euraen etxe ta bazterrak. EEs 1909, 46. Orretarako txalupea leorrera jaso bear dogu, olatuak atxetan zuzitu ezteien. Echta Jos 251. Basoak zuzitu edo aienatuko diran eraz. “Destrucción o desaparición” . ForuAB137. Gizon suminbereak ekatxa dirudi: aurrean daukan guztia eratsi ta zuzitu nai leuke. Eguzk LorIl 211. Egizkotzat ematea bearrezkoak diran egin ugari batzuk ezin zuzitu ditzake. “Destruir” . Zink Crit 65. Godotarren agintaritza zuzitu [maomarrak] . Ib. 66. Uri gustia zuzitu ta sakabanatu be bai. GMant LEItz 62. Yainkoren batek-edo, etxe ori zuzitu nai du-ta. Zait Sof 178. Etxerik iñork ez dau egiten, beriala apurtzeko asmoz; erririk iñork ez dau jasoten, etsaiak zuzitu dagion. Agur 10-3-1973 (ap. DRA).
(V-gip ap. Etxbu Ond ). Golpear (a personas), apalear. ” Zuzitxu, dar paliza” Etxabu Ond 117. Zuzituteko zeure / arerio txarrak. Azc PB 27. Bata io ta bestea zuzitu, orkoa zematu ta angoa ill. Ag AL 133. Ustasunak doniak zainduko dauz; eta malmuztasunak dongiak suzittuko dauz. (1897). AG 1510. Zuzittuko eban [Josetxok gizon andia] . Echta Jos 244. Arabar mandazañari, makilka zuzitu ta gero, onenbeste diru kendu ziotela. Ag G 64. Lau eguneko jan-edana eskuratuko yuat edozelan be, ta gero zuzitu (desegin) nagijela gura bayoek. Kk Ab I 24. Arbillan lotu, zuzitu dautse / zigorkadakaz bizkarra. Enb 100. Neskatx atzapar-kako ta asmakaria suzituz. ‘Hacer perecer’ . Zait Sof 91. Nire ugazaba adoretsuak zuzituko al au! Larrak EG 1959 (3-6), 215.
ZUZI-ZUZI EGIN. Despedazar. “Súsi-súsi eindda, hecho pedacitos” Iz ArOñ. Ni ez naiz Manuelekin ezkonduko, ezta zuzi zuzi, zati zati, birrin birrin egiten banaute ere. Ag G 279.
1. (Dv, A (que cita a Dv), Lh), sirtzikatu (L ap. A ). Desgarrar; destrozar, despedazar. “Déchirer, mettre en lambeaux” Hb. “Lacérer, déchirer, déchiqueter” Dv. “(L-ain), deshilacharse la ropa” A. “Despedazar” Ib. “1.º asolar, devastar, golpear; 2.º desmenuzar” Ib. s.v. sirtsifrikatu. v. xirtxifrikatu, xirtxikatu. Dilindan ezarriko zaitu gurutze batetarik eta hegastinek zirtzikatuko dituzte zure haragiak. Dv Gen 40, 19 (Urt ian, Ker, Bibl, BiblE jan, Ur puskatu, Ol irentsi). Etzituen egunaz xoriak utzi hekien zirtzikatzera, ezetare gabaz ihiziak. Dv 2 Sam 21, 10. Zergatik zirtzikatzen dut hortzez ene haragia eta derabilkat ene bizia eskuetan? Dv Iob 13, 14. Zuen alde zirtzikaria larderiatuko dut eta ez ditu zuen lurreko arnariak zirtzikatuko ez eta landan maastiak bere arnariak ukatuko. Ol Mal 3, 11 (Dv xahutu, Ker, BiblE ondatu). Muskerrek orrazeak zirtzikatzen ditute ta gelatxoak argiaren etsai diren mamutxez itsututzen dira. Ibiñ Virgil 112. (Part. en función de adj.). Gorphutz zirtzikatuak aurkitzen dire. Prop 1911, 168. (ap. DRA) Han-hemenka bizkitartean lur-azal mehe berde batek estaltzen du, larruarekilako haragi zirtzikatu batek bezala hil baten hezurrak. JE Ber 40.
iz. Abereen lepotik zintzilika jartzen den kanpai modukoa. Ik. dunba;joare. Idi zintzarri handi bat jotzen du. Zintzarri hotsa. Zintzarri durundi ederra. Zintzarri-egile naiz. Honelako ezkonduak mendira bota behar lirateke zintzarri handi banarekin.Zintzarri mihigabea holtzean higa (esr. zah.). (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zintzarri. Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX y al Norte sólo en textos y autores suletinos (Sauguis, Oihenart, ChantP (v. infra ZINTZARRI EGILE),SGrat y GAlm ). La forma general es zintzarri. Hay txintxarri en textos guipuzcoanos y, junto a zintzarri, en Iztueta, Alzaga, Mujica y Orixe; zinzerri en D. Agirre; tzintzarri en los textos suletinos de SGrat y GAlm; tzintzerri en los salacencos ZMoso y Garralda; txintxerri en Aguirre de Asteasu (tbn. zinzerri ), Uriarte y Mendigacha; txintxirri en un texto recogido por Bonaparte; txitxerri en Illarramendi, y tzintzar en un ej. de RIEV.
1. (V-gip, G, AN, BN, S, R; Arch VocGr , Dv (S); -nz- Saug Voc , SP, Lecl), zintzerri (G, H; -nz- Lar, Añ (G)), tzintzarri (S), tzintzerri (A Apend), zintzirri (Lh), txintxarri (V-gip, G, S; VocZeg 286, Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 102), txintxerri (G, AN, B, R; Lar, Aq 225 (G), Añ (G), H), txintxirri (V-arr-oroz; Aq 225 (G)), txitxerrri, tzintzar, zintzerro (H). Ref.: A (txintxarri, txintxerri, txintxirri, tzintzarri, zintzarri, zinzarri, zinzerri); Lh (txintxarri); Lrq (tzintzarri); Iz R 312; To . (zinzarriye) Etxba Eib; Elexp Berg (txintxarri). Cencerro, esquila, campanilla. “Pecuarium tintinnabulum, zinzarri” O Not 52. “Sonnette” SP (que transcribe erróneamente sinzarri del prov. de Oihenart). “Esquila” Lar y Añ. “Campanilla pequeña” Añ. “Clochette d’animal” Dv. “Clochette, sonaille. […]. Zintzerroak iotzea, faire entendre les sonailles” H. “Zinzerri (G), cencerro pequeño, sonajero” Ib. “Txintxarri (S), bruit, sonnaille” Lh. “Sonnaille” Lrq. “Aritxalarixa danetik, ipiñixozu zintzarrixa urriñetik entzungo dana” Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. zinzari, cincerro y cinzarra. Términos llamados de Berandia y Ardizinzerrieta (1615). Gorosabel 24. Puntos de Escuiturri y Ardizinzerrieta (1670). Ib. 25. Zintzarri mihi-gabea holtzean higa. O Pr 436 (v. tbn. el mismo refrán en Saug 107; cf. infra ZINTZARRI-MIHI). Onelako ezkonduak mendira bota bear lirake zintzerri andi banarekin. AA I 571 (II 84 zinzerri). Mez-emalleak dionean Sanctus, jo ezazu txintxerria hiru bider. AA CCErac 390. Txintxirri min bagia sarrijan usteldu. Bon n.º 9. Granada batzuek bezelakoak, jazintozako eta purpurazko eta bi aldiz tintatutako granazkoak, guzia txintxerriz nasturik. Ur Ex 28, 33 (Dv xilintxa, Ol, Ker, BiblE txilin, Bibl urre-xilintxa). Bide khantian korraletan etzanik zien arresak jeikirik, tzintzarrien iharausten jautsiz. SGrat 13. Ixoooo, zintzarriya indarrarekin dabillela. Sor AKaik 128. Aberien zinzerria baño beste otsik entzuten etzan tokietan. Ag Serm 546. Urrutxaz egiten dra xoratiak eziender lepuetan txintxerrieki isartako. Mdg 131. Allegatuko da atera, tirako diyo txintxarriyari, eta, eztul oju bat egin ondorian, galdetuko diyo neskamiari. Iraola 111. Bere oia, bere seaska, umetako txintxarri ta jazkera. Ag G 335. Sartzen da gizon bat txitxerriya juaz. Ill Pill 24. Auntzen tzintzerriak eta beien marrakak aitzen (Sal). Garral EEs 1921, 108. Tzintzar eta tzintzarrots / tut eta tutots. RIEV 1924, 514. Mai gañeko zintzarria juaz. Muj PAm 48. Zintzarri-dulundi ederra duk, artzai! Goen Y 1934, 94. Artzaia arnaska ardi-billa mendi-garaiean / noizean bein gelditzen da txintxarri-zurrean. “Esquila”. Or Eus 58. Beien kaskoin-zintzarri. “Cencerros gascones”. Ib. 229. Larre-bitartean, zintzarri dilindanga dabilkie lepoan. TAg Uzt 99. Idia baiño len erosi zintzarriak (G-to). A EY III 328. Alegiko erriak egin dun soñurik oneneko txintxarria zuaitza aldatzea, mendiak basotzea, izan dala. Munita 125. Erdiaroko oitura zan, jauntxo aberatsak soñekoen ertzetatik urrezko txintxarriak zintzilik erabiltzea. Lek SClar 112. Berebiziko zarata atera oi zuten zintzarri, idi-adar eta pertzakin. Etxde JJ 172. Hürrün artino ezagün dia behien tzinzarriak [sic]: tulun-tulun! GAlm 1957, 57. Ezpaitut bildotsik oberena zintzarririk gabe utzi nai. Zait Plat 5. Katuari jarri bear zioegu zintzarria eta soiñua entzun arte soseguz egongo gaituk. And AUzta 83. Txintxarri aspertu ta aizeak t’errekak / t’euriak bezela, kantu zaarra dabe. Gand Elorri 209. Axuriik obeena, txintxarriik gabe (AN-larr). ‘Geien merezi lukena ezer gabe’. Inza EsZarr 166. Ezkilak dra elizan meza sonatzen dienak. Ardiek eta akerrek ermaten tienak diaitzen tugu tzintzerriak. ZMoso 34. Ortarako, garoa sartzen zaie zintzarrian, mia mugitu ez dedin. JAzpiroz 24 (ib. 138 txintxarri). v. tbn. Alz STFer 124. A Ardi 94. JAIraz Bizia 8. Anab Poli 133. Basarri 42. AZink 18. Txintxarri: Izt C 241. LEItz 53. ArgiDL 46. Inzag RIEV 1923, 505. Inza Azalp 20. Canc. pop. in BBarand 69. NEtx Antz 50. Insausti 352. (Como segundo miembro de comp.). Oso egoki ziran / astuak jarriyak, / alanbre ta kollare / txit gustagarriyak; / oiez gañera berriz / bildots-zintzarriyak. Ud 122. Idi zintzarri aundi bat jotzen du. Sor AKaik 127. Zaldi zintzarri oiek ez dira ezagunak. Alz Ram 112. Txistu zorrotza joaz, belarriak ardi zintzarri edo zakur zaunka zai ernetuaz. NEtx LBB 97. Nongoa izango naiz, Alegrikoa! Txintxarri-errikoa! Alz STFer 114.Guziak dakitena, alegitarrak zintzarriak dira izengoitiz. Auspoa 54, 143. Amezketarren izengoitia elbiak da; alegitarrena berriz txintxarriak. Muj PAm 73. Txintxarri-erria esaten omen diote Alegiko erriari. Munita 125. (Ref. al sonido de la campana). Zintzarri, marru, beka ta karaka legor. Or Eus 130.
2. (Pl.). Campanillas, fama. Cf. A, que cita el ej. de Izt C 412: “Esta acepción de zinzarri ‘campanillas, fama’, parece tomada del español” A. Beatu beza emen gure aita frailea bere txintxarri guziakin eta liburugillearen izen andiagaz agertzen dala sumulista txit urri bat. “Con todas sus campanillas” . Izt Carta a JJMg 25s. Denpora berean Napoleonen soldadu zinzarri andiakikoak Gipuzkoako mugapean ikusi izan ziran. Izt C 412. Donostiako saldu-erosia goienengo gailurrera igoa arkitzen zan denpora txintxarri andiakiko artan. Ib. 178.
3.Campanilla de la garganta. Mutill, eztarriko zintzarriya mostuko diat. Sor AuOst 72.
4. ” Tzintzarri (Sc), […] estúpido” A.
5. zinzerri (G-nav, AN ap. A). “Flor del maíz. Maiatzaren zinzerri, la flor (el cencerro) del maíz” A.
6. Hablador. Mutiko-neskatillak berri-jarioak, itzontziak eta txintxarriak diralako, aiton-illoba artean eten gabeko itziturria geratzen [por gertatzen?] da. Ayerb EEs 1914, 238.
7. Aldaba. Ateko zintzarria! Alz Ram 114.
8. Borla. Urrena or eman dit gorroa. Ura ere falanjistena, bere borla edo txintxarri eta guzi. Alkain 118.
zilibokatu, ziliboka/zilibokatu, zilibokatzen || du ad. Engainatu, atzipetu, iruzur egin. Egin zituzten eginahalak elkar zuritzen eta zilibokatzen; biek galanki eskatu eta labur eskaini zuten, bakoitzak bereari gogor eutsiaz. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zilibokatu.
1. (Lar, Hb, A). “Engañar” , “paralogizar” Lar. ” Zilibokatzea, enganatzea, bairatzea, lilluratzea” HeH 125n. “Tromper une personne par fraude, supercherie, séduction” H. “Engañar” A (que cita HeH). Nork zilibokatzen du emen Mogel jauna? Izt, carta a JJMg 21. Biak, gonadun Meternik batzuek bezela egin zituzten egiñalak gaitasunik andienarekin, alkar zuritzen ta zilibokatzen. Ag G 40. Beste bizilariyetan bezelaxen euskaldunetan ere sarpiderik ez al zuban bada deabrubak guretarrak zilibokatzeko? IPrad EEs 1913, 21. Segura, neskak orobat ziliboka dezake mutikoa. Herr 15-3-1962, 4. Elurra bezin zuria zen artillezko emariz zilibokatu omen zinduen. Ibiñ Virgil 102.
adj. g.g.er. Zaletasuna sortzen duena. Zerk eman zion ur hari gozotasun, eztitasun zalegarri hura?(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zalegarri. 1. (V-arr ap. A ; Lar, Añ, Dv, H). (Adj.) Apetecible, apetitoso, agradable. “Apetecible” , “llamativo” Lar y Añ. “Apetitoso manjar” Lar. “Apreciable” A. Itxi jan baga gauza zalegarriren bat, edo laburtu afaria. Añ LoraS 58. Gustuzko zalegarriak irudi arren guri geure egite deboziñozkoak. Ib. 78. Eta, zek eman eutsan ur ari gozotasun, eztitasun zalegarri a? Añ GGero 327. Ze gozoa, ze zalegarria, ze eztitsua, ze atseginez betea dan gure Jangoiko maitea. Ib. 326. Hango belharra iduritu zitzaion zalegarri. Gy 37. Alperrik zuk ere billatuko dozu talo-esne guri-guria baño gauza saboretsu eta zalegarriagorik. AB Dic 97 (ap. DRA). Jangai zalagarrija [sic, seguramente errata] ixatiagattik. AG 455. Iñoiz ikusi eztabenentzat, edurrez oso estalduriko erri bat ikusgarririk zalegarriena da. A Txirrist 30. Etxe-usoakin ar-emetzen danean, onen umeak, oso zalegarri izaten zaizkiotek uso zaleari. MItziar Txoriak 57. “Propre à donner envie” Dv. Ikhusi izan ditut nik asko menaiu; / ez zait zalegarri xoil bat iduritu. “Aucuns d’eux ne me tentent” . Gy 203.
2. (H, A). (Sust.). Excitante, cosa que invita a. ” Gatza ematen ohi diote abereen zalegarritzat ” H. “Excitante, aperitivo” A. Arimaletan sortzen dian zalegarria khoietara edo beharretara gilikatzen dütiana. Egiat 206. Zelan gosea dan janari guztien salsea, janbidea, gisua: neke guztien konsolagarria, zalegarria, atsegin emollea ta arintzallea da nekeari datorkan saria ta pagua. Añ GGero 317.
adj. Askotan eta ozen zaunka egiten duena. Hezurretan zegoen txakur zaunkari bat atera zitzaion. Txakur zaunkariak hozkarik ez (esr. zah.).(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zaunkari. (V; H, Zam Voc), jaunkari, saingari (AN, L, BN, S; Dv, H), sangalari (Urt IV 120), sangari (H), saunkalari (V; -aari V-gip), zaingari (G, AN, L), zainkari (H), zangari (Lar, Añ (G), H), zankari (H), zaukari (H), zaukalari (G, AN), zaungari, zaunkalari (V). Ref.: A (saunkalari, zaingari, zaukalari, saingari); A Morf 87 y 95; Lh (saingari); Iz ArOñ (sáunka); Etxba Eib (zaunkalarixa). Ladrador. “(Perro) ladrador, nunca buen mordedor, txakur zangaria, gitxitan ozkaria ” Lar. ” Sáunkalaarixa, el ladrador” Iz ArOñ. . Bere zakur sangaria. Mb OtGai III 283. Adierazotzeko zaukaria dala [zakurra] . Mg PAb 175. Uso kurrunkari eta xakhur sangariak. Hb Egia 154. Kozkalari txarra da / zakur zangariya. EusJok II 129. Begira zakur saunkaritik. Or Mi 78. Xakhur saingaria ez da ausikilaria. Zerb GH 1936, 120. Txakur gazte zaungari ta jauzkaria. TAg Uzt 222. Zakur zaunkari ta jauzkariari. Ib. 14. Ezurretan zegon zakur zaunkalari bat atera zitzaion. JAIraz Bizia 82. Anubis saunkaria. Or Aitork 186. Azeriaren jokaera atsegiñako yakan, txakur zaunkalariarena baiño. Erkiag BatB 20. Txakur zaunkalaria ezta aginkaria. EgutAr 17-11-1962 (ap. DRA). Gerruntza bidutzi zaunkariz inguratuta. “Candida succintam latrantibus inguina monstris” . Ibiñ Virgil 49. Txakur jaunkariak, ozkarik ez. (G-nav). Inza NaEsZarr 183. Artzai makildun bat eta zakur zaunkari bat naikoak dira. Agur 28-7-1973 (ap. DRA). Zakur saingariak ausiki guti. EZBB II 137. (Uso predicativo). Atea dizut kirrinkari / eta zakurra zaunkari. Or Eus 27. (Uso sust.).Perro. Laguntzat dituztela / eiza-zaukariak. (perros de caza) Mg in VMg 111.
