zozo
1 iz. Urretxindorraren familiako txoria, luma beltzak eta moko laranja (arrak) edo lumadi arrea eta moko horixka (emeak) dituena (Turdus merula). Zozo arra eta emea. Zozoak beleari ipurbeltz (esr. zah.). 2 adj. Ergela, inozoa. Bazuen mutikoak zozo aire bat. Damurik gara euskaldunak hain ezaxola eta hain zozo gure arbasoen mintzairaren aldera! || (Gauzez mintzatuz). Zoroek duten irri lelo zozo hura zuen. Beldur zozo batengatik. Zozoak ez diren arrazoiak. || ur-zozo iz. Cinclidae familiako txoria, zozoa baino txikiagoa, lumadia arre iluna eta bularra zuria dituena (Cinclus cinclus). (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 zozo. v. soso.
2 zozo. Tr. Documentado en la tradición meridional y septentrional. En general, los autores septentrionales emplean xoxo para la primera acepción y zozo para la segunda, aunque algunos escritores del s. XX usan ambas formas para el adjetivo (J. Etchepare, Barbier, Lafitte y J.B. Etchepare). En textos meridionales zozo es la forma mejor documentada en ambas acepciones. Hay xoxo (que en algunos ejs. puede tener valor expresivo) en JanEd , Mokoroa, Enbeita y Ugalde, y ambas formas en Orixe y Munita. Hay soso en Azcue y D. Agirre, además de en algunos cuentos populares. Salvo errata, hay xuxo en Herria (24-8-1967, sg. DRA ). En DFrec hay 10 ejs. de zozo y 2 de xoxo. 1. (gral.; Volt 95, SP (sozo), Urt Gram 20, Lar, Añ, Izt C 200, VocBN , Dv, H, VocB , Arzdi Aves 163), xoxo (L, B, BN, Ae, Sal, S, R; VocBN, Gèze, Dv, H (L, BN), VocB), soso (V-gip). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 442; A (xoxo, zozo); Lh; Lrq; Iz Ulz, ArOñ (sóso); SM EiPaj ; Izeta BHizt2 ; Elexp Berg . Mirlo. ” Sozoa, merle” SP. “Tordo” Lar, Añ e Izt C 200. ” Zozo aseak gingak igui ” Lar. “Merle” VocBN, VocPir 442, Gèze, Dv, H y Lrq. “Grive, draine” H. ” Xoxoa, merle” Ib. “Tordo o tordito” VocB. . “Tordo, mirlo. Zozoak beleari buru-beltz (BN-baig)” A. “(Turdus merula), zozua, […] tordo, mirlo” Arzdi Aves 163. ” Zozo, mirlo común (Turdus merula) SM EiPaj y MItziar Txoriak 121. ” Tordo” Izeta BHizt2. . Cf. Mok EEs 1923, 193: “Larradi oietara baño lentxeago jaikitzen dan ttonttor borobil orri Xoxo-lapiko deitzen diote”. v. marti-zozo, MARTIKO ZOZO.
Zozo, birigarro ta beste txorijak. Mg PAb 180. Ekarri zuan gizonak egazti bat eta bere ustean zozoa zan. AA II 93. Muturra zimur dauka, / ipurdiya guri; / mokoz ere ez dio / barkatzen iñori, / egiya esateko / xoxua diruri. JanEd I 62. Belien garraxi latza, sosoaren txortxorra. Ag G 3 (262 zozo). Sosoak, usoak eta azeriak lanberria omen zuten, baso salla artuta. (G-azp). JMB Mund II 133. Sosua ebillen Kurtxiako itturri-aldian. (V-m). Ib. 137. Xoxoak xixtuz ari ziren oihanetik, biligarroak ttirrittaka mahastietarik. Barb Sup 168. Xoxo beltza hemengo xoria da. Dass-Eliss GH 1924, 228. Xoxüak zerraillütik haier üxtüllatzen. GH 1924, 768. Nago zertako dioten / emana / xoxoari, xoxoaren / izena. / Sasi bazterrez ihesi, […] Trufaz ihiztariari, / Hegaldatu den xoxoa / Daukat ez dela zozoa. Ox 105. Xoxo zozo, dohakabe, / Berhoz berho, sasiz sasi, / Nondik joanen haiz ihesi? Ib. 106. Xoxuak eztu, gero, beti sasi berean kantatzen. (AN-araq) ‘La suerte cambia con facilidad’ . Inza Eusk 1928 (II), 104. Xoxuak eztu, gero, beti sasi berean kantatzen. (AN-araq) ‘La suerte cambia con facilidad’ . Inza Eusk 1928 (II), 104. Nere naia da uxo ta xoxo, alkarturik ein