Sinonimoak:
izond. [zaunka egiten duena]: maukari (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. ladrador, -a frizond. qui aboie portizond. ladrador(a)
Testuinguruan
Txakur zaunkariak hozkarik ez (esr. zah.). (Hiztegi Batua)
1. (V ap. A ), zertzenatu (-rz- Lcc (-adu), Lar). “Cercenar” Lcc, Lar y A. Ez da sartuko Jaunaren etxean txikiratu, dituena lotsari zapalduak, zerzenduak edo ebakiak. (Deut 23, 1) Ur in BOEg 372. (Fig.). Beste gauzetan moderatzeko ta oraindañoko geiegiak zerzenatu ta sobrakin […] limosna egiteko. Cb Eg I 180. Ez dagijeela ontzat emon eureen izenian [geure forubak] ezetan zerzendu ta gitxitutia. “Ninguna infracción que los lastime” (1850). BBatzarN 169. “Piña”-k jaun on altsuak nai ditu zertzendu/ Jauntxukeri orrek, ba, Bizkaia galtzen du. Enb 124.
2. zertzenatu (zerzenadu Lcc). “Açepillar” Lcc.
3. (V-ger-ple ap. A). “Bizkaitarrez zertzendu, gipuzkoarrez zirpildu, erderaz deshilachar ” A Ezale 1898, 45. “Deshilarse un tejido. Daburduko zertzendu jako jake barri-barri orratzetik arakoa? […] (V-ger), ¿tan pronto se le ha deshilado la chaqueta […]?” A. v. 2 listu. Alkartasun irukotxa (Triple alianza) altzitu edo zertzendu edo ilbizturik dago. Inglaterra Alemaniagandik urrunduta bizi da. Ezale 1897, 351b.
da/du ad. 1. Zerrepel jarri. Eguzkitan berehala zerrepeltzen da ura. 2. (hed.) Edatearen ondorioz apur bat mozkortu. Zerbait zerrepeldu zirenean, bertsotan hasi ziren. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak (UZEI sinonimoen hiztegia)
Zerrepeldu: ad. g.e.
[epeldu]: epeldu, zerbeldu g.e.
[apur bat horditu]: txolindu, zerbeldu g.e., erdi mozlortu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) ad. da calentarse, entibiarse (2) ad. da, ad. dau achispar(se), alegrar(se) a causa del alcohol; embriagar(se) ligeramente fr (1) réchauffer (2) se griser, s’enivrer en (1) warm up (2) to get tipsy port (1) aquecer (2) alegrar, deixar calibrado(a)
Bazkalostean alde egin zuten. Lambaçak mendi aldera jo zuen, zerrepelduta eta kopetilun. [Boste egun, bost gau eta bi narrazio labur, @InigoRoque (Katakrak54, 2020)]
iz. Batez ereIpar. eta Naf. Txerrama. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zerrama. (G, AN, BN), zerri-ama (B; VocB ). Ref.: A (zerrama, zerri ama); Iz To; EAEL 85; Gte Erd 16. “Lechona que cría” VocB. . “Cerda con crías. Zerrama orrek egiten ditu bi azaldi urtean (B), esa cerda cría dos veces al año” A. “La cerda madre” Iz To. “Zerrama umatu da (AN-gip)” Gte Erd 16. Azienda beltza deitzen zaiote, Apote, Bargo, […] Zerri, Zerrama, […] Zer-ardi. Izt C 168. Bost edo sei zerri-ama beren umeakin. Ib. 154. Zerramak esne-irai usuaz / saldo guri guria azi. “Las marranas” . Or Eus 74. Berreun kiloko zerrama mardul batek 21 zerrikume egiñak ditu. Agur 16-12-1972 (ap. DRA). Astoa, zerrama, ogeitamar oillotik gora. JAIraz Joañixio 10. Zerri-ama ta onen zazpi-zortzi bat zerrikume. NEtx LBB 186 (v. tbn. 187). Ikullu-alde ederra daukagu, zerrama bat ere bai amabi ume saltzeko modukoakin. TxGarm BordaB 179. Urdandegitik kurka-kurka ekarri da zerrama gizendua. Larre ArtzainE 101.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (batez ere GN/Ipar.) cerda madre fr iz. mère truie en iz. suckling pig port iz. mãe porca
Testuinguruan
Une horretan bertan, titiak lohian sartuta esnea ematen ari zen zerrama bati begira eta usainka geratu ziren, paretaren bestaldetik, gizaseme gazte bat eta mutil ile-kizkur bat. [Artistakume baten erretratua, Dylan Thomas / Koro Navarro (Alberdania, 1999)]
zentzordatu. (S; Chaho, Gèze (+ -nz-)→Dv, H), zentzorditu, zentzurdatu (S; H), zentzurditu (Chaho). Ref.: A; Gte Erd 201. Turbarse; aturdirse. “Troubler, étourdir” Gèze. “Éblouir, […] zenzorda ” Ib. “Aturdirse” A. Cf. Dgs-Lar: “Atontarse, zenzorkatu”, seguramente errata por zenzordatu. Zertako Birjina Sainta zentzordatü zen Aingüriaren ikhustiari? CatS 101. Ez zitzela arren nahas ez zentzorda, nulako nahi üdüripen gaisto gogoala jin dakizün. Ip Imit III 6, 5 (Ch altara, Mst nahas eta deskoraja, Ol izutu). Gizonen jüdikamentiegatik ez zentzordatzia. Ib. 28,1 (Mst bere guntzetarik ez jalkitia). Miskandi eta neskatoetan berian hargatik, zunbat ezta irabazi handiez hain zentzordatürik nun ezpeititazke nihun ere antzaka ahal? ArmUs 1900, 69. Zentzordatua, zango bat ongi kolpatua, altxatzen naiz. Prop 1903, 279. Zentzurdaturik lüze lüzia etzaten da, azken hatsaren emaiteko. Béhéty GH 1932, 407. Ezta harritzeko gure txostakez eta bürhasuen bizi muldiaz ere zentzorditürik üzten badütügü [jakintsünak] . J.B. Mazéris GH 1933, 310. Behi-zainak ez zakien zer pentsa: zentzordatua zen, ilundua, gaitzitua. GH 1970, 380.
en stun, knock out; be stunned, be bewildered, be shocked port atordoar, aturdir-se, atordoar-se
Testuinguruan
Baina egun hartan, bertzerik banuen pentsatzeko, edo hobeki erran, adimena zentzordatu nahi zidan burrunba jasangaitz batek betetzen zidan izpiritua, eta ez nuen ene burua gai sentitzen Sibulunbaik erran gogo zidanaren ulertzeko. [Biribilgune, Katixa Dolhare-Zaldunbide (Elkar, 2014)] (Ereduzko Prosa Dinamikoa)
1 iz. Bibrazio irregularrek sortzen duten hotsa, bereziki aski ozen eta nahasia dena. Ik. harrabots; burrunba 2; soinu. Eta honetan, eliza barrutik zarata batzuk entzun ditugu. Berriro, zaldi zarata eta tiro hotsak. Zaratarik gabe, har ezkutuaren antzera, azpilanean ari den denbora iheskorrak erauzi du gure artetik. Deiadar zarata. Zarata haren hotsera etorri da.
2 iz. Irud.Film honek, gureganatu baino lehen, bazekarren zarata eta zalaparta.
zarata atera Soinua atera. Ik. zarata egin. Zer da kale horretan horrenbeste zarata ateratzeko? Politikan, zarata ateratzea ez da sendo izatea; eta isilik egotea ez da ahul izatea.
zarata egin Soinua egin. Ik. zarata atera. Zarata egitea debekatuta dago. Bi mutil gazte beren motorretan igaro ziren, bi neskarekin, berebiziko zarata eginez. (Hiztegi batua)
(L-ain ap. A; VocBN , Dv, H). Lío, revoltijo; embrollo, asunto embrollado. “Embarras suscité par de mauvaises raisons à al conclusion d’une affaire, mauvaise chicane” VocBN. “Zuen auzia zaramatika bat da, zointan deus garbiki ezin ezagut baititeke” H. “Embrollo, traba” A. v. kalamatrika. Hamabortz bat egunez ezarriak izan ziren, bada, delako egunarietan Fraudes au concours de l’Internat des hôpitaux de Paris izena zuten zaramatika batzu. JE GH 1933, 124. Aldarea, dena zaramatika, biziki egina, saindueri itxurak zango-besoak moztuak, ta hekien gaineko urreria bera belztua. Herria Jainkoa Sotoetan n.º 68 (ap. DRA).
iz. Turrusta. Iturriko zurrusta. Eta malkoei ataka zabalduz, zurrustak atera ziren. Ura teilatu hegaletarik zurrustan erortzen. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zurrusta.
1. (Sal, R; Dv, H (s.v. xurrusta)), zurrust (L, B, R), zurruzta (B, R-vid-uzt; VocB ), zurruxta (L). Ref.: A (zurrust, zurrusta, zurruxta); A Apend (zurruzta); Izeta BHizt2 (zurruzte). “Cascade rapide” Dv. “1.º chorro; […] 2.º (Sal, R-vid), cascada” A. ” Zurrust, chorro, onomat. de la caída del agua” Ib. ” Zurruxta, torrente” Ib. “Torrente” A Apend. . “Chorro” Izeta BHizt2. Cf. VocNav: “Zurrust, chorro (Montaña)”, y “zurrusta, chorro, arroyo; agua despeñada (Salazar, Roncal)”. v. xurruxta, turrusta. . Ta malkoeri ataka zabalduz, zurrustak atera ziran. Or Aitork 207. (Tras ur).Chorro de agua. ” Zurruzte […] Chorro. Ur zurruzte ” Izeta BHizt2. Eta gauza harrigarria! Ur-zurrusta! Ura ene nahitik atheratzen edo baratzen! Prop 1898, 225. Ni siñisten naunari, barrundi ur-zurrustak sortuko zaizkio betiko bizirañokoak. Or Jaink 45. ” Ur-zurrusta (R) […], agua que levantan las ruedas del molino” A (s.v. bulzu).
2. zurrust (V, G ap. A ). “Trago, sorbido (voc. onomat.)” A. Cf. VocNav: “Zurrust, […] trago (Baztán)”.
3. zurruzta . Ronquido. v. zurrustada (2). Lurrian lo ein ebenak […] lo-zurruztak entzunaz. SM Egan 1963 (4-6), 111. ZURRUST EGIN ( (V ap. A)). “Sorber. Zurrust egiok, txotxo, jausi bear jok eta; tira arin, galduko dana legez (V-ger), dale un sorbo, muchacho” A. Batxi ta lagunak orduan, euren arnasea zurrust egiñaz, gerizea batu nairik, geldi geldi egon zirean. A BeinB 145. Jaungoikuak emoniko katillu ederretik zurrust egitten dogu edertosko. Otx 112. Ezagutzen dut, eginikan zurrust, ezin duzula zuk arima para zut […]. Arnoarekin hordituz, edo gaznekin asetuz, ezin liteke inolaz ere zede gerturik ezagutu. Arti MaldanB 220.
(Sin egin explícito). Saldeari zurrust eta gaztañeari grausk bizi ginean. (V-m) “Vivíamos felices; literal: sorbiendo caldo y mordiendo castañas” . A EY III 290.
ZURRUSTAN (BN-mix, Sal, R; Dv). Ref.: A; Zait Sof II 159. A chorros. “Zurrustan goatea, couler en torrent, ruisseler” Dv (s.v. zurruska). “A cántaros” A. “Zurrustan, […] a cascadas (Sal, R)” Zait Sof II 159. Espaiñia sutan zen; odola bazarioen zurruxtan. Atheka 14. Itxaxurak hegatsetarik zurrustan erortzen. JE Bur 76. Ezantzaz zurrustan bethetzen ari zaiolarik [otoa] . JE Ber 73. Odeiek euria zurrustan bota zuten. Ol Ps 77, 18 (Ker eurrez). Malkoak zurrustan ixurtzeko. Ol Ier 13, 17.
ad. 1du ad. Zeharka igaro, alderik alde igaro. Soroak eta sagastiak zeharkatuz, mezatara doaz baserritarrak. Itsasoak zeharkatu. Oinez abiatu ziren muga zeharkatzera. 2du ad. Zeharka jarri. 3da ad. g.g.er. Alboratu. Astoa bidetik zeharkatu zen. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: ad. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[trabeskatu]: trabeskatu
[alboratu]: g.e.zehartu zah.
[alderik alde igaro]: zehartu g.e.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. atravesar, poner al sesgo, cruzar (2) da ad. ladearse, desviarse; descarriarse (3) du ad. cruzar, atravesar; surcar fr (1) da/du ad. mettre en travers (2) da ad. dévier, s’égarer (3) du ad. traverser, franchir en (1) du ad. to span (2) du ad. to cross; traverse; [itsasoa] to sail (3) du ad. to penetrate port (1) (2) (3)
iz. 1 iz. Airez, itsasoz edo lehorrez, eremu handi bat zeharkatuz, egiten den bidaia.A330 hegazkina oso egokia da Ozeano Atlantikoaren zeharkaldietarako. Euskal Herrira zeharkaldi luzeak egiten dituzten ontzi gehiago iritsiko dira. Korsikatik Japoniarako itsas zeharkaldian, Pasai Donibanen egin du geldialdia ‘Le Manguier’ ontziak. Mauritania eta Kanaria uharteen arteko itsas zeharkaldia egiten saiatzen ari diren milaka etorkin. 2 iz. Hainbat kiroletan, eremu luze bat zeharkatzea helburu duen proba.Pirinioetako zeharkaldia. Hendaia eta Pasai Donibane elkartuko ditu mendi zeharkaldiko bigarren etapak. 700 igerilari ariko dira gaur Zarautz-Getaria zeharkaldian. Pasealeku Berriko igeriketa zeharkaldia. 525 gidarik hartuko dute parte 8.696 kilometroko zeharkaldian. 3 iz. (Hitz elkartuetan, bigarren osagai gisa, lehen osagaiak zeharkaldirako erabilitako bitartekoa-edo adierazten duela).Xabier Ortiz de Luzuriagaren omenezko bizikleta zeharkaldia antolatu dute biharko Legazpin. Eski Zeharkaldia martxoaren 8an eta 9an egingo dute, Pirinioetan. Urdaibain kanoa zeharkaldia egiteko aukera dute gaztetxoek. (Hiztegi Batu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. travesía [viaje] fr iz. traversée [voyage] en iz. journey; crossing, passage, voyage port iz. travessia
Munduak ez ikusiarena egiten du egungo drama handienetakoaren aurrean. Ez dago zehazki jakiterik, baina, IOMren arabera, 25 urte hauetan 75.000 iheslari hil dira zeharkaldietan, gehienak Mediterraneoan. BERRIAk hainbat errefuxiatu eta desplazaturen lekukotzak jaso ditu errealitate horren argazkia egite aldera. [Ez da izango beste goizerik, Kristina Berasain Tristan (Berria.eus, 2020-01-19)]
1. zergaiti, zegaiti, zergatik, zergaitik. Motivo, causa, porqué, razón. ” Zergaitikxa [sic] (filos.). Causa. Berezko gauzen zergaittikxa esaten dogu natura ” Etxba Eib. . “El porqué, el motivo. Esairazu zure asarrien zergaitikxa, […] dime la causa de tus enfados” Ib. ” Gauzak berutz jaustian zergaitikxa da astuntasuna, […] la causa de que las cosas caigan es la gravedad” Ib. v. zergatiko (2) ; cf. zergatik.
Esaera onen zergatiya (arrazoia) da […]. BPrad EEs 1913, 212. Zergati oiek eta beste batzuek gelditu arazi dute abereen aurrerapena. ForuAG 325. Geure gauzai deutsen gorrotu biziaren zio ta zergaitia argiro erakusten dauskue. Belaus LEItz 109. Erabaki zuten Jesuseri eriotza ematea ta batere zergatik gabe, ojuka atera zuten Pillatos bildurtiagandik. Inza Azalp 67. Zoritsua gauzaren zegaitia ezagun al dauana! Amez EEs 1928, 84 (ap. DRA). Ire zegaiti edo arrazoi orrek […] lurrezko ankak dizkik. Euzk 1930, 371. Maitasun onek bere jatorri ta zegaitia Jaunagan daukala argiro dakusgu. Eguzk LorIl 121 (ap. DRA). Esan zegattija. Otx 54. Beste nunbait billatu bear zan zergatia. TAg Uzt 162. Auxe izan da, ba, ni onera etortzearen zergatia. Ib. 194. Itzetutako egunean azaltzen ez bada, edo bere zergatia adierazten ez badu. “Causa” . EAEg14-6-1937, 1810. Zegaitiren bat ba-dau, ostean ez leuke eskatuko. Larrak EG 1958 (9-12), 334. Badu kausa bat, zergati bat. Vill Jaink 52. Zergati berdintsuek gertakari berdintsuak sortzen dituzte. Ib. 45. Zergati edo kausa urbillak. Ib. 44. Begien bistakoa da orren zegaitia. Erkiag BatB 71. Galdez senarra aiñ kaltegarrizko alderian zergaitikxa, emaztiak aitzen emon zetsan esanaz, […]. Etxba Ibilt 467. Eritasunen zergatiak eta siñaleak. Ibiñ Virgil 103. Ara emen guzti onen zergaitia. Gerrika 13.
v. tbn. Zergaiti: EG 1958, 70. Insausti 233. Zegaiti: Enb 50. Kk Ab II 104. Zergatik: Zink Crit 19.