kabitxo goxo. Enb 130 (191 zozo). Zozoak fascista (ator beltz) beleari. Anab Usauri 119. Aien tartian alai kantari / xoxa ta birrigarruak. MendaroTx 100 (sin duda errata; cf. xoxo ib. 107, 111, 171 y 280). Zozoak beleari… dakiguna. Ldi BB 30. Ez eta enarak kabia zozoak alakoxea egiten. Ldi IL 125. Birigarro, xoxo ta gañerako txoriak. Munita 130 (22 zozo). Behor-xori, urtxintxa edo bertze xoxok jasaiten dituzte ihizlarien kolerak. Herr 30-10-1958, 4. Oilarraren kukuruka, xoxoaren xoxota, kalaren ttiuka. Lf Herr 3-8-1961, 4. Or gordetan dira inguruko zozoak. Alzola Atalak 82. Zozua eta birigarrua kantuz ai diran tokira. Uzt Sas 331. Xoxoak beleri: epur beltz. Inza NaEsZarr 915. Otsailak buha buha, xoxoa kafiran hila. EZBB II 85. Zozo bati [bi tiroak] tirako balizkio bezela. TxGarm BordaB 127. v. tbn. VMg 35. Zav Fab RIEV 1907, 537. Izt Po 165. AB AmaE 404. Apaol 28. Azc PB 175 (50 soso). EZBB I 43. JBDei 1919, 252. Zub 101. Or Eus 278. TAg Uzt 74. Gand Elorri 170. Erkiag BatB 38. BEnb NereA 201. Lasa Poem 88. BasoM 83. Insausti 296. Xoxo: Gy 68. Iraola EEs 1917, 40. Mok 14. Ugalde Iltz 17. Ataño TxanKan 209. Ostolaiz 69. Larre ArtzainE 114.
2. (G, AN, L, B, BN, S, R; VocBN, Gèze, Dv, VocB), xoxo (H). Ref.: A; Gte Erd 287; Izeta BHitz2. “Sot” Gèze. “Stupide, idiot” Dv. “On dit en Labourd: erho, zozo pikarta, comme semblablement en fr. ‘fou, sot fieffé'” H (s.v. pikarta). “Tonto, idiota, bobo, estúpido, imbécil. Aita bezain zozoa da semea (B)” A. “Bobo. Zein zozoa zaren. Zozo ergela” Izeta BHizt2. Cf. VocNav: “Zózua, atontado, bobo (Regata)”. Orobat erraiten da zozo batengatik asto bat dela. Dv Lab 281. Oren batetik bertzerat, egungo nausia izan ziteken biharko muthil, egungo profeta biharko zozo! Hb Egia 124. Gizon hau zozoa da, dio aitzindariak soldadoer, nola hartu duzue zozo hau barrandari batentzat? Laph 66. Goazin iduri zozo. HU Zez 106. Aberatsa zelakotz, errepublikanoa eta sortze apaletikakoa, beren eskuko xoxoa zaukaten. HU Aurp 154. Xoxo ala gezurtien erresuman bizi othe gira? JE Bur 194. Zozoek lehen hitza atheratu artio igurik zazu bethi. Ib. 38. Hegaldatu den xoxoa / Daukat ez dela zozoa. Ox 105. Ara zer dakarten soldadu zozo aiek. Or SCruz 27. Damurik, bertzalde, gira eskualdunak hoin ezazol eta hoin zozo, gure arbasoen mintzaiaren alderat. JE Ber 76. Kaxko gaixtoa dute Indianoek, bainan ez dire zozoak. Zerb Metsiko 255. Ez duk xoxorik gu hiruen artean. “Un imbécile”. Barb Leg 144. Behin bazen muthiko zozo bat. “Un idiot”. Ib. 144. Utzi zazu gixaixo ori pakean, xoxoa da ta… Sabiag Y 1934, 30. Auzi-tartean egiten du xoxoarena, bere ezinbertze eta penak hatsapasaka kondatzen, oro oihu, oro jestu. Lf ELit 179 (Murtuts 53 zozo). Zozo pikarta! Zertako heldu hiz etxerat galtxak ifrentzuz emanik? Egunaria 1-9-1957 (ap. DRA; v. tbn. zozo pikart en Herr 7-1-1960 (ap. DRA)). –Zer erantzun zian? –Izan zunan azala oraindik ere “idurikizun bezala artu diteke” esateko, xoxo arek. Or QA 107 (200 zozo). Au ezin-ulerta zala ez siñesteko bezain zozo ez nintzan. Ib. 131. Mutil “zozo” batekin etorri bear izan dualako. MAtx Gazt 73. Zuek zozo batzuk zerate. Vill Jaink 20. Zure burua erakutsi behar duzu kasernan sartu orduko. Etzitela xoxo bat bezala egon, besten beldurrez. JEtchep 94. –Ez duk lehoinik! –Ba, araiz: zozoa! Ib. 39. Eskolatu zozoa, munduko zozoena. EZBB I 101. Gure gizon begi makur, sudur haundi zozoak. Etchebarne 65.