2. Pregunta sobre el por qué. Ara bada […] nere erabakia: […]. Alperrik izan ziran mutillaren zergatiak, arrenak eta neskaren antzi ta marruak ere, dana alperrik. Jaukol Ipui 18. Filolojia asko ote zekin sumatzea ez zan zailla […]. Obeki agertzen zan bere zergati guztik euskera gaztelanizko erderaren aurrean jarrita sortzen zituala. (Interpr?). JAIraz Bizia 8.
3. Preupuesto. Gaurko egunak eskatuten dabezan lan aundijak aurrera eruateko, bein-beingo zergatija egingo dau. “Presupuesto circunstancial” . EAEg9-10-1936, 7.
iz. Zigortzeko tresna. Zartailu latzez, erruki gabe jo eta jo. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zartailu.
1. zartagailu. Látigo; azote. Yende abarrak arri bat edo zartaillu bat, gaitz bat edo kako bat dakusan tokian. ‘Fouet’ . Or Mi 73. Beorlariak zartagailluaz / aizatu ez baletza andik. Or Eus 338. Zartallu latzez soin-zigorketan / erruki gabe jo ta jo. SMitx Aranz 154. Zu ari zintzaidan oraino, Iauna, nere barnean, bildur-lotsaen zartaillu gogor urrikaltsuz. Or Aitork 205. Haizearen zartailuak zutik jarritako kima gogordun ile-kalparra dirudi. “El látigo del viento” . MEIG IX 139. (en colab. con NEtx) Porra. Poliziak erabilli oi dituan gomazko zartailluak zituzten. NEtx LBB 40. 2. Espada. Yuda ordokian agiri izan zan, ez babeskirik ez eta zartallurik ere ez zekartzen iru milla gizonekin. Ol 1 Mach 4, 6 (Dv, Ker, BiblE ezpata). 3. zartagailu. Explosivo. Erromatik hedatu da mundu guzirat Aita Sainduaren herrixkan norbaitek ezarri duela zartagailu bat, eta zartatu dela. Herr 19-7-1962, 3.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. azote [instrumento] fr iz. fouet [instrument] en iz. whip port iz. flagelo
Mikel Strogoffek zaldiak aurrerago joan daitezen ahalegindu da zartailu ukaldi indartsu bat joaz; baina uko egin haiek. [Mikel Strogoff, Jules Verne / Karlos Zabala (Ibaizabal, 2002)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Barne asaldua, oroitzapen, grina edo sentimen batek eragina, zurbiltzea edo gorritzea, bihotz taupadak bizkortzea, edo bestelako ondorio nabariren bat dakarrena. Zirrara ilun bat sumatu zuen Joanak. Zirrara batek astindu dit barrena. Su ezkutu baten zirrara sentitu zuten. Gogoan dut oraindik, hura irakurtzean hartu nuen zirrara. Ilunabarrak eta udazkenak zirrara ezti-mingotsa zabaltzen digute bihotzean. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zirrara. Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. La forma más usual es zirrara. Hay zirrada en N. Etxaniz y xirrara en Ugarte.
1. zirrada, xirrara. Estremecimiento, emoción, escalofrío, impresión. En DFrec hay 8 ejs. de zirrara. Aien mataillak maite larrosaz gorritu ziren, eta biek batera, su izkutu baten zirrara beroa senti zuten. Or Mireio (1930). F. Mistralen obraren itzulpena. “>Mi 21. An inon baino obeki, / esanak du muina, / uso-egal-dardaraz / zirrara diguna. “Impresionándonos” . Or Barne-muinetan (1934). “>BM 94. Maiteren burutik dator / biotzeraiño zirrara. “Impresión” . Or Euskaldunak (1934). “>Eus 76. Erromes jendea, zirrara ta ikara, / barkapena-eske aien oñetara. SMitx Arantzazu. Euskal-sinismenaren poema (1949). “>Aranz 174. Zer ametsondoa! Alako zirrara eragin zidanan nere izate osoan. Or Quito-n arrebarekin (1950). “>QA 196. Bizkar-ezurrean gora ikaragarrizko zirrara eragiten zigun tarteka-tarteka doñu ukigarri arek. Lek Santa Clara”ren kanta zahar bat (1955). ‘”>SClar 104. Barruan alako irrista edo zirrara ebilkigun alderen alde. Erkiag Arranegi (1958). “>Arran 10. Zirrara zorrotz bat ene baitan / irauli zan, aparretan, / iduriz uhiñak aitzetan. Erkiag in Onaind MEOE 712. Eta Izeta izena ikusi dudanean, zirrara batek astindu dit barrunbea. Txill Leturiaren egunkari ezkutua (1958). “>Let 42. Ikuskizun onen aurrean nork eztu sentitu biotzean zirrara gozoa. Vill Kristau fedearen sustraiak. I. Jainkoa (1962). “>Jaink 40. Arek bai azaltzen ditula ederki arimaren barru-oarpen, zauskada ta zirrara esangaitzak! Onaind in Gazt MusIx 150. Ostroak arpegira zetozkion Juanari, ta berriro Basaburuko leioan, ezkon-bezperako gabean, nabaitu zuan zirrada bera berritzen zioten. NEtx Lur berri billa (1967). “>LBB 22. Argiaren lertzeaz batean, mendi gandorrak nabartu zirenekoxe, zerupe oskarbitik aize xirrara giligarriak esnaeraziaz zekarkin lurtarren egoera nagia. Ugarte On Egiñaren Obaria (1972). “>Obaria 131. Tamalgarria. Barruan sortu / oi da olako zirrara; / alabaña gu ortik asago / eroki igitu oi gara. Atutxa Mugarra begiraria (1969). “>Mugarra (ap. DRA). Ilunabarrak, udazkenak, eta gau-neguen itxuraren azpian izkutatzen zaigun heriotzeak, zirrara ezti-mingotsa zabaltzen digute bihotzean. Mitxelenaren idazlan hautatuak (1972). “>MIH 319. Gogoan dut oraindik, Bladi Oteroren itzulpenak irakurri nituenean hartu nuen zirrara. Euskal idazlan guztiak (1988). “>MEIG V 133. Musika-zirrara somatuko du, Shuberten “Rosamunda” aditzerakoan. Euskal idazlan guztiak (1988). “>MEIG IX 141.
2. Destello, brillo. Meatu bedi, argi biur bedi, itzungi bedi, Iainko-zirrara besterik uzten ez digula, Gizon eta Iainko batean urturik bezala. Or Quito-n arrebarekin (1950). “>QA 165. Ikusmenaren organuak bearko du eter delako orren zirrarak atzemaiten azkarra izan. Vill Kristau fedearen sustraiak. I. Jainkoa (1962). “>Jaink 66.
3. Temblor. Egun osoan, orbelen zirrada nabaitu zuan andre gazteak eta gau artan etzuan berealakoan lorik artu. NEtx Lur berri billa (1967). “>LBB 24. Ahotik belarrira eta belarritik barrenago zabaltzen diren uhin eta zirrarekin. Euskal idazlan guztiak (1988). “>MEIG VI 118.
ZIRRARA EGIN.Estremecer, emocionar, impresionar. Au aditzean, biotzak zirraraegin zion Don Karlosi. Or Santa Cruz apaiza (1929). “>SCruz 129. Au entzuteak arrotzari zirrara (impresión) ikaragarria egin zion. Etxde AlosT 44. Izan ere, ikaragarrizkoa izan da urratsok egin didaten zirrara. Etxde JJ 112.
ZIRRARA EMAN. Estremecer, impresionar. Zirrara eman diot nik nere buruari: au marka! Txill Leturiaren egunkari ezkutua (1958). “>Let 96. Zirrara sakona eman dit zure deiak, eta oraindik maite zaitudala ikusi dut. Txill Let 136.
ad.du ad. Norbaiti begira egon, bera konturatu gabe, egiten duenaz jabetzeko. Noizbait zelatatu ditut eta ikusi eskaleei artoa ematen eta eskuan muin egiten. Etsaiak zelatatzen. || Gure urrats guztiak zelatatuko ditu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 zelatatu.
1. (G, AN, L, B, BN ap. A ; SP, Urt II 439, Lar, Añ, Dv, H; -tau V ap. A ), zeletatu, zalatatu (H). Espiar; acechar. “Acechar” , “atisbar”, “zelar” Lar y Añ. ” Zelatatzea, barrandatzea, goaitatzea” HeH Voc. . ” Mintzo gaitzin apal; nork daki zelatatuak bagara ere? (B)” A. Orduan baitira [usoak] ihiztariez ere zelatatuak, barrendatuak eta guardiatuak. Ax 343 (V 228). Gure urrats guziak zelatatukoitu. SP Phil 428 (He 433 zelatatu). Bertzeren bizitzearen zelatatzen, sondatzen eta miratzen iartea. Ib. 350. Hortakotzat zelatatzen zituzten arthoski haren hurrats guziak. Lg I 230. Zelan dendatuten dirian [azerijak] zelatetako, bidiak ebagiteko, samapeti oratu ta itoteko. Mg PAb 110. Nos bait zelatau ditut [seme alabak], ta ikusi artua emon ta eskuban mun egiten eskale gaixuari. Ib. 105. Zelatatatzeko bialdu zituzten gaizki esalleak […] itzen batean arrapatzeko. Oteiza Lc 20, 20. Eta hurbillduz musua, / badauka zelatatua / hatsaren yalgi lekhua. Gy 167. Gelan sartu zan eta bere etsaiak zelatatu zuten, eta belaunikatuta zegoan tokira sartu zitzaiozkan. Lard 321. Berrogoi gizon baino gehiago badire Paulo zelatatzen dutenak. Dv Act 23, 21 (Lç zelata diaudek). Zelatatuaz, eta alegiña egiten egiten aren aotik irteten zan itzen bat arrapatu eta akusatzeko. Brunet Lc 11, 54. Oetako batek zelatatu zuan gau btez. Bv AsL 153. Jesus zeletatzen zuten, non eta zertan hutsean atzemanen zuten. Lap 234 (V 105). Naiz guardak zelatatu azariyak bezela zuluetatik. Iraola 38. Jostatu ordez, [gabeukatzaren] igikuntza estalgetu ote dezaken kutxaren zirrikituetarik zelatatzen du. Zink Crit 14. Geldiro ta begi erne zelatatu zun etxe-ingurua. TAg Uzt 164. Bere menpekoak uri aundian eginbarri dituan ezagupideak artez zelatau ditualako. Erkiag BatB 132. Gerra giro onek, errezeloa ta susmo txarra errez pizten ditu, ta guziok alkar zeletatzen bizi gera. NEtx LBB 80.
“S’étirer (un animal)” Foix. 2. Cumplir, guardar. Zeletatu badute ene hitza, zelatatuko dute ere zuena. TB Io 15, 20 (Lç, Leon begiratu, LE guardatu, Or eutsi, Ker bete).
2 zelatatu. Ensillar (?). Nik behar diket ehun mando, / manduak urrez ferraturik, / munduz mundu ebilteko, / kukuso bat zelataturik. // Kukuso hura ezarriren dit / manduen aitzinian, / eta nihau bragaturen / mundu ororen artian. AstLas 14.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es du ad. acechar, espiar, vigilar, escudriñar, observar, velar fr du ad. surveiller, veiller, épier, guetter, espionner en du ad. to spy on, to watch, to lie in wait for, to keep under surveillance port du ad. espreitar, emboscar, vigilar, vigiar
Irekita zegoen, eta barnealdea zelatatu zuen begiradaz. [Iruzurgilea, James Cain / Xabier Olarra (Igela, 2002)]
1.Alboroto, enredo. “Alboroto, ruido confuso” A. “Tumulto, confusión, enredo. Ondoren izan zan zirri-parriak aukeratuta, al izan eban iges eittia” Etxba Eib. Sakristau zarrak esan zuan zirriparra andiak ibili zituztela Prai Jose zarrak eta ijito txikiak. Urruz Urz 107. Zeu ixan ete-zara, gero zirriparra onen asmatzallia? Otx 29. Ganorabako talde aren zirriparra ta joan-etorriak ikusita. Erkiag Arran 44.
2.Chirrido. Sisal sokari atera eraziz / sekulako zirriparrak, / bi orduko tirek aultzen zituan / aserako irriparrak. Insausti 114.
II (Adv.).
1. (V, G ap. A). “(Trabajar) a salga lo que saliere” A.
2. “(V, G), muy a la ligera, en un dos por tres” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. alboroto, tumulto, enredo fr iz. tapage, vacarme en iz. racket, din port iz. alvoroço, alvoroto
Unean-unean zirriparra gizentzen ari da, eta, klaseko lagun batzuk ni nagoen aldera datozela ikusirik, burua makurtzen dut. [Zorion perfektua, Anjel Lertxundi (Alberdania, 2002)] (Ereduzko Prosa Gaur)
1.Estropear. “Principiar, hacer bien una cosa y dejar muy mal o en peor estado” Izt 98r. “Echar a perder un trabajo” A. “Hacer un mal trabajo. Artayorrara yoan da alor guzie zalardatu due!” Asp Leiz2. “Azkenean dena zalagardatu dugu” Izeta BHizt2. Gisa onetako naspilla moldakaitzakin zalagardatu nai izan zituen zenbaitek orduraño bear bezala apainduak zeuden bide zuzen egokiak. Izt C 419.
(Part. en función de adj.). Tortika pilla bat ain zalagardatua, naspillatua eta galkitatua [dirudi izkribu ark]. Izt D 48. Darauskiola marmariza bat ain zalagardatua eta arrotza euskaldunentzat nola izango litzakean txinoen itzkuntza. Ib. 36.
2. “(AN-5vill), engañar” A. (H), zalagartu. (Part. en función de adj.). Engañoso, traicionero. Bañan etzitzaiozkan asko baliatu bere asmakari zalagartuak. Izt C 407 (Harriet copia zalagardatuak).
3.Revolucionar, trastornar, perturbar. Portugalko eta Andaluziako itsasaldeak zalagardatuak zeuzkan korsuan zebillen ingeles urugullusu batek, zeñak zerabiltzkien bi ontzi […], eta oekin ikaratzen zituen alde artan zebiltzen ugarotar guztiak. Izt C 431 (Harriet traduce “épiait tenant en observation”). Kantauriako eta Galiziako itsasaldeak zalagardatuaz zebillen Franzes eskuadra. Ib. 441.
4. zalardatu (AN-larr). “Desordenar, hacer un revoltijo de cosas” Asp Leiz2.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es du ad. (1) engañar, burlar, trampear (2) estropear fr du ad. (1) duper, séduire (2) casser, abîmer en du ad. (1) to deceive; to cheat; to trick (2) ruin, break, destroy port du ad. (1) enganar, ludibriar, burlar (2) estragar
Azkenean dena zalagardatu dugu. Izeta BHizt2. (Orotariko Euskal Hiztegian)
iz. 1 iz. Hots arina. Ik. marmar. Ur xirripak egiten duen zurrumurrua. Berba zurrumurrua entzun zuen. Gizonezkoen zurrumurrua eta noizean behingo eztulen bat. 2 iz. Ahoz aho dabilen berria, zehaztu eta egiaztatu gabea. Zurrumurrua zabaldu. Zurrumurru zital bat barreiatu da bazter guztietan. Beste adiskideren bat ba ote zuen zurrumurrua bazebilen mingain-luze batzuen artean. Zurrumurru hori egia izan zitekeen. (Hiztegi Batua)
iz. 1 adj. Zarpatsua, jantzi zahar eta urratuak erabiltzen dituena. Eskale zirtzil bat. Emazteki zirtzila eta emazteki garbia. 2 adj. Jantziez mintzatuz, zahar eta urratua. Soineko zirtzila. 3 iz. Piltzarra, jantzi zahar eta urratua. 4 adj. Balio gutxikoa, huskeriatzat jotzen dena. Ik. ziztrin;hutsal. Izaki zirtzil ezerez bat. Abereetan zirtzilena, lurrean herrestan nekez dabilena. Laguna behar duzue, zuhaitz zirtzil bat gurdira jasotzeko. Lurreko atsegin zirtzilak. (Hiztegi Batua)
Acción o palabra grosera; acción injusta, malvada. “Action, parole d’une grossièreté dégoûtant” H. “Cochonnerie, saleté, vilenie” Lh. “Cochinada” A Morf 68. “Urdekeria edo zerrikeria frantsesez ez da ‘cochonaille’ bainan bai ‘cochonnerie’, ez baitu berdin balio: hunek erran nahi du zikinkeria” GAlm 1958, 61. Mai batean emakume eder bat zegoan iru gizonekin bere senarrarentzat iñon diran zerrikeriak esaten. Anab Poli 56. –Ez zakiat, hemen, zerrikeria ez othe den nausitua. […] Zer zerrikeriaz duk errenkura? –Hamabortz egun hautan kanperoa ez ageri-eta, nun dagon ez othe zen hor jikutria zerbait. Larz Iru 70. Auskalo zenbat galdera eta zerrikeri esan zizkidaten. AZink 81. [Heidegger] filosofo sonatua izan ez balitz, zerrikeria galanta egin zuela esango lukete. MIH 375. En DFrec hay 3 ejs.
Porquería. Gizarteari begiratzen diot, eta zerrikeria hau sortu zuenean Jainkoa zertan pentsatzen ote zegoen etortzen zait burura. PPer Harrip 72.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) betún [para el calzado] fr iz. (Ipar.) cirage en iz. (Ipar.) shoe polish port iz. (Ipar.) betume
Alkandora aldatu nuen, zapatei ziraia eman nien, lurrina bota nuen, bibotea brillantinarekin orraztu, eta kalera irten nintzen. [Gauzen ordena naturala, Lobo Antunes, Antonio / Iñigo Roque (Alberdania / Erein / Igela, 2013] (Ereduzko Prosa Dinamikoa)
adj. Asko edaten duena. Gormanta, maiz zurrupakari. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zurrupakari (AN, B, BN, R ap. A). “Gran bebedor. Gormanta maiz zurrupakari (B), el glotón (es) con frecuencia gran bebedor” A. Zurrupakariak, burua nastutzeraño ordi ezpadadi ere […]. ArgEgut 1935, 20.
1.Roncador; que respira ruidosamente. “Ronfleur” Dv y H. “Persona que hacer ruido al respirar” A. “Roncador. Zurrukalari arekin eztaiteke lorik egin, no se puede dormir con aquel roncador” Ib. [Kixkil beti lo]. Begi-bazterrez behatzen dio Kixkili, […] pilota eman ahala botatzen zurrungariari buruz. Lf Murtuts 14.
2.xurrungari. (Agua) rumorosa. Lurdeko mendietan oihanpez nabila, ur xirripak xurrungari, San Josep gidari. Iratz Argiz 88 (ap. DRA).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond. roncador, -a fr izond. ronfleur en izond. snorer port izond. , roncador(a)
-Aingerutxoek bezala lo egin du. Tira, aingerutxo zurrungariek bezala. Ni naiz haren zurrungekin lo gaizki egin duena. [Trapuan pupua, Patziku Perurena (Erein, 2001)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. 1 iz. Ipar. Nahasmena, nahaspila, istilua. Mundu honetako zurruburruak. Nagusi eta langileen arteko makur eta zurruburruak. 2 adj. Ipar. Nahaspilatsua; askotarikoa. Oroitzapen zurruburruez mihia trabatua. Ile-mozle, tindatzaile, musikari, dantzari, ostalari, kazeta-egile, horra zer ofizio zurruburruak dituzten frantses umeek Amerikan. 3 iz. Ipar. Garrantzi gutxiko lan edo zeregina. Abeltzain, eta laborari etxeetan mutikoek egiten dituzten beste zurruburru batzuetan aritzen zen. 4 iz. Ipar. Balio gutxiko gauza. Ik. huskeria. Bazen han oihal, zatar, oinetako urratu eta bertze holako anitz zurruburru. (Hiztegi Batua)
ad. zarratatu, zarrata, zarratatzen.1da/du ad. Gip. eta Naf. Urratu. Ik. zarrastatu;tarratatu. Jesus hiltzean, Jerusalemeko tenpluko pareta goitik behera estaltzen zuen oihala zarratatu zen. Jantzirik zarratatu gabe. 2da/du ad. Irud.Tximista luzeek iluna argitzen dute, haizea zarratatuz. Umezurtz gelditzeak zauritzen zidan arima, zarratatzen bezala bizia. (Hiztegi Batua)
Rasgar(se), desgarrar(se). “Rasgar una tela, un papel” A. Jesus iltzean Jerusalemgo Elizako pareta edo orma goittik bera estaltzen zuan oiala zarratatu zan. Inza Azalp 70. Ene, gogoan min ematen dit, illeordedun gizatzar bateri entzuteak bere biotza zarratatzen ari dala. Amez Hamlet 90. Gauaren gogorkeriak bota du barren-soroan azkazal azia […] eta dena […] kimatzen eta zarratatzen asi da. LMuj BideG 100. Zalekeriak zakua zarratatu oi duala-ta. Berron Kijote 217. Hitchcock-en lapurrak aingeru gisa badabiltza paretan gora eta behera edo teilatuz-teilatu jantzirik zarratatu gabe. MEIG I 185.
Hender(se). Tximista luzeek illuna argitzen dute aizea zarratatuz. ‘Fendent’. Or Mi 130. Ta zelaiari berari ere naskaldia eman zion ta goragal pitxatu zan, zarratatu zan. R. Argarate EG 1952 (1-2), 52.
(Fig.). Nere belarriak zarratatu ditu etxekoekiko gaitzen berriak. Zait Sof 194. Orregatik zarratatzen da oiñaze izugarriz, egiak bat autarazi, ta oiturak bestea ez utzarazi. “Discerpitur”. Or Aitork 204. Poz aundi artaz zurtz gelditzeak zauritzen zidan anima, zarratatzen bezala bizia. “Dilaniabatur”. Ib. 236. Nere bururapenak, nere gogoaren errai miñak, zarratatzen dira milla zalapartetan. Ib. 335s.
ad. zokoratu, zokora/zokoratu, zokoratzen da/du ad. Zokoan utzi, baztertu; zoko batera eraman. Greziako filosofoek Jainko sinestea zokoratu zuten. Ez zituen horrenbestez ahaztu zokoratuak zeuden liburu zaharrak. Barregarriak ziren Nikanorrek han zokoraturik zeuzkan zertxoak. Denen artean zokoratzen dute Martin. Nahigabeak, nekeak, zokora zaitezte. 2 (Era burutua izenondo gisa). Hitz zahar, zokoratu eta bakanenak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zokoratu (Lar, Añ (G), H (+ -kh-)).
Arrinconar, dejar a un lado. “Arrinconar” Lar y Añ. “Mettre de côté, au rebut, dans un coin, au rancant. Soineko zahar hori behar duzu zokhoratu, vous devez mettre au rebut ce vieux vêtement. Au fig. Zahartuz geroz zokhoratzen zaituzte, on vous néglige, on vous met du côté depuis que vous avez vieilli” H. v. zokondoratu, ZOKORA BOTA.
Konparatzendú S. Buenabenturak arima epél, nági, floxo, perlesiátua, zokoratuik dágon burriñaréki. LE Urt ms.125r. Zokoraturik dagoan burnia erdoitzen da. JJMg Mayatz (ap. H). Lan au ere egin nuan…; baña ez neukalako zerekin argitara eman, zokoatu zan. Arr CDoc III (ap. DRA). Azkeneko urte oietan, batez ere, ezertarako, zokoratzeko baizik, eztiran zortzikuak asko ta asko egin dira. LzM EEs 1912, 131. Leen-ukaldiz, azeriari maats-aleak eldu-ez bezela, eskura-eziña baderitzaizu onen mamia, ez dezazula arren zokora. Ldi IL 9. Lengo aitona zarrak / zigutena utzi […] / gauzko gaztiak dute / zokoratzen asi. Yanzi 223. Bere leikidea iltzeko asmoa luzetsi edo erabat zokoratu. Etxde JJ 128. Madril-go politika jarraituki, Euskal-Erria zokoratuta euki izan zuen. EgutAr 16-8-1956 (ap. DRA). Sutegian ezpata zarren bat eta satairen bat edo beste baditugu zokoratuta. NEtx Antz 23. Eta filosofiak ere ezin dezake zokoratu, beste gabe, aztertu ta kontuan artu gabe. Vill Jaink 101. Progresismoa zokoratu baldin badute azkenean, gure xinplekeriari egingo diote farre. MIH 173. Hori dela-ta, gutakoren bat gailendu bada lanbide horretan, ezin zokora dezakegu. Ib. 268. Hitz horietatik asko nahi eta nahiezkoak ditugu eta ezin ditzakegu zokoratu. PMuj in MEIG I 92. Gure euskera nola izan zan / urtetan zokoratua. Ayesta 98. Duela hamabost urteko kezkak eta asmoak ez daude hain zaharkituak non eta besterik gabe zokora daitezkeen. MEIG VI 123. En DFrec hay 31 ejs., todos meridionales. v. tbn. Y 1933, 2. Basarri 16. Erkiag BatB 19.
(Part. en función de adj.). Hiztegi batetik, Azkuerenetik, esaterako, hitz zahar, zokoratu eta bakanenak bildu eta parrastaka ereitea, gauza atsegina izan daiteke, ez horratik irakurlearentzat. MIH 139.
Apartarse, irse a un rincón. “Se mettre à l’écart, se ranger de côté, vers le coin. Zokhora zaite, retirez-vous de côté, vers le coin. Au fig. Ez izanik on deusetako, behar dut zokhoratu, n’étant bon à rien, il me faut me rencogner” H. Naigabe, nekeak, / zokora zaitezte. “Retiráos a vuestro escondrijo”. Or Eus 14. Mundu zoroak maite izaten du aberats, eder ta gazte; bañan zarrari, beartsu bada, ken ortik; zokora zaite. Lek EunD 41. Begiak igurtzika zokoratu naiz. NEtx Antz 50.
Arrinconar (acosando). Denen artean zokoratzen dute Martin. NEtx Antz 29.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. arrinconar, retirar a un rincón (2) da/du ad. (hed.) retirar, apartar, arrinconar, relegar fr (1) da/du ad. mettre de côté, mettre au rebut, mettre au rancart (2) da/du ad. (hed.) (se) mettre à l’écart, (se) ranger de côté en (1) da/du ad. to separate, to put aside, to discard (2) da/du ad. to marginalize, to ostracize, to isolate port (1) da/du ad. arrincoar, arrinconar (2) da/du ad. (hed.) retirar, separar, apartar, relegar
iz. 1 adj. Doilorra, inolako prestutasunik agertzen ez duena. Zitalen antzera, Pello, burlatzera saiatzen zara. Agintari zital horrek bidegabeko epai gogorra eman du. Lapur donge zital madarikatua. Etsai zitala. Piztia zital, kirastu eta gogaikarria. 2 adj. (Gauzez mintzatuz). Bihotz zital, doilor eta gorrotoan sendotua. Mihi zitaleko gizona. Gurari zitalak. Ekandu zital eta zikinez betea. Gaitz zital bat sartu da hariztietan eta kalte handiak egin ditu. Zurrumurru zital bat barreiatu da bazter guztietan. Bigarren tantoa egin, eta, ondoren, bi sake zital atera zituen. 3 adj. Haserrekorra. Hain da errea, hain zitala, hain buruiritzia, non ezin inondik berarekin eduki baitaiteke bakerik. (Hiztegi Batua)
iz. zeinatu, zeina, zeinatzen. 1da ad. Aitaren egin. Kartsuki zeinaturik hasten naiz lanean. 2da ad. Eskuineko erpuruarekin hiru gurutze egin, bat bekokian, beste bat aho inguruan eta hirugarrena bular aldean, hitz jakin batzuk esanez. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: ad. Heg.
[aitaren egin]: aitaren egin (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da ad. (Erl.) santiguarse (2) da ad. (Erl.) santiguarse (3) du ad. [zeinu-hizkuntzaz adierazi] signar fr da ad. se signer, faire le signe de la croix en da ad. to cross oneself port da ad. benzer-se
Zeinatu zen, lo-gelako Jesuskristori barkamena eskatu zion eta ahapekatu zuen. [Zeruetako erresuma, Itxaro Borda (Susa, 2005)](Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Jipoia, astinaldia. Jauna, zafraldi bat ona eman behar diezu ohoin tzar horiei. Zafraldi ederra harturik, herriko mugetara itzuliak ziren. (Hiztegi Batua)
Paliza. “Paliza, zurra, flagelación. Zigor azkarra zafraldi baten emateko (B)” A. “Zurra, paliza” Izeta BHizt2. Napoleonek dio zafraldi bat ematen, / Moreau ere etsaitan hilik da egoten. Hb in BOEl 150. Bederen Porto-Novoz jabetzera igorri Dahomeitarrer eman zeieten zafra aldi bat ona. Prop 1890, 166. Bere gobernadorearen zafra-aldia jakindurik. Prop 1906, 74. Zaharoa altxatzen du Xalbadorri zafraldi baten emaiteko. Ox 55. Orreagako zelaietan zafraldi ederra eman zakotenean [Karlomaneri]. Zub 126. Jauna, zafraldi bat ona eman behar diozute ohoin tzar horieri. Barb Leg 70. Gazteizeko inguruetan zafraldi bat ederra harturik, herriko mugetarat itzuliak ziren […] Frantziako soldadoak. Zerb Azk 34. Izan dira […] zonbeit jo, kaska eta zafraldi. SoEg Herr 12-10-1967, 1. Ez duta heier esker ukana ere ene biziko zafraldirik haundiena, banpaka ezkilak jo nintuelarik lagun batekin? GH 1966, 365 (ap. DRA). Nonbaiteko fededunen zerbitzatzeko estakuruak ahatik, ari dio emaiten eskuarari zafraldi bat ona. Xa Odol 240. Ene denboran orroitzen niz zafraldi hartaz! Hura ba, bortitza zela, mimen zaharo batekin zangoak berotu zauzkitala! Etchebarne 24.
Golpe de viento. Hango goxoa orduan […] atheko erauntsien zafraldiak bihotzminik gabe aditzen ginintuelarik! JE Bur 77s.
Pegada. Urrikaldu zitzaion, eztitu bere zafraldiak [Atano III-k] eta utzi dohakabea hats handiaren hartzerat bederen. Etcheb GH 1973, 347.
iz. da ad. Zabar bihurtu, zabarkeriak menderatua gertatu. Etxeari dagozkion gauzetan zabartzea eta alferkeriari ematea. Ez gaitezen zabartu gure arimaren egiteko handi eta bakarrean. Eta erregearen gelan, atezaina zabartu zelako, inor ohartu gabe, sarturik (…). Zabartuz joan ziren gurasoak, Zerurako bidea umeei erakustean. Horiek eskuratzeko zabartzen badira. (Hiztegi Batua)
1. Hacer(se) negligente; demorarse. “Arrellanarse, […] zabartu” Lar. “Apoltronarse”, “repantigarse” Lar y Añ. “Descuidarse” Izt 35v. “Descuidarse, entorpecerse para el trabajo” A. “1.º rezagarse, hacerse el remolón, descuidarse, entorpecerse para el trabajo […]. Ilundu ta gure gizona ezta ageri: ostatuan zabartu da (B)” A. “Despreocuparse, abandonarse” Asp Leiz2. Neure buruari ahanzirik ansikabetasunean sobera zabarzeko eta zurrundurik higatzeko periletan nengoen. Harb 247. Neure konzienziak tormentatzen nau […]; ansikabetasunak zabarzen. Ib. 237. Azken fineraiño eztirela giristino onak eta finak baratzen, zabartzen eta ez gelditzen. Ax 463 (V 301). Beinta berriz garaituagatik etsaia, ez degula zabartu bear. AA III 567. Etxeari dagozkan gauzetan zabartzea. Ib. 375. Kuidatu zaite zabartu gabe erremediotan. CartAnd 397. Zeña zabartu bagetanik asi zan egun oetan […] bear ziran zuzenbideak artzen. Izt C 392. Erregeren gelan, atezaia zabartu zalako, iñor oartu gabe sarturik. Lard 185. Bere umeak, ondo bearrean, zabartu ditezkealako beldurrak arturik. AJauregi EE 1885b, 253. Iñork uste bear eztu, zita onegatik bere eginkizunetan izpirik zabartzen zala. Arr Bearg 367. Ai zenbat euskaldun zabartu diran Somorrostroko lur gorrietan! Ag G 218. Jolas gogoraziotan zabartzea, otoitz artean Errege aundiari itz egitten diogunean. Inza Azalp 126. Nere gisa zu ere / tabernan sartuta / ikusi izan zaituzte / txit zabartuta. Imaz Auspoa 24, 146. Eta ura zaintzen iñor zabartzen ba zan, alkar zirika bizkortzen giñan. Zait Sof 172. Kantu griñak lanerako zabartuta zeukala. Etxde JJ 268. Emen ikasten zabartu naizena, non ikasi? Or Aitork 145. Gizon nekazaria / laister oi da zaartu […] / oituraz zabartu, / laguntza beartu. And AUzta 135s. Txepeldu, zabartu ta pardeldu egin dala. Vill Auspoa 52-53, 13. Ez nuen uste, Zepai maitia, / nitzala ola zabartu. Uzt Noiz 133. Banuke gai huntaz erraiteko gehiago, bainan ez dut astirik huntan zabartzeko. Xa Odol 34. Au ere egun artako lasaikeri geiegiaz zabartu xamarra zebillen. Berron Kijote 171. Bolara batean bertso-mordoa jarri banuan ere, gero utzi egin nion, zabartu egin nintzan. MMant 141. v. tbn. Olea 24. Insausti 312.
2.Descarriarse. Beiratzenzuéla yá nola árdi zabártua saldotík ta artzaiagánik apárt. LE JMSB 360. Zoeielarik zabarturík infernuráko burusbéra bárna ardi gáldua. Ib. 222.
3. (Dv -> A). “Se dépraver” Dv. Etxeko bizigiroa zenbat eta mingotsago, oituretan zabartzenago zijoan gure Piarres. Etxde JJ 33.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es da ad. abandonarse, descuidarse, volverse negligente fr da ad. (se) négliger, devenir négligent, -e en da ad. [egitekoak utzi] to become negligent, to be careless; [norbere burua] to neglect onese port (negligenciar) piorar
‘Garaitu arren, ez dugu zabartu beharrik,’ esan zuen batek arrainaren bakardadearekin. [Kolosala izango da, Joseba Sarrionandia (Txalaparta, 2003)] (Ereduzko Prosa Gaur)
1.Desgarradura. “Déchirure” Dv. “Zarrasta bat egin dut aldagarrian” H. “Dzarraska [sic, por dzarrasta (cf. el orden alfabético)], desgarradura” A.