v. tbn. Arb Igand 133. Zub 21. Ardoy SFran 232. JKort in NEtx LBB 313. Xoxo: Herr 7-1-1960 (ap. DRA). (Uso pred.). (Quedarse, etc.) como tonto. Egon zen hor, geldi eta zozo. Mde Pr 113. Fite egiten ditie gogoetak, ez duk zozo egoiteko tenorea. JEtchep 80. (Precedido de gen., uso sust.). Gaizo edo alegia gaizo hura ez haatik uste gabean, huts eginik, oneko eskualdeari lotuko, bere ez jakinean, bere zozoan. HU Zez 193. Baginoazken ere solas beretan luzaz, basa-lapin sasitik brixt athera batek ez balu bere xoxoan trebesatzera egin. JE Ber 101. (Empleado como sobrenombre). Orduntxe urten kartzelatik, eta gure Juanito ta Martin Zozo barriro be okerrekoen bat egiteko prest daukoguz. Bilbao IpuiB 23. (Ref. a cosas). Tonto; sin sentido. Gerla zozo hortan. HU Zez 23. Erhoek duten irri lele zozo hura. JE Bur 136. Loria da holako lagunekin pidaiaz ibiltzea, eta urriki bezala dut, beldur zozo baten gatik egoiten bainaiz etxetik gehiago atheratu gabe. Barb Sup 25. Behatze zozoa. FIr 192. Afixa zozo batzuek. JE Ber 74. Deus ez dela ikusleentzat zozoago eta unharriago jostarazlea, itzea iduri, mugitu gabe egotea baino. Zerb BiGo 301. Idurikizun zozo aietan etziñauden zu. Or Aitork 61. Zer, Jesusek uzten baitu jestu xoxo horietan emazte purtzil hori, arras ontsa badakielarik nor den? Gazte Mayo 1958 (ap. DRA). Aurre-iritzi zozo batzuen indarrez. Vill Jaink 92. Esperantzan bizi zen bethi: bainan gizon ahularen esperantza xoxoa. JEtchep 50. Ez da ofizio zozorik, jendetan dira zozoak. EZBB I 109. Zozokeriek, diodan bidenabar, maiz dituzte hain zozoak ez diren arrazoiak. MEIG VIII 35.
v. tbn. Ardoy SFran 231. Zendoia 8.
3. “(L, BN, R), bonazo. Se dice de los niños en son de cariño” A.
Sinonimoak (UZEI eta Adorez sinonimoen hiztegiak)
iz. [xoxo] : zozo
izond. [ergela]: arin, babalore, babo, bulunba, buruarin, eltze, ergel, ero, eroxka, inozo, kaiku, kaskarin, kirten, lelantoni, lerdo, memo, tonto, tontolapiko, tutulu, txatxu, txoriburu, zoro, zoroxka, zozoilo, ments Ipar., pello Ipar., xanfarin Ipar., zuntzun Ipar., tontolo Heg., txoropito Heg., atunburu Bizk., gangar Bizk., ganorabako Bizk., ganoragabe Bizk., ganoragabeko Bizk., kokolo Bizk., lapiko Bizk., lelo Bizk., mozolo Bizk., papao Bizk., pepelerdo Bizk., taket Bizk., tankalo Bizk., tentel Bizk., txotxolo Bizk., tetele Ipar./Naf., pettux Lap., ilupa Naf., pergut Zub., astapito beh., ganbelu beh., alotza g.e., haizebelats g.e., inputika g.e., narra g.e., txolin g.e., zoroko g.e., memelo Bizk. beh., koko Bizk. g.e., txotxin Bizk. g.e., pikabuztan Ipar.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Zool.) mirlo (2) izond. tonto, -a, insustancial, bobo, -a
fr (1) iz. (Zool.) merle (2) izond. niais, -e ; stupide, nigaud, -e
en (1) iz. (Zool.) blackbird (2) izond. stupid, dumb, foolish
port (1) iz. (Zool.) melro (2) izond. tonto, -a, insubstancial, bobo, -a
Testuinguruan
Zozoak beleari ipurbeltz. Esr. zah.
Reply