(L-ain ap. A; Dv, Lander ap. DRA), zarrazta, sarrasta. (Fig.). “Bihotzeko zarrasta se dit de la vive douleur qu’éprouve le cœur par le fait d’une mauvaise nouvelle, d’une vue déchirante. On dit aussi: bihotzak zarrasta bat egin zion aditzean berri hori” Dv. Cf. infra (5). Maitatu lagun guziek adio erratea, / bihotzean zarrazta handi ondikoz egitea. Hb Esk 19. Bihotzak halarik ere zarrasta bat egin zerautan, Anamakiatik urrhuntzerat nindohala orhoituz. Prop 1907, 217. Zer bihotzeko zarrasta. ‘Émotion subite et profonde’. Lander Eusk 1926 (II), 63. Ez dakit zerendako izan duzun bihotz sarrasta hori. Gazte julio 1957, 7 (ap. DRA). Aita baten edo ama baten galtzea, zer zarrazta bihotzean! Herr 10-9-1959, 2.
(VocBN, Dv, H). “Bruit qu’un drap ou une toile fait entendre lorsqu’on le déchire” VocBN.
(H, A), tzarrasta (S ap. Lrq). Arañazo, rasguño. “Gerezi gainetik erortzean, larruan egin dutan zarrasta gogorra” H. “Écorchure” Lrq. Izerditan biak, bainan, bethi berdin trenpuan; eta lehenbiziko zarrasta edo aztaparkatzerik arinena elgarri oraino egitekoa! Barb Sup 184. Zarrazta egitera etorritako pizti edo zakurren oñatzik ere etzan ageri. Zait Sof 168.
2. (B ap. A), zarrazta. “Chaparrón. Uri-zarrasta bat egin baleza errauts unen lekutzeko!” A. Bestarik ederrena lurrean emateko aski da gauza guti: uri zarrazta bat bera. Herr 12-5-1960, 2.
3. “(L-ain), salpicadura” A. “Sarrasta (L, BN, S), […] jet de liquide” Lh.
4.Grieta de luz. Ximixta-zarrasta bat orduan nere buru-muñetan. Zilatu dut azkenekotz mihi-gaixtoa nor den. JE Ber 70. Bet-betan, huna barneko ilunbeen erditik argi-zarrazta bat. GH 1971, 309.
5.Corte, golpe que hiende. Euskaldun kementsua ta Don Kijote ospetsua ezpatak gora, burni-utsik, utzi genituan, asarretu bi zarrasta jotzeko tankeran. “Dos fendientes” (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 608 (AIr ib. 598, Or RIEV 1929, 6 ukaldi, Ldi ib. 207 zartateko).
Zirrin eta koxk, zarrazta, kantu, / pixtiak egon arren lo, / esna ditute [segariak]. Or Eus 298.
6.Impresión. “Zarrazta, impresión. Zarrazta bihotzean” Or Eusk 1926 (3-4), 44. Cf. supra (1). Gauzki lauaz eta lauezaz betsarean zarrasta berdiña eragiteko arauak bai-dirala. “Para producir en la retina la misma impresión”. Zink Crit 28. Nork adierazi, une arek Balendinen biozpeari eragin zion zarrazta zorrotza. Azpikoaz gain irauli zion asarreak barrunbea. TAg Uzt 166. Leendik oitua zegon Balendin ikusle askoen aurrean jokatzen; baña, egia esan, etzuan egundo biotzean nabari araingo zarrazta zorrotzik. Ib. 228. Erri andi artako iakintza zarrak biotz-zarrasta onik egin zion Platoni. Zait Plat 13.
Etim. De *zede (xede ya en los primeros textos) ‘límite’ y (h)arri ‘piedra’.
Mojón, hito, límite (sentidos prop. y fig.). “Borne, limite, mugarria” SP. “Pierre borne, limite” H. “Mojón” A. Leiçarraga (Decl ã 7v) da zedarria como equivalente suletino de mugarria. Cf. MEIG VII 177: “Zedaharri edo mugaharri eta horien antzeko aldrebeskeria moldakaitzak ausarki darabiltzatenen inguruan”. v. xedarri. Tr. Documentado en textos septentrionales; según DRA hay un ej. de zedarre de Lafitte en GH, pero lo que aparece realmente es zedarri, q.v. Badu itsasoak bere xedea, bere marra, bere mugarria eta zedarri iakina, zein baita kosta eta kostako sablea, hare eta legarra. Ax 113 (V 75). Aurhide biren alhor-artean ungi dago zedarria. O Pr 55. Bena Jinkoatan deus-ere eztuzu halakorik, hartan etzu finik, zedarririk, ez mugarik, zeren Jinkoaren hedadura infinito baita. AR 76. Laborari bat ere bai / zedarri bat bizkarrian, / hura errendatu nahiz / eta ezarri bere lekhian. Helène de Constantinople (pastoral) 299 (ap. DRA). Nahi izan dugu, zedarri justuetarik athera gabe, Erlijionearen ezagutza xehiago bat presenta zezan fidelei. CatAst (ed. 1842), V. Eta ahal-banu, ez zedarririk, ez ondorik ez duen amodioaz behar zintuzket maithatu. Dv LEd 93 (Cb Eg II 47 amore infinito). Basa-sukharrak etzuen aurkhitu zedarririk. Hb Egia 60. Nahi ükhen dügü, zedarri jüstuak igaran gabe, Errelijioniaz ezagütze osoago bat eman lezan Khiristier. CatS VII. Eliza Sainduak zedarre guziak gainditzen ditu. Prop 1881, 1. Baldin aitzineko mende eta gizonek lege bat hulako edo halako zedarrietan atxiki badute, dakikezu zedarri beretan atxiki behar duzula zuk ere. Arb Igand 122. Dagola bakotxa bere zedarrietan. HU Zez 80. Frantziako zedarrietarik kanpo. HU Aurp 92.
s. XX. Iragan uztailako hilabethean, bere zedarrietarik athera da [Ibai Horia] eta eremutze harrigarriak itho ditu bere uren barnean. Prop 1900, 105. Misionestgoa […] luza ahala luzaturik ere, gizon baten bizi bakharreko zadarriraino [seguramente por zedarri-] baizik ez zukeen luzatu. Prop 1906, 51. Nahi duten bezain hertsiak izan bite ongiaren zedarriak, atherako dire hek ohorezki. JE Bur 104. Hura errabian, hau ulitxekin; bat ez bertzea bere zedarrietan ezin egon. Ib. 44. Karlos Handiak nahi zituen gure zedarriak hautsi. Ox 29. Aitzineko denbora urrundu hetan eremuen izenak, herrietako zedarriak, beren edadurak, etziren oraiko egunetan bezain xuxenki, argiki eta xeheki ezagutuak. Zub 29. Bi alderdietako yende multxo bat biltzen da han Piedra de San Martín deitu zedarriaren inguruan. Ib. 53. Itsasuko zedarrietan gelditu zen ixtant bat. Lf Murtuts 5. Apheza ez dagoke beraz hertsiki erlisione zedarrietan. Lf GH 1952, 80. Irakaskintzan Aita Mokoroak euskarari ipintzen dizkion zedarriak, ordea, murritzegiak iruditzen zaizkit. MIH 395. Ez dirudi Frantzia aldean hizkuntza zedarriek aldaketarik izan zutenik herriska edo etxe multzoren batean ez bada. MEIG VI 34. Etimologiak, zeinnahi den hizkuntzatan, zedarri jakinak ditu eremu zabalagoak edo meharragoak mugatzen dituztenak. MEIG VII 94. v. tbn. Prop 1876-77, 46. CatJauf 50. Etcham 160. Béhety GH 1933, 91. Xa Odol 262.
iz. Heg. Zirrara. Ikusi zuenak eta entzun zuenak zauskada handia egin zioten Txanton gizon ahul erkinaren bihotzari. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zauskada (A Apend), zauzkada, sauskada (A Morf 110).
Emoción, impresión. “Impresión del ánimo” A Morf 110. Ezeban iñok uste senarraren ondo-eztxuak alango zauskadea egin bear eutsanik. A BeinB 79. Zauzkada andia egin ei dau barri onek Londresen. Ezale 1897, 23b. Biotzaren zauzkadeak donazan alaiak etxekuen barre-santzoaz. Arriaga Lekob 13. Zauzkada andia eragin zioten aren eriotzeak eta zure atsekabeak. A Ardi 88. Zerbait esan bear, nere zauzkada zurikatzeko, ta orixe esan nion. Ib. 94. Bein ere etzait âztuko ango zirrakoa (zarrastaka, zauskada). Or Eus 251. Limurkeri gozoak entzutean […] barruan senti oi dauan zauskada edo zimikoa. Erkiag Arran 100. Ikusi ebanak eta entzun ebanak zauskada aundia egin eutsen Txanton gizon aul erkiñaren biotzari. Ib. 169. Zauskada zerutiarrak astindu ninduen Paul Valeryren idazpuruak irakurtzean. Txill Let 115. Naigabeen izpirik ere ez dugu ikuskatzen, ondorengo zauskada gozoen eztia miazkaturik. Onaind in Gazt MusIx 149.
Sekulako zauskada eman dit biotzak. Txill Let 43.
Basetxera urreratuten dala, bere bijotz-zauzkadeak arindduten dira. BAizk Ipuin 23.
iz. Zarata, iskanbila. Arrotzen aurrean zalaparta bizian aldarrikatu zuen euskararen berri ona. Tiro jasarekin berebiziko zalaparta ateratzen zutela, izutu eta haizatu zituzten liberalak. Trumoi zalaparta darion hodei beltza. Oihu eta zalaparta dabiltzanak. (Hiztegi Batua)
ad. zizelkatu, zizelka, zizelkatzen du ad. Zizelaz landu; harrian edo zurean irudi edo forma bat eratu. Loreak eta beste irudi txiki asko marmol harrian zizelkaturik. || Harreman hura oroimenean zizelkatua geratu zitzaidan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zizelkatu. Esculpir; grabar.v. zizelatu. Lora onetan auxe zizelkatuko dozu: “Jaunari eskiñia”. Ker Ex 28, 36 (BiblE zizelkatu; Ur moldatu, Dv bernuzatu, Ol idatzi, Bibl zizelatu). Artistak idatzi, pintatu, zizelkatu egin behar du, soil soilik idazten, pintatzen eta zizelkatzen dunari bakarrik begiratuz. PPer Harrip 91. Hango harri zizelkatu batek dion bezala. Larre ArtzainE 277. Gizonak zizelkatzen ari duen ahaleginak ez du artean ezer adierazten. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. tallar, esculpir; cincelar (2) du ad. (Teknol.) tallar fr du ad. ciseler, sculpter en du ad. [egurra] carve; [harria] to sculpt; [diamantea] to cut port du ad. talhar, entalhar, esculpir
Euskara batua, zizelkatzeko premian
Lehen eguna egin du Euskaltzaindiaren biltzarrak. Euskara batuaren ibilbide historikoa aztertu dute, eta esparruz esparru zer egoeran dagoen. Oinarria sendo jarria du estandarrak, baina baditu oraindik bideratu gabeko auziak ere, adituen esanetan. Aurkezpen eguna izango da bigarrena: Euskaltzaindiaren webgune berriarena eta Euskara Batuaren Eskuliburuarena.
zankez. De golpe, bruscamente. v. TANPEZ (s.v. danba). Eta, zankez itzulirik, gibelerat egin zuen Ñakerok. Barb Sup 181. Lohilakatek, zankez, geldiarazten du behi parea. Ib. 148. Urhats zonbait egin orduko, gelditzen naiz zankez. Ib. 13. Goxoki lo eginik, zankez atzarriko zen, lehenbiziko paparo-gorria ttiutaka berroan hasi zitzaioneko. Barb Piar I 127. Gain-behera xut luzesko baten zolan gelditzen gira zankez. JE Ber 95.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. de repente, de pronto, súbitamente; repentinamente fr adb. d’un coup en adb. suddenly, all of a sudden port adb. de repente, subitamente
Urhats zonbait egin orduko, gelditzen naiz zankez, eta gero, laster batez itzultzen nere ganberalat! [Supazter xokoan, Jean Barbier (Euskal Klasikoen Corpusa)]
zogi (G; Lar -> Dv, Añ, Izt 99v, H), zoegi, ziogi (V; Mg PAbVoc 225, Izt 17v y 72v, Dgs-Lar 3 y 10, H), soigi (V; Mic 6r), zuegi (G, AN; Aq), zeogi (Dgs-Lar 7), zioki (Izt 17v), zoi (G-nav). Ref.: A (zogi, ziogi, soigi, zuegi); CEEN 1969, 84.
1. Prudente, sensato. “Cuerdo, soigia” Mic 6r. “Discreto” Lar. “Cuerdo” Lar, Aq 1152 y Añ. “Prudente” Lar e Izt 99v. “Mirado, detenido” Aq 70. “Avariento, que corta el pan escaso, ziogia” Izt 17v. “Zaietan ziogi, urunetan ero, mezquino en salvado y pródigo en harina” Ib. 72v (tomado de Mg PAb 121). “Ecónomo” Dgs-Lar 3. “Prudente, avisé, circunspect, sage. Zahietan zur, zogi, iriñetan ero, prudent quand il s’agit de son et fou quand il s’agit de farine” H. “(G?), prudente, circunspecto” A. “Ziogi, […] económico, prudente” A, que cita a Moguel. “Eguberri, eruek iyerri; zoiek ere larri, Navidad apresa a los locos, y a los cuerdos casi (G-nav)” CEEN 1969, 84. v. zuhur.
Yaz zoegia <yaço-> ninzan, / aurten erua (Cantar de Perucho). TAV 3.1.15. Baldin Konfesore jakinsu zogiaren esana gogotik artu, ta egiten badezu, guztian erremediatuko zera. Cb Eg III 392. Zaijetan ziogi, urunetan ero. […]. Esan gura dau, zai apur bat galdu eztedin bildur ta ikara; ta uruna ondatuba gaiti ardurarik ez. Mg PAb 121 (cf. Lar: “Allegadores de la ceniza y derramadores de la harina, zaietan zur, ta iriñetan ero, iriñetan zogi”, quizás por error). Birjiña guziz zogi eta zintzoa. AA CCerac 319. Esaerea loi lardats aiek esaten ezpaditut, biziro zogia ez naizela esango dute. Arr May 68. Ezaguturikan A. Larramendik zeukan jakin-zabal eta zogiaren (prudente) izena. Ag Lar 551. Esanaz ez dala zogia ta egokia etsai oiekin erasoan sartzea. Kortazar Serm 220. Neskatxa zogi aratza. Ag G 333. Neska zogiena, zarrastelegi dun bere zoragarriak illargiari agertzen badizkion. Amez Hamlet 34. Eguberri eruek igerri, zohiek (cuerdos) ere larri. (G-nav). EZBB I 87 (la -h-, meramente gráfica, se debe al recolector).
“Advertido, despejado, despierto, zolia, sena, […] zogia” Añ.
2. “Sohegi (BN arc.), prudencia” A, que cita el ej. de Oihenart (pero la grafía s- representa aquí /s/). Azti bi jin dira gure okolura, batak du izen zohegi, bertzeak aztura. “Prudence”. O Pr 548. Zogia bear-izan nuen orratik, idazti-izenburuaren entzunak eman zidan poza estaltzeko. “Mucha discreción”. Ldi RIEV 1929, 209 (Or ib. 7 zuurtze aundi; AIr RIEV 1928, 602 zuurtzi andia; Anab ib. 610 zentzua).
ZOGI-ZOGI. “Zogizogi bizi da, vive muy cuidadosamente (msLond)” A. Agureri ez akar egin, aolku baizik, aitari bezela; mutillei, anaiei bezela; atsoei, amari bezela; ta neskatillei, arrebaei bezela, zogi zogi, ordea. Ol 1 Tim 5, 2 (Lç kastitate guzirekin, TB garbitasun guzian, Dv garbitasun osoarekin, Ker garbiro-garbiro, BiblE garbitasun osoz).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) izond. prudente, precavido, -a, cauteloso, -a (2) iz. Ik. zohi fr prudent, prévoyant en prudent, wise, cautious port adj precavido(a), prevenido(a), cauteloso(a)
Berez, leialen artean, inor ez Swann bezain zogi eta onginahitsua; baina bera ez beste guztiak ohituak zeuden, ordea, beren maiseaketak txantxa arruntez, zirrara- eta jatorkeria-apur batez, gatz-ozpintzen; aldiz, baldin Swannek, higuin zituèn eta sekula haietaz baliatzen ez zèn “ez da gaizki-esaka jardutearren, baina… ” [Denbora galduaren bila I. Swann-etik, Marcel Proust / Joxe Austin Arrieta (Alberdania-Elkar, 2010)] (Ereduzko Prosa Dinamikoa)
ad. zalutu, zalu/zalutu, zalutzen da/du ad. Ipar. Malgutu, arindu. Jo hona, jo hara, zangoak zalutu beharrez. Pilotan gehienik gorputza zalutzen, hango lasterketarik osasuna sortzen. Aro eder horrek pizten zien bihotza eta zalutzen mihia. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es da/du ad. (Ipar.) agilizar, aligerar; flexibilizar fr da/du ad. (Ipar.) devenir/rendre souple, devenir/rendre agile, devenir/rendre rapide, (s’)assouplir en (1) du ad. to make (more) flexible, to loosen (2) du ad. to speed up, to rush, to hasten port da/du ad. (Ipar.) agilizar, aliviar; flexibilizar
Aro eder horrek pizten zien bihotza eta zalutzen mihia. (Hiztegi Batua)
iz. 1 iz. Batez ere pl. Bazkariaren edo afariaren hasieran zerbitzatzen den jaki zati txikia; bilera edo ospakizun baten ondoan gonbidatuen artean banatzen diren jateko arinak. Bazkari hau egin zuen: zizka-mizkak, otarraina eta oilaskoa, eta etxeko ardoa. Goizekoa zizka-mizka bat izango da eguerdi ingurura izango den sabel festarekin alderatuta. 2 adb. Janari kopuru txikiak janez. Mahaira eseri ordez, egunean hamaika aldiz jan-edatea, zizka-mizka, oiloak bezala. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zizka-mizka (L, Sal, R ap. A).
I (Sust.).
1. “Golosina, entremeses de una comida” A. Donostiako jatetxe batean bost pezetaz bazkari au egin zuala: zizka-mizka, otarraiña ta ollaskoa. Egan 1959 (5-6), 176.
2. (Fig., ref. a libros, etc.). Ateratzen baitu Mendiolak urtero euskel-egutegi bat, arakoxe apaiz begi-urdiñak egin izaten dizka zenbait zizka-mizka ta izkirimiri. Ldi IL 41. Zizka-mizka atsegiña. Erkiag in Alzola Atalak 13.
3.Habladuría. Ordurarte ajolagabe entzun izan zitun Agerrek zizkamizka ariek guztiak; baña oraingoan geldiro ta arretaz luzatzen ziozkan belarriak aopera, itzik ez galtzearren. TAg Uzt 176.
II (Adv.).
txixka-mixka (Foix ap. Lh). “Manger par petites pincées” Lh. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un vb.).
Sinonimoak: iz.
[bazkarietan eta afarietan hasieran zerbitzatzen diren jakiak]: pl.sarrerako pl.
iz. Pertsonak garraiatzeko ibilgailu gurpilduna, zaldi batek edo gehiagok tiratua. Ik. kotxe. Azkoititik Elgoibarrera zalgurdiz joan zen. (Hiztegi Batua)
Coche de caballos; carro de caballos. “Zalkurdi, coche (neol.)” A DBols. Zalburdiak ere geldi-arazten omen zituan. Alz STFer 127n. Zalpurdi-leiotik begira. Ag Kr 204. Zalpurdi (coche) bat gelditu zan etxeko atarian. Urruz Zer 45. Ta eguno natxebillek / zaldi-gurdi ederran. Bera EEs 1915, 268 (267 zalburdi). Zalburdia artzen badu. Zink Crit 62. Joxe-Mariren zalburdia eramateko. Garit Usand 46. Azkoititik Elgoibarrera zalgurdiz (kotxe) joan al ziñan iñoiz, adiskide? NEtx EEs 1927, 7. Zaldigurdian zeuden andereak. AIr RIEV 1928, 607 (Ldi RIEV 1929, 211 zalgurdi; Or ib. 9 kotxe). Zalburdi baten jeurt egin neban, / lagun guztijak laga-ta. Enb 199. Jente arek ordura arte ezeban iñoz ikusi zaldi-burdijak eta idi-burdijak baño. Kk Ab II 122. Zalpurdiz bialdu eban etxera. Otx 170. Zalpurdi arin bat irten zan Dorronsoroko ataditik. TAg Uzt 148. Bere zalgurdi ta abereak zaintzen. JAIraz Joañixio 37. Zalpurdi batean zioan gizon bat. Zait Sof 79. Urre-jantzi ta zaldi-gurdiak utzita. SMitx Aranz 76. Zalgurdiarentzako bide kaxkarra baitzan etxerañokoa. Etxde JJ 277. Goizeko bederatzietako calèche edo zaldi-gurdia bear nuala. Anab Aprika 27. Sartu ziran zalgurdian. Ib. 27. Goiz-erdian errira zan, […] bidai-beribilla […], zaldi-burdien lenengo jarraitzaille ta ordeazkoa. Erkiag BatB 28. Zalpurdi bi agiri dira; ijito-semeen etxe ibiltariak. Ib. 117.
zaldiburdi (V-gip ap. Elexp Berg). Tipo de carro usado para acarrear troncos, tirado por bueyes.
iz. Gezurrez zin egiten duen edo zina hausten duen pertsona. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zinausle, sinausle.
1.Hereje. v. SINISTE-HAUSLE. Hauen gain emaiten zituzten sinhauslen enganio erhoak ta gaxtakeriak. “Hérétiques”. Birjin 42. Kartagena ta Kuenkako ziñausle arazoetan epaikari izan ziran Kortazar ta Azkarate’tar Martin. GMant LEItz 57. Arrotz askotxo etorri oi dira, siñaus[l]e ta siñesgabeak ere bai. Eguzk RIEV 1927, 433. Kristau arrotzai gaizpidea eman eta siñausleai parregiñarazi dizaieketen gauza dalako. Ib. 433. Baltsakeriaren alde siñausle edo erejeak. Eguzk GizAuz 15. Siñausle guztiek azkenean, makurtu dira aragiaren oñetan. Karmengo Amaren Egutegia 1952, 23 (ap. DRA). Ziñausleak ezeztatzeko, batez ere Albitarren aurkako gurutzadatik landa, neurri gogorrak erabakiko dituzte Aita Santuek. Mde Pr 309. Gizon siñausleari buruz, ari bein edo birritan burubidea emon ondoren, baztartu egizu zugandik. Ker Tit 3, 10 (Lç, He, TB, Dv, Bibl heretiko, Ol targozale, IBe batasun-hausle). v. tbn. Eleiz Euzkadi 1911, 77 (ap. NeolAG).
Apóstata. Luzetxo egingo litzaiket siñausle (apostata) oiei eleizak bere altzoan ostera artzeko ezarri ziyezten garbai-argiriyak […] edestutzea. EEs 1913, 179. Itz dagiana Bore’tar Katariñekin ezkondutako lekaide ziñausle bat dala jakitea ez du gutxitako izango. “Apóstata”. Zink Crit 72.
2. (-nh- Dv -> A). Perjuro. Zin-ausle, azalez ekandu oneko ta izatez senidekeritsu ori. “Perjured”. Larrak EG 1958 (3-4), 316.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zuz.) perjuro, -a fr iz. parjure [personne] en (que jura en falso) perjured adj port adj & m, ƒ perjuro(a)
Astindu batek bultzatu ninduen aurrera: amorruak begiak lausotu zizkidan, sumin gorri batek gogo bizia piztu zidan zinausleari lepotik heltzeko, hain era doilorrean iruzur egin zion eta nire konfiantzari, nire sentimenduari, nire buru-eskaintzari. [Hogeita lau ordu emakume baten bizitzan, Stefan Zweig (Edorta Matauko), Igela, 2007] (Egungo Testuen Corpusa)
iz. Koilara handia; burruntzalia. Zilarrezko zali eder bat eskuan hartuta. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zali (V, G, AN, L, BN, Ae, R; Aq 444 (AN); -lh- VocBN, Dv, H, Mdg 145, Zam Voc), zalu (V-oroz), sali (AN-egüés-ilzarb-olza, S; -lh- SP), salhe (SP). Ref.: Bon-Ond 162; A (zalhi, zalhu); EI 141; Lh (salhi, zalhi); Iz Ulz.
1. Cucharón; cuchara. “Cuillère de bois” SP. “Cucharón para escudillar el caldo” Aq 444. “Cuiller à pot” VocBN y Bon-Ond 162. “Cuiller à pot. Zalhi anciennement signifiait ‘cuiller'” Dv. “Zali es el cujar que hace el uso del cucharón en la mesa” Mdg 145. “Zalia ebilten digu zuku erkiteko (R-vid)” A. “Louche” Lh. “El cazo” Iz Ulz. Cf. txali. v. burduntzali. Zalia. Izt C 224 (en una lista de utensilios de pastor). Zalhitzat eta tresna egiteko ez du [akaziak] bertze zuhamu baten minik. Dv Lab 322. Ixurazu gainera bi zalhi edo kullera handi salda ogiaren trenpatzeko. ECocin 3. Zidarrezko zali eder bat eskuan artuta. A Latsibi 148. Sendagaia zali batian Pantxikari eskeñiaz. Alz Ram 69. Zalhiaz erakusten ziozkan kontra-esposak ederki aphainduak. Lf Murtuts 53. Zali, urtxillo ta labanak ez ziran denentzat irixten, baño gazteak zurezko zalikin naiko zuen. JAIraz Joañixio 156. Eskuetan zituen zur-zali ta talo erdikia. Ugarte Obaria 50. Metalezko zalia edo kutxara erabiltzen bazuten ere. Garm EskL I 80.
“Dupin guzietako zalhia, touche à tout, brouillon, tracassier” Lh.
“Salhi (S), […] écumoire” Lh.
2. “Zali también se llama a la sartén pequeña que sirve para freír el aceite para el guiso de las comidas” Mdg 145.
3. (BN, R-uzt; -lh- VocBN, Dv, H), sali. Ref.: A; A Apend. “Roue de moulin en bois que l’on fait tourner et qui met l’usine en action” VocBN. “Turbina, rueda que pone en movimiento un molino o fábrica” A. “Sali […]. Aquí se trata de instrumento de molino” HerVal voc. v. EIHERA-ZALDI. Sali berri bat. HerVal 174.
4. “(R-vid) […]. Llamamos también zali a unos tumorcitos duros que salen en las manos” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. cucharón; cazo fr iz. louche, grande cuillère en iz. ladle port iz. concha
Jimmy artzain baten bordara joan zen eta esnea ekarri zion zurezko zali batean eta, astiro-astiro, ilunabarrean mendiak makurtu zirenean, kolorea itzuli zitzaion masailetara… [Manhattan Transfer, John Dos Passos / Lopez de Arana (Ibaizabal, 1999] (Ereduzko Prosa Gaur)
1. Zancadilla (sentidos prop. y fig.). “Jambette” SP. “Goazen borrokan, bainan zangarterik ez zilhegi” H. Baldin zuk etsai ageri direnen zangarteak, zelatak eta gaixtakeriak agertu, khendu eta desegin ezpazinitu. Mat 295. (Jesusen etsaiak) zangartea jarri naiean dabilzko erriko agintariaren eskuetan erori dedin. EgutAr 9-11-1957 (ap. DRA).
2. (Arch ap. DRA), zankarte (-kh- S ap. Lrq). Entrepierna, espacio entre las piernas. “Iragan eraziren ditut zangartetik” Arch ms. (ap. DRA). “L’entre-jambes” Lrq. Cf. VocNav: “Al zancarte, a horcajadas sobre la espalda de otro (Roncal)”, y “zangarte, llaman así a una de las operaciones en el manejo de la laya, que consiste en apoyar el pie encima del hierro y cargar sobre él el peso del cuerpo, a fin de hundir las dos púas en la tierra (Añorbe)”. Trankoka zabiltzan, sotanak zangartetan harturik, kaputxak begitarteari beheiti. GH 1971, 157.
iz. 1 iz. Antistenesek antzinako Grezian sorturiko filosofia-eskolako kidea. 2 adj. Ohiko moralaren edo jendetasunaren aurkako iritziak lotsarik edo begirunerik gabe adierazten dituena. Ez dakit txantxetan ala benetan ari den, baina, gezurretan zein egiatan, ziniko hutsa iruditu zait. 3 adj. Zinikoarena, zinikoari dagokiona; zinismoa adierazten duena. Irribarre zinikoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ziniko, zinik.Cínico. Zeinak millatan gaizkiago erratiekoak baitira San Hieronimok Efesakoak ganako epistolaren gainean izendatzen dituen zinikak baino. SP Phil 410. Pozoi aipua baitakar ziniko hark bere kantan. Mde Pr 179.
adj. Ipar. Sabelkoia. Igandea ostatuan iragaten duen gizon zintzurkoia.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zintzurkoi (L, BN ap. A; Lar, Dv, H). Comilón, tragón. “Comedor” Lar. “Gourmand, adonné à la gourmandise” H. “Tragón, comilón” A. Horra gizon bat zintzurkoia eta arno edalea. HeH Lc 7, 34 (Lç gormant, He jankorrean dabillana, TB yale, Brunet, Leon jale, Dv ezin asezko gizon, Ol yatun, Ker jatun, Or, BiblE tripazai(n)). Zintzurkoien asetzen hari denak ahalkea arthikitzen dio bere aitari. Dv Prov 28, 7 (Ol zintzurkoi; Ker galdu, BiblE jende galdu). Horrela ditu etxekoak asaldatzen eta zorigaizten, bezperetara jarraiki behar orde igandea ostatuan iragaiten duen gizon zintzurkoiak. Arb Igand 132.
ZORO-HAIZE (V-gip; zoraize V-m). Ref.: Etxba Eib (zoro-aizia); Zubk Ond (zoraize); Elexp Berg (zoroaize). a) “Vena de hacer locuras. Zoro-aiziak emon detsa eta ez dago sosegauko dabenik” Etxba Eib. “Venada, locura pasajera” Zubk Ond. “Gaur kriston zoroaizia daukau ta Ondarruara goiaz” Elexp Berg. “Zoroaiziak emun zotsan da moja sartu zan” Ib. Zoro-aize larregi, negarra dator atzeti. (V-m). EZBB II 144.
“Soró-aixia xakok, asomo de locura, principio” Iz ArOñ.
b) “Zoroaize, bobo, imbécil” Asp Leiz2.
c) “Gaur kriston zoroaizia dabill (hegoaizea dabilean zoroaizia dabilela esan ohi da)” Elexp Berg.
Sinonimoak: iz.
[eroaldia]: eroaldi, zoroaldi
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. locura (pasajera), venada, período de locura fr iz. folie passagère en iz. bout of madness port loucura (passageiroa)
Zoro-haize larregi, negarra dator atzetik. (V-m). EZBB II 144. (Orotariko Euskal Hiztegia, mold.)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond. (B) dejado, -a, desaliñado, -a, descuidado, -a fr izond. sale, malpropre, négligent, -e en izond. careless; negligent; untidy; messy port izond. (B) desleixado, -a, desalinhado, -a
ad. zorabiatu, zorabia, zorabiatzen da/du ad. Zorabioa izan edo eragin. Ik. nahigabea egin 3;nahigabea eman 2. Gorputzaren arintasunak burua ia zorabiatu arte astundu zion. Baina begira ondo burua zorabiatu eta erortzeko zer arriskutan zauden. Oi, argitasun zorigaiztokoa, zer itsuturik eta zorabiaturik garabiltzan! (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. marear(se); desmayar(se) (2) da/du ad. (hed.) atolondrar(se), aturdir(se), pasmar(se) fr (1) da/du ad. (s’)évanouir, tomber en défaillance (2) da/du ad. (hed.) (s’)éblouir, (s’)étourdir en (1) da/du ad. to faint, to black out, to pass out (2) da/du ad. to get dizzy/giddy port (1) enjoar; desmaiar (2) aturdir-se, atordoar-se
Bere azken indarrak ihesi zihoazkiola sumatu, eta bere buruak lurra jo zuen, zorabiatu zenean. [Harry Potter eta sorgin harria, J.K. Rowling / Iñaki Mendiguren (Elkar, 2000)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Eremu lau zabala. Ik. ordoki. Argentinako zabaldietan. Tarbeko zabaldia ixten duten mendiak. Crau lehorraren zabaldi izugarrian. Zabaldi harritsuen gainetik izar zegoen. Gari zabaldi horia. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zabaldi, zabaldoi.
1. Llanura. Tarbesko zabaldoia itxitzen duten mendietan. Goñi 21. Panpa-aldeko zabaldietan. Mok 5. Crau-ko zabaldi legor landugabe arrizu, neurribagea. Or Mi 100. Gari-zabaldi oria. Ib. 88. Zabaldian geldiunea edo esia izan dun ibaia ere, orrelaxe oldartzen da uaiztean maldarretatik amilka. TAg Uzt 8. Yoan nintzan nerau zabaldi-goraño. Zait Sof 194. Eguzkiak, dirdira irakiñaz, zabaldi ondarra kiskaltzen badu. EG 1950 (1), 24. Xaldizko batzu igorri zitun lau aldetara, mendi ta zabaldi guzia aztertzera. Eston Iz 173. Asten da bere kanta negartian zabaldi guztia intziriz beteaz. Ibiñ Virgil 117. Ameriketako zabaldi aietan. NEtx LBB 34. Arabako zabaldiek orpora utziaz. Ugarte Obaria 148. Bi gudaloste zirala elkarren aurka zetozenak eta zabaldi aren erdian elkar joko zutenak. Berron Kijote 195. Ni ere aspertzen ari naiz [Argentinako] zabaldi aundi auetan. TxGarm BordaB 155. “Llaneroen”, hango zabaldietako gizon-emakumeen, hizkera ikasi. MIH 362. En DFrec hay 2 ejs.
(AN-gip ap. Garbiz Lezo 280). Explanada. Errekako ura alde batera botata, jendea ibiltzeko zabaldoi aundi bat antolatu zuten. Goñi 107. Eliz aurreko zabaldiraño. LMuj BideG 234.
(Fig.). Itsasoko zabaldi eder eragiña. ‘La mer, belle plaine agitée’. Or Mi 149. Lizarrak eta saratsak ur-zabaldi inguruan. Ib. 119 (ref. a un lago). Arimen gurdia izar-zabaldietan barna leiaka zoaien zerurantza. ‘Plaines étoilées’. Ib. 99. Mugarik ez dun ur-zabaldi artan. TAg Uzt 214. Ur zabaldi, kresalezko zelai andi, itsaso arro, sendo, neurribagea. Erkiag Arran 84. Ama sabel-aundi, / arraiz ta urez izor, / gañean zabaldi, / sakonean malkor. NEtx LBB 350.
2.Ensanche urbano. Bidea zabalagotuko balitz, uriko zabaldiari taju berriak eman omen ditzaizkiote. “Ensanche”. EAEg 1-3-1937, 1181.
3. Claro, espacio despejado. Or dijoaz andra-gizonak sastrakako zabaldi batera beren artalde bat ikustera. “Clairière du maquis”. NEtx Antz 137.
4. Región. Ez zeru-zabaldia negurtzean, ez izarren bidea aztertzean. “Sidereas plagas”. Or Aitork 104. Ez naiz ari zeruko zabaldiak edo izarren tartea neurtzen. Ib. 264.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. llanura, llanada, planicie fr iz. plaine, plateau en iz. plain port iz. planície, planura
Han goitik, muino baten gainetik altxatzen ziren murru haien gainetik, mendi eta tontor urdin berdezko zabaldi bat ageri zen urrutian. [Gauza baten ametsa, Pier Paolo Pasolini / Josu Zabaleta (Alberdania, 1998)] (Ereduzko Prosa Gaur)
zuzkidura (Lar). “Proveimiento”, “provisión de mantenimientos” Lar. Urril eta Azaroillean egiten zan ikatz eta zukois zuzkidura olajaunaren basoetarik ekarrita. R. Murga EE 1895b, 517.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. suministro, abastecimiento, aprovisionamiento fr iz. provision, fourniture en iz. supply; provision port iz. fornecimento, abastecimento, provisão
Jakintza berari begira, giza izaeraren zuzkidura bikaina eta berari hain gaizki egokitzen zaion bizitzaren laburtasuna hor ditugunez, giza arimaren geroko bizitzaren sineste doktrinalaren aldeko oinarri gogobetegarria aurki daiteke. [Arrazoimen hutsaren kritika, Immanuel Kant / Ibon Uribarri (Klasikoak, 1999)] (Ereduzko Prosa Gaur)
ad. zoldu, zoltzen da edo du ad. Bizk. Zornatu. Handitua zoldu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zoldu. v. zoritu.
zori (AN-arce), zoldu (V-ger-m-gip, G-to, AN-ulz; Mg PAbVoc, Añ (V), Izt 70v), zoli (V-arrig-oroz, AN-arce), solitu, soldu (V-ger-arrig-gip; Mg PAbVoc, Zam Voc), zolitu (V-m; Izt 70v), soli (V-arrig). Ref.: A (zoldu, zolitu); EI 147; SM EiTec2 138; Etxba Eib y Elexp Berg (soldu). “Soldu o zoldu, madurarse la hinchazón” Mg PAbVoc. “Sazonarse, madurarse […] en los tumores” Añ. “Madurar”, “madurarse un tumor, zoldu, zolitu” Izt 70v. “Enconarse una herida” A. “Atzo eskuan sartu jatan burdiña txatala ezin neban atara ta gaur inguru guztian aragixa ziero zolduta daukat” SM EiTec2 138. “Enconarse, infectarse. Ozpelak soldu jataz aurtengo neguan” Etxba Eib. “Grano bat eldu eitten danian soldu esate jakok” Elexp Berg. Barruko anditu onek solituak edo sornatuak birapoz bete beteak izaten dira. A Ezale 1897, 55a. Zauri geienak soldu jakazan. Echta Jos 344. Beti berri ta eze iduki zuan griña ona, txito azi, zearo anditu, beingoan zolitu, ezin geiagoan minberatu. Ag G 290.
(Trans.). Hacer madurar. Horreki egin kataplazmak zohitzen dütü hanpiluk. Alth Bot 17.
Ur-sugeak ikutu, aragia zolitu. (V-m). EZBB II 128.
iz. Zientzian edo zientzietako batean aritzen den pertsona, zientzia-ikertzailea. Zientzialari gehienak, biologoak adibidez, behin ikerketa mota batean abiatuz gero, ez dira sekula aldaratzen aukeraturiko bidetik. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. científico, -a [persona] fr iz. homme/femme de science ; scientifique en iz. scientist port iz. cientista mƒ
Emakume eta neska zientzialarien nazioarteko egunean, emakume eta neska zientzialarien lana, ekarpenak eta presentzia aldarrikatu nahi dut. #EmakumeakZientzian
iz. Eztarria.Oilasko hezur bat zintzurrean gelditurik. Eginik urka-bilurra, tinkatuz hartan zintzurra, badoa beste mundura. Hartu zuen neskatxa zintzurretik eta itotzear ipini zuen. Zintzurra erlastu. (Hiztegi Batua)
onomat. Ziztaren edo higitze lasterraren onomatopeia. Zizt sartzen da sasiaren azpian. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegia
zizt (AN, BN, S, R-uzt ap. A), zist, sist (L, BN, S ap. Lh; H, A Apend).
1.(Onomat. de punzada, pinchazo, picadura). “Coup de pointe aiguë, entrant sans éffort en un corps. Sartu zion nabala […] sist” H. “Onomat. de una incisión, punzada, sajadura. Itze bat sartu zait zizt, un clavo se me ha metido, zizt” A. “Onomat. marquant la piqûre, la morsure subite, la coupure” Lh. Hasten dire goizetik / gure sorginak, / debruz eginak, / sist handik, sast hemendik. / Zer listafinak, / laphar, ausinak! Zby RIEV 1909, 106. Eta sist, mokoarekin, / eta zart, aztaparrekin. Ox 106. Pot bat edo bi / sist edozoini, / asea nun ni. Ib. 118 (en boca de una mosca). Asi ziran [egaztijak] mokoka-mokoka askakuari, sist, atzekatxu lenengotan; sast, urrengotan ez ain kezkatsu. Otx 155.
“Egiara fuera ta gezurra zist, egiara kanpo ta gezurra barne (Sal), la verdad fuera, la mentira dentro” A (s.v. hegiara).
2.(Onomat. de acción rápida y repentina). “Exprimant un mouvement rapide, instantané. Ioan zen, ethorri zen, agertu zen, estali zen […] sist” H (s.v. xixt). Asmo berriko bide bat ikusi omen zuen, kaletik mendirakoa. Zearka ibili gabe zuzen-zuzen joaten omen dira betik gora, zzzzzzzzist! “Aitaren” egin-orduko. A Ardi 39. Goitik beera ta beetik gora dabilen burnizko soka lodiari lotuta zzzzzist! Ib. 39. Besua altxatü zian bonteko izerdiaren txukatzeko, eta zist! khüia ezkapi zeion dürdüllaxka (en roulant). D. Béhéty GH 1927, 434. Lehenbiziko berhorat heltzean, nahi bazuen eta ez, sist sartzen da sasiaren azpian. Barb Leg 141. Lagunetarik batto sist sartzen zaio aldera. Ib. 144.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es onom. onomatopeya del pinchazo; onomatopeya del movimiento rápido fr onomatopée de la piqûre; onomatopée de mouvement rapide en onomatopoeia of the prick; onomatopoeia of rapid movement port onomatopéia do pinto; onomatopeia de movimento rápido
Inundación, riada (tbn. sentido fig.); temporal que causa inundaciones. “Débordement d’eau” SP. “Borrasca, […] zuperna” Lar. “Temporal”, “torrente” A. “Zuperna, [..] pluie torrentielle” Lh. vEys (de quien pasa a Lhande), sin duda por errata, da soberra y soperra, citando a SP como fuente, aunque en éste sólo se lee soberna y soperna.
Eta soberná ethorririk, flubioak erezarri ukhan drauka etxe hari. “Une ravine d’eaux”. Lç Lc 6, 48. Ozpinaren eta zupernaren periletik begira. Harb 361. Xori baten hegal kolpeak, arribera baten goaiak edo superna biolentak abisatzen zaituztela, behiñtzat zure bizia are lausterrago dohala. He Gudu 140. Zeruko ur guziek gaindi egin zuten, eta hedatu ziren, soperna batzuen pare, lurraren gainean. Lg I 30. Bekhatu lotsagarrienek, zopherna batek bezala, estalia daukatela lur guzia. Dh 96. O zer madarizionezko zopherna isurtzen duen Jainko guziz botheretsuaren hitz horrek arima dohakabe hartarat! Ib. 152. Eta erori izan da uria, eta ethorri izan dira zophernak. HeH Mt 7, 25 (Lç ur sobernák; He, Ur ibaiak, TB erauntsiko errekak, Dv uharrak, Leon urak, IBk, IBe uholdeak). Europan ez da amesten ere nolakoak diren uholde horiek. Zoperna edo kalrna batzu dira izigarriak. Prop 1880b, 378. Sopernak? au baa!… Gu, lau astronomo gira…. eta badakigu bi ilabetez ez duela euri xortik eginen. GH 1971, 312.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) lluvia torrencial, inundación fr iz. inondation, crue en iz. flood port iz. inundação, alagamento
Osaba artzainari entzuna diot erraten:“ Hemen luzatzen baldin badu denbora iluna eta zerua goibel, kasu nonbait ekaitz edo zoperna beldurgarri bat gertatuko da.” (Herria, 2005-09-22)
iz. Zigor kolpea; zigorraldia. Egunero ehun zigorrada bizkarrean hartuta. Inor hiltzen duenak auzitegiaren zigorrada merezi du. || Irud.Heriotzaren zigorradak betiko hondatzen dituen arte. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
zigor, zigorraldi, zehaldi, gaztigu, zigor.
zartada, makilada, kankarreko, kolpaldi
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. azote, zurra, golpe; castigo fr iz. coup (de fouet), raclée en iz. lashing, whipping; lash port iz. açoite, chicotada, surra, golpe; castigo
Egunero ehun zigorrada bizkarrean hartuta. (Hiztegi Batua)
iz. 1 iz. Ehun zati zahar eta urratua. Ik. trapu. Pobretxo arlote, zatarrez jantzi edo estaliak. Zatar-biltzailea. 2 iz. Garbitzeko edo xukatzeko erabiltzen den oihal zatia. Sukaldeko zatarra eskuetan hartuta. || adj. Heg. Itsusia. Ez nauzu horren zatarra, izan arren begibakarra. Hitz zatar, lotsagarri eta arimaren galgarriak. Lanik zatarrena ere alferkeriaren aldean atsegina da. zatar-ipurdi adj. Lgart. Oso itsusia. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. andrajo, harapo, estraza; [garbiketarako erabiltzen den oihal-zatia] trapo (2) iz. haillon, guenille, chiffon || (1) izond. (Heg.) feo, -a, desagradable (2) izond. (Heg.) asqueroso, -a, cochino, -a, sucio, -a fr iz. haillon, guenille, chiffon || (1) izond. laid, -e (2) izond. affreux, -euse ; sale en iz. rag || (1) izond. ugly, unpleasant (2) izond. [zikin] disgusting; filthy port farrapo || (1) feio(a), desagradável (2) asqueroso(a), nojento(a)
Eta hala, gosetuak asetua salatzen duen bezala salatzen du zerrendakoak zerrendagilea. Hau esan eta gero, ez da faltako dioenik, nahi dudana, baina Eibarrek mortal zatarra izaten segitzen duela. [Apoaren edertasuna, Iñigo Aranbarri (Berria.eus, 2017-11-19)]
iz. 1 iz. Eraztun modukoez osaturiko gorputz luzanga duen animalia txikia, berez lurpean bizi dena (Lumbricus terrestris). Zeren bekatari gaixo eta lurreko zizare baizik ez baikara. Zizareak jaten dituzten txoriak. 2 iz. Gizakiaren eta beste zenbait animaliaren hesteetan bizkarroi bizi den zizare mota (Enterobius vermicularis). Ik. bizio2. Sabeletik min duten ordutik, uste dute beti zizareak dituztela. 3 iz. Harra. Laster zizareen janari bihurtuko naiz. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[zizare 1] : zizare
[zizare 1] : bizio
[zizare 1] : har
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zool.) lombriz, gusano
fr iz. ver de terre, lombric
en iz. worm
port iz. lombriga, verme
Begiratu eta zizare moduko batzuk ikusi nituen, lur pusketa batean bihurrituta. [Zertaz ari garen maitasunaz ari garenean, Raymond Carver / Koro Navarro (Alberdania-Elkar, 2003)] (Ereduzko Prosa Gaur)
iz. Gihar, zain edo giltzadura bat bortxaz eta bat-batean bihurritzea edo lasaitzea. Zaintiratua sendatu zaizula ikusten dut. Zaintiratua izan dut ezkerreko hankan. (Hiztegi Batua)
1. (Sust.). “Esguince, torcedura o distensión violenta de una coyuntura o de un músculo” A. “Relajamiento de un tendón” Etxba Eib. “Zaintiratua izan dut (G-azp) (esguince)” Gte Erd 303. “Ibilli ezindda nago ezkerreko ankan zantiratua daukat eta” Elexp Berg. Eskuiko ankean zaintiratua det. Mediku gazteak gomazko galtzerdiaz ibiltzeko agindu zidan. Lab EEguna 73. Oso arin dabil Doña Maria, zain-tiratua sendatu zaiola ikusten det. Ib. 116. Zantiratua osatzeko, zanbedar orri bat ipinten da bere ganean (V). “Para curar la luxación”. A EY IV 262. Andik dator berria: zain tiratua izan zuala. Lab Jok 20. Biurrikada bat, golperen bat, zain tiraturen bat. Ostolaiz 106.
zantiratu (A), saintiretu (V-ger), santiratu (V-arr), santiretu (V-ger). Ref.: AIr CEEN 1971, 92; JMB At (santiretu); DRA (santiratu). “Zantiratu, zan urratu, zana bere lekuan sartu, esguince, vena rota, métase en su lugar” A (fórmula de curanderos).
Iguin diat zaintiratua, gogoratu zitzaion. Gorputzaren belzkeri bat duk. ‘Calambre’. AGoen Agurea 59.
(Fig.). Israel eta arabetarrek dauzkaten zaintiratu ta arazoak zuzentzeko. Agur 4-11-1972 (ap. DRA).
(Dim. de zerbait). “Zerbeixka diru altxatu du (BN-arb)” Gte Erd 307 (junto a poxi, pixkat, pixkot, etc., de otras zonas). v. zertxobait. Herriko etxeko-andere guziek zerbaixka ekartzen zuten aste guziez present, nork ogi, nork arto. Lf Murtuts 4. Merexi zuen zerbaixka, bainan ez naski hoinbertzetarainokorik. Herr 5-11-1959, 4. Ontasun arau beharko da, zuzen den bezala, zerbaitxka pagatu. Herr 14-4-1960. 1. Eta kantatze-sari / larga zerbeixka guri. Santa Agata kantu xaharra. GH 1972, 380 (ap. DRA).
(Con vb.). Batez ere haren hiztegia zerbaiska gehitu eta emendatu ondoan. Mde Pr 205.
Sinonimoak: izord. [zerbaixka] : zerbaitxo, zer edo zertxo, gauzatxoren bat (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es un poquito, algo fr un petit peu en a little bit port um pouco
Bakoitzak ekarri zuen zerbaixka, jateko. (Hiztegi Batua)
iz. Ziurtasunik eza, ziurra ez denaren nolakotasuna. Etorkizunari buruz zalantza da nagusi: Keynes ekonomialariaren hitzak erabiliz, ziurgabetasuna. (Hiztegi Batua)
izond. Argiari bere baitatik iragaten uzten dion bainabestealdeko irudiak lausoturik agertarazten dituen gorputza. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es translúcido, -a fr translucide [trãslysid], pellucide [pelysid] en translucent, semitransparent port translúcido, -a
Gainontzeko langileak – beste idazkari moduko bat eta bulego-burua, biak gizonezkoak, noski – kristal zeharrargitsuz osatutako horma batzuek babesten zituzten, bulego-hondoan, eta ez ziren beti egoten han, gainera. [Gezurrak, gezurrak, gezurrak, Iban Zaldua (Erein, 2001)] (Ereduzko Prosa Gaur)
De alguna manera. “Según” Mic 9r. “(De alguna) manera” Añ. Ez dinot dongarorik zure biargintzia gaiti: gizon biarrak zaree zelan bait: bizarra kendu baga ezin egon geindez. Mg PAb 49. Beste tratubetako uts egitiak zelanbait erremedijau oi dira. Baina ezkontzako uts egitia nekez. fB Ic III 357. Yesukristoren nekeak zelanbait gogotan erabili ezkero. Añ EL2 223. Zelan bait egin eban nekezka bazan bere / bide laburra, baña arentzat luzea. AB AmaE 390. Euskaldun guztion anaitasuna zelanbait erakustearren, ezarri gura izan dot zure izen entzutetsua ene irakurgaitxu onen leku agirienean. A BeinB 36. Iagi nintzan zelanbait […] da pixkaka-pixkaka asi nintzan errekan bera. Ag AL 145. Biotza zelanbait zauritu badeuskue. Ib. 49. Bere bizitzea arriskuan iminten dabenak, edo zelanbait bere osasunari kalte egiten deutsanak. Itz Azald 100. Ondatu bear eben urez beteta, zelanbait ataraten ezpazan. Echta Jos 203. Atsakabia zelanbait arinduteko. Kk Ab I 117. Gastuak zelanbait ordeztuteko. ForuAB 109. Gurasoak euren bizia zelanbaist seme-alabetan luzatzen dabe. Eguzk GizAuz 94. Baiña aren asmoa zelanbait egiztau egin zan. Erkiag BatB 44. Zeru-dirdira zelanbait dastaturik, ez du bizi nai geiago. Onaind in Gazt MusIx 150. Bearrezkoa eukan / ardoaz ordaintzen, / eta alan ginean / zelanbait mozkortzen. Ayesta 19. v. tbn. Enb 149. Eguzk GizAuz 151. Osk Kurl 208.
Así así, no demasiado bien. Urtian bein edo birritan ta orduban zelanbait baño ez kopeseetia. fB Olg 53.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. (B) de algún modo, de cierta manera; de una u otra manera; en cierto modo fr adb. de n’importe quelle manière en adb. somehow port adb. de certa forma
iz. Ipar. eta Naf. Ziztatzea, zizta. Orratz puntaren ziztakoa. Zulatu zion bihotza hiru ganibet ziztakoz. Ziztako ederra egin zidan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ziztako, sistako (AN, L ap. A; Dv, H (s.v. sastakoa), Lh), zistako (Lar, H), zizteko (B ap. Izeta BHizt2).
1. Punzada, pinchazo; puyazo (sdos. prop. y fig.). “1.º piqûre; 2.º coup de pointe; 3.º trouée” Lh. “Pinchazo. Zizteko ederra in zatan” Izeta BHizt2. Zilhatu zion Absaloni bihotza hirur daga ziztakoz. Lg I 316. Zénbat amargúra, erremordimentu, inzitázio ta zistáko bekála biotzéra. LE Urt ms. 73v. Sobra aldis erórtzén, / ta jaikitzekotán / niórk ez laguntzen, / bai ronka ta zistakotán! LE Kop 44 (cf. ZIZTAKOAN). Zer ozka rabiosoak ta zistakoak! (311). LE-Ir (sg. el ed. se ref. a una serpiente que ataca a un hombre). Laster zillatua / sistako zenbaitez senti du larrua. Gy 8. Ez dela saritzat deusik / ukhaldi, sistako nasaienak baizik. Ib. 262. Beren harmekin izartu ditut, batzuetan hirriz eta bertzetan hitz gordinekin. Sistakoak mingarri atzeman detzakete. Hb Egia 153. Emaiten zaiote zenbet iskilinba sistako. ECocin 48. Ostiko edo sistako emaitearekin, tu egitea begietara, zer ditake handiagorik? HU Zez 180. Ez othe da goiz edo berant kaniet sistako baten ematerat lerratuko! Dih MarH 302 (ap. DRA, s.v. xixtaka). Orratz punttaren sistakoa. Barb Sup 109. Bortz egia jali zituen phedeikariak, eta sistako onik eman, […] harro-aldi baten beharretan zitezkeneri. Ib. 5s. Jesuisten erakaspenari edo sinesteer berer sistako baten emaitera loake segur bere mihi ozpinduaz (bihotzean min egiten duten, eta sekula nehori-buruz igortzeko ez litazken sistako hetarik). JE Ber 71. Piko eta sistakoak otoitz batez sendatzen zituen! Zerb Azk 90. Uts au egotsi zion eletzar zorrotz onekin: “ordia”. Ziztako orrekin […]. Or Aitork 227. Ziztakoz biotza minduko dizut. EG 1956 (9-10), 48. Biltzen zituen ba akilu-kaska eta ziztako on batzu, ez baitzuen itzaina enganatzen. Larz GH 1959, 90. Kupidoren ziztakoak asi zitzaizkien sartzen. Ataño MLanak 13.
Inyección. Sendagai mikatzak arrerazten dizkio, ala ere, ta ziztako mingarriak ere bai. Agur 27-10-1973, 1.
2. “Sistako (Lc), instante. Sistako batez banoa (Lc), voy de una zancada” A.
adb. Bat-batean. Bertantxe ziplo hilda geratu zen. Gogoangarria izan zen gelara etorri eta infernurik ez zela, ziplo, bota zigun eguna. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 ziplo (G-goi ap. A).
De repente. “De repente. Ziplo il da geratu zan, quedó muerto al instante” A. Alako baten lotsagalduko bat pandero-soñuz dantza lotuan egin naita asi zan; baita laster, bertantxe ziplo ilda geratu be. Karmengo Amaren Egutegia 1952, 115. Alkarrizketa eten dut ziplo, tximistak jota bezela. Txill Let 33. Besarkatu egin nau orduan, eromodun, bere indar guziakin, tiro batek ziplo zauritu bai luan. Ib. 91. Ximonek, soldaduzka urteak urreratu zitzaizkionean, aitari, ziplo, esan zion […]. NEtx LBB 124.
(Voz que expresa que algo se ha terminado). Expresión “(AN-araq), expresión que denota terminar con todo en la comida o bebida” Satr VocP. Ordu biak inguru ortan asita, eguna argitzerako ziplo meta-belarra. Ataño TxanKan 186s.
xiplo. Pili aitaren alaba izango dek. Ta zer? Izan dedilla nai badu. Baiña i, Ximon, eta ori ire amak ongi zekik zer esaten duan, i ez aiz berarena. Xiplo!!! NEtx LBB 126.
2 ziplo.
Provocación. v. 1 zipo, 1 zipla. Juan Jose Udarregi, / mutill eder ori / zer ote da ari? / ziplua ugari, / zer biar dit neri? AzpPr 81.
1. “Zalagarda, emboscada” Lar. “Engaño” A. Cf. A la zalagarda, / zalagarda mala, versos castellanos del cantar de Sandailia, en los que Isasti entendió equivocadamente el término como nombre propio (TAV 3.1.10).
2. (B ap. Izeta BHizt2; Lar). Alboroto, desorden, jaleo. “Zalagarda, alboroto, tumulto fingido” Lar. “Emen bada sekuleko zalagarda” Izeta BHizt2. v. zalarda. Egun oetako zalagardak, bekaturako bide eta perillak utziko ez dituztenak. AA III 211. Iñuteriko eta beste denboretako zalagardak. Ib. 517.
“(G-to), revolución, motín” A. Ekaitza geiagotzen dala, zalagarda zurgu gora dijuala dakuszunean. “El motín”. Zink Crit 44.
3. zalarda (AN-larr ap. Asp Leiz2). “Revoltijo de cosas […]. Ure ango zalarda!” Asp Leiz2.
ziplada (V-arr-oroz-och-gip, G ap. A), ziplado. Provocación, pulla. “Indirecta, pulla” A. v. 1 zipla. Zer esan nai deustazun zipladokaz niri, / gura legez igarri ezin deutsut zuri. AB AmaE 253. Matxinbentako apaiz gazte aien zipladaz lekaimeak mindu etzitezen erabez (bildurrez). A Ardi 83.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. pulla, alusión picante o indirecta mordaz fr pulha en nasty comment, cutting remark port pulha
-Bale, ondo da, jaso dut ziplada… badakit niri tokatzen zitzaidala arropa garbitzea! Baina ez daukazu zeharkakeriekin ibili beharrik! Esan! Esan eta kito! [Zipladak!, Xegun.eus]
i. 1 onomat. Igurztearen, karrakatzearen eta kideko hotsen onomatopeia. Bizar labana zorrozten ari da zirri-zarra Nikolas. Hemen jan eta jan, eta han zirri-zarra jezten esne guztia. Euriaren zirri-zarra bizia. 2 adb. Zirriborroak eginez. Azken mementoan zirri-zarra eginiko lerroetan.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zirri-zarra.
1.Rodando, arrastrándose. Cf. VocNav: “Zirri-zarra, brusca, torpemente, salga lo que saliere (Pamplona, Cuenca, Montaña, Tierra Estella)”. Ez da orai muthil sehi bat, Amikuze huntan, bizikletarik gabe. Bide guziak badauzkate zirri-zarra, alde guziak hartuz… Bethi aintzina, eskuin, esker, konerka, okherren gisa. Eskual 18-7-1913 (ap. DRA).
2.Emborronando, garabateando. “(Hb), en griffonnant” Lh. Cf. zirri-marra. Mirikuak berehala kondenatu zuen: “Ez dugu deus egitekorik, zure testamentua baizik”. Hasi zen zirrizarra. Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). Segurki salatu ere ginion Gerard-i, erremesiatzeko azken mementoan zirri-zarra egin lerroetan. Herr “Jainkoa Sotoetan”, folletón 74 (ap. DRA).
3.(Onomat. del acto de ordeñar). v. infra ZIRRI ETA ZARRA. Emen jan ta jan ta an zirri-zarra / erasten esne guztia. Enb 66.
4.(Onomat. de raspar, frotar). Arraitzen zirri-zarra gozoa… eta gurdien juin-juin luzea… Eston Iz 5. Bizar-nabalaren xorroxten ari da zirri-zarra Mikolas, Zur-zurigarai ilemoztegian sartzean. Zerb GH 1971, 225 (ap. DRA). Azkurea egiñaz / negok zirri-zarra. Zendoia 87.
iz. Larruazalean, zauriak edo urratuak lehortzean, sortzen den gainalde gogortua. Ur irakinak zaurtu lekuan zarakarra egin zait. Nire bihotzeko zauriak zarakarrak dauzka gordeak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zarakar. v. zaragar. zaragar (V-ger, AN, L-sar ap. A; Volt 82, Urt II 289, Lar, Dv, H), saragar (SP).
1.Sarna; tiña de los animales. Ardien zaragarra khentzeko erremedioa. Mong 595. Idiari zaragarra khentzeko. Ib. 595. Zaragarrarik izaitetik [debekatu]. Ib. 593. Hatz handiaren edo zaragarraren sendatzekotzat. He Phil 326 (SP 324 hatz). Zaragarraren kontra. Hb Esk 231. Zaragarra, ezkabia eta bertze gaitz asko. Dv Dial 36 (It atz, Ur sarna, Ip hazteria). Baldin bethiko zaragarra, negal bizia gorputzean edo sabel ttipia eroria baditu. Dv Lev 21, 20 (Ur atz; Ol zaragardun). Zaragarra edo hazteria. Prop 1891, 212. Nik hazteria, hik mukua, horrek zaragarra. Barb Leg 144. Athera zen jan beharrez, / hamikatua, nigarrez, / estalia zaragarrez, / lakhastaz eta zakharrez. Zby RIEV 1909, 104. Yaubek Aijitoko zornazorroz, zaragarrez ta azkalez yoko zaitu. Ol Deut 28, 27 (Dv zaragar; Ker azteri, BiblE sarna). Zaragar nazkagarriak ardiak ioten ditu. “Scabies”. Ibiñ Virgil 103. “Zaragarra bezain gaixtoa, méchant comme la gale” H.
2.zarakar (AN, G ap. A; Aq 673 (G, AN)). “Costra” Aq.
iz. Zamak garraiatuz bizibidea ateratzen duen langilea. Portuko zamaketariak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
Cargador. Baionan zamaketari bizi den Arrosako gizon bat. Herr 27-6-1961 (ap. DRA). Baiona bazter horietako judu, mariñel ala geltokiko zamaketari batzu. Larre ArtzainE 267.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. cargador, -a, carguero, -a; descargador, -a fr iz. débardeur, docker ; chargeur, -euse en iz. [pertsona] loader; [portuan] docker, stevedore port iz. carregador, -a; (de barcos) estivador, -a
Portuek normal aritu behar dutela esan die zamaketarien ordezkariei, eta akordio bat lehebailehen egin beharra dagoela. [Zamaketaren dekretua atzera bota du Espainiako Kongresuak, Xabier Martin (Berria.eus, 2017-03-16)]
da ad. Pertsonez mintzatuz, hil. (Era burutuetan bakarrik erabiltzen da). Lau urte badu zendu zela. Aspaldi zendua da. Apur baten buruko, zendua izanen naizela. Gure herriko apaiz zendu berriari. Euskaltzain zenduen oroitzapenetan. (Hiztegi Batua)
Morir, fallecer. “Non da lengo aldian izan nintzanean ikusi nuen gizon ura? Zendu zen” A. Laurhogoi eta lau urthe badu / zendu zela Ibartarra. Ox 21. Larrája hegíko etxéko jáun gazté bat, égün zénthüik. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Berehala, batere ohartu gabe, zentzen (hil) da. Mde Pr 137. Eztigutela zendu artean / pazienteki itxadon. Arti MaldanB 221. Murde Pouret saintua zenthu zen. Herr 6-7-1961 (ap. DRA). Zendu denean denak eman zaizko umil. Xa Odol 194. Haitxandi aitzindaria / herrian’tako zenthürik. Casve SGrazi 158. Handik hiru asteren buruko zendu baitzen tupustez. Larre ArtzainE 141. En DFrec hay 6 ejs. de zendu, septentrionales.
(A). (Part. en función de adj. y sust.). Difunto. Aphur baten buruko zendua izanen naizela. Dv LEd 166. Bi anaia elkharrekin bizi izan badira, eta bat hil haurrik gabe, zenduaren emaztea ez da bertzerekin ezkonduko. Dv Deut 25, 5. Aspaldiko zendua baita izen hortako andre ederra [= libertatea] Frantzian. HU Zez 113. Bi euskalzale garbirentzat ezagutuak zirenen eta aspalditto zenduak direnenganik. Lander RIEV 1911, 595. Ain zentzun andiz itz egitten eban zendubak. Otx 103. Euskaltzale zendu baten gorazarrez. Ldi IL 45. Yainkoaren eta zenduaren apentzalle nire burua erabat agertzen dut. Zait Sof 63. Eme amatxi zendu maitea. Xa Odol 261. Mixel Labeguerie zenaren emazte zenduaren ehortzeta egunean. Larre ArtzainE 183.
Desaparecer, acabarse, pasar a la historia. Hortz guziak zenduak izan arren. Gy IX. Belhagiliak aspaldian zenthurik dututzu. GH 1950, 48. Bizi-irraden teoria zendu zen. Mde Pr 313. Segürki lekhüka zunbait / etxalde ere zenthürik. Casve SGrazi 32.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da ad. (era burutuan soilik erabiltzen da) morirse, fallecer (2) da ad. desaparecer || (1) iz. fallecido, -a, difunto, -a fr (1) da ad. mourir, décéder (2) da ad. disparaître || iz. décédé, -ée ; mort, -e en (1) da ad. to die, to pass away, to pass on port (1) morrer, falecer (2) desaparecer || falecido(a), defunto(a)
Taupadarik ez nuen jadanik sumatzen; eta izan ere, gure adiskide dohakabea une hartan berean zendu zen. [Harreman arriskutsuak, Choderlos de Laclos / Jon Muñoz (Ibaizabal, 1997)] (Ereduzko Prosa Gaur)
3. (Dv > A). “Farineux, en parlant des fruits” Dv.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. (1) que tiene mucho salvado/(harina) de mucho salvado (2) casposo/sa, lleno/na de caspa fr plein(e) de pellicules en covered in dandruff port casposo(a), caspento(a)
1 zenbtz. Zazpi eta bat, 8. Zortzi soldadu heldu ziren. Zortzi seme-alaba zituzten. Zortziren artean. Zortzi zoriontasun edo dohatsutasunak. Zortzi urteko neska txiki bat. Hogeita zortzi urterekin. Zortzi idazlanetatik bi soilik euskaraz. Zortzi egunen buruan. Orain zortzi mila urte. Zortzi edo hamar aldiz egunean. Egunean zortzi orduko lanak aspertzen zuen.
2 (Izen gisa). Lau eta lau zortzi dira. Zortzi zenbakia.
3 (Data adierazteko). Gaur, martxoak zortzi, astelehena. Abenduaren zortzian izango da saioa.
4 (Orduak adierazteko). Zortzietan joan ziren. Zortzi eta erdietan. Goizeko zortziak arte. Zortziak aldera etorri zen. Zortzi eta laurdenak. Zortziak eta laurden. Zortziak eta laurdenetan. Zortziak laurden gutxi dira. Zortziak eta bostean. Zortziak hamar gutxi(ago). Zortziak laurden gutxi(ago)tan. Zortzietako meza.
5 (Artikulurik eta kasu markarik gabe, gaur, bihar eta kidekoekin). Zortzi egun barru, zortzi egunera. Hilabete honen hamarrean, etzi zortzi, Donibane Garazin festa bat egitera doaz Euskal Herriko framazonak. Gaur zortzi itzuliko da lanera. || Duela zortzi egun. Gaur zortzi, ostegun goizaldera ohean hila kausitu zuten. Gure semea atzo zortzi ezkondu zen. Igandean zortzi etorri zen.
6 (Lekuzko kasu atzizkiekin). Zortzi eguneko epea adierazteko erabiltzen den hitza. Zortzian behin ikusten dituzu, beraz, etxekoak? Zortzian-zortzian, astero esan nahi dut. Zortzitik zortzira ikusi behar da lizuntzen hasi ote den.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1)zenbtz. zehazt. [kopurua] ocho (2) zenbtz. zehazt. (B/G) (atzo, gaur, bihar eta antzeko hitzen ondoren) en el plazo de una semana a partir de la fecha mencionada previamente (3) iz. [zenbakia] ocho fr (1) zenbtz. zehazt. huit (2) zenbtz. zehazt. (atzo, gaur, bihar eta antzeko hitzen ondoren) en huit [une semaine après du jour ou de la date déjà nommées] en (1) zenbtz. zehazt. eight (2) zenbtz. zehazt. (atzo, gaur, bihar eta antzeko hitzen ondoren) a week after or before the date in question port (1) zenbtz. oito (2) iz. [zenbakia] oito
du ad. Bogaren kontrakoarraunketa egin, ontzia arraunlariak begira dauden aldera higitzeko. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 ziatu (zia V, G ap. A; Lar > H), zixe (V-m ap. Zubk Ond).
“Ciar, es voz bascongada, ziatu” Lar. “Scier, terme de marine, ramer en arrière, à rebours” H. “Ciar, remar hacia atrás” A. “Ciar. Frenar” Zubk Ond. Cf. Aq 353: “Para forcejar atrás, zia ababor o estribord”.
“Garrar, una embarcación, ziatu, atzeratu” Lar.
“Cejar, ziatu, atzeratu” Lar. Beste batzuek dituzu, gure Euskeran nai ez lukeenak beste hizkundeetatik hiztxo batere: eta onen bidez epaiten ta ziatzen bezala dira jolasean. Lar, carta a Mb 279.
2 ziatu.
1. “Apuntar o aguzar en punta” Lar (s.v. ciar). “Apuntar, afilar las puntas” Ib. v. ziaztatu.
2. Estimular (?). Nekazari bat ziatu ta abiatuten daben legez frutuen esperanzeak, igarotera eguraldi txarrak, neke izerdiak, otz beroak. Añ MisE 175s.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es du ad. ciar, remar hacia atrás fr (1) Náut ramer en arrière (2) (retroceder) reculer. en (1) (=ir hacia atrás) to go backwards, back up; (Náut) to go astern (2) (=cambiar de opinión) to back down port (1) cume, cume (2) terraço
Ziabogan istriborreko arraunlariek bogatu egiten dute, eta ababorreko lehen hirurek ziatu, euren gorputza toletetara gerturatu, traineruak buelta har ez dezan. [«Banderak garesti daude, tarte txikian zazpi traineru baikabiltza», BIANDITZ IRAOLA, 2004-07-28] (Ereduzko Prosa Gaur)
A; Gèze), zearri (BN-baig), sedarri (S), segarre (L-ain). Ref.: A (zedarri, zearri, sedarri, segarre); Lrq; Satr VocP.
Reply