itxulastu, itxulas, itxulasten || du ad. Nahasi, azpikoz goratu. Ik. irauli 1. Intxaur oskol batzuk bezain erraz itxulastu zituen arrain potinak. Gizarte auzia erabat aldatu eta itxulastu nahiko luketen berrizaleak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
itxulastu.
1. itzulastu (V ap. A ), itzulaztu (Mg PAbVoc). Revolver, trastornar (sentidos prop. y fig.); volcar. “Itzulaztu, atziaz aurrera gauzia imini, trastornar” Mg PAbVoc. “Poner al revés” A. v. iruleztatu. Tr. Empleado por autores meridionales cultos del s. XX. La forma más empleada es itxulastu; hay itzulastu en D. Agirre e itzulaztu en Ibiñagabeitia. Intxaur oskol uts batzuk baizen errez, [itxaskiak] itzulastu zituan laster […] arrañ-potiñak. Ag Kr 197. Egun bi onetan orrenbesteragino itzulaztu ete ddakuz geure zerok? A Latsibi 109. Bazkintza au alegiñetan dabil, aldi itxulaztu onek laketuten daun bestian, obekuntza au jaristeko. ForuAB 107. Abesti askoren zatijak edo dira, mutikuak erabilli ta erabilli, alkarregaz nastu ta itxulastu dabezanak. Kk Ab I 61. Gaur egunian […] dana dago itxulastuta. Ai lenaoko denporak! Ib. 91. v. tbn. Or LEItz 52, Ol Imit III 45, 3 y A.S. RIEV 1928, 654. Itxulastuta egozan gauzak ondo ta zuzen ipinten. Altuna 79. Satorren antzera solo ta bazter itxulastu ta azpikoz-ganera imintten dozubelako. Otx 27. Erriak itxulastu eta etxeak ipurditik atera ta buruz-bera yartzen. Zait Sof 180. Oba izango dot, ausaz, legorrean tirabira egin, lur gogorrean itxulaztu, eta ez an, itsas frankuan, aztarrenik be, utzi barik, bear bada… (Interpr?). Erkiag Arran 126s. Izartxo, aren itxurak erabat itxulusturik [sic, por itxulas-] bait zeukan, zirikatzen asten zitzaion [Erkori]. Eston Iz 21. Gizarte-auzia goitik-beraino erabat aldatu ta itxulastu nai izango luketen gizon irten eta berrizalerik gorrienek. Zait Plat 6. Etsiturik, goibel, zoriak oro itzulazten baitu. “Uersat”. Ibiñ Virgil 59.
2. (PMuj). Engañar(se), seducir, embaucar. Uxatu dun ire nardaz Urri, oinbeste zekorren yabea, ta atzenik olako biurrik itxulastu au. “Te séduire”. Or Mi 92s. Axal-apaiñez itxulasten diranak [animak], alegizko ta itzalezko ongira-naiez atzi oi zituten. “Decipi”. Or Aitork 138. Onela ari nintzan ene adiskideekin, neronekin batean aiek ere itxulasturik. “Per me ac mecum deceptis”. Ib. 75 (v. tbn. 79).
iz. Ipar. Txinparta, pindarra. Inar batetik su handia jalgi daiteke. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 inar.
1. ( iñ- AN-erro, inh- L; -nh- SP, Ht VocGr 355, Lar (+ inar), Lecl, Dv, H (L, BN, iñar V, G)), ihar (SP, Lar, H, A). Ref.: Bon; A. Chispa, centella. v. inkar, pindar, txingar. Tr. Documentado en textos septentrionales no suletinos desde Etcheberri de Ziburu; apenas se encuentran ejs. desde mediados del s. XIX. La forma inhar es de uso general; Axular, que tbn. la emplea, tiene 2 ejs. de ihar , de donde ha pasado comúnmente a los lexicógrafos posteriores, y tbn. su ihar (v. infra SU-INAR); no debería descartarse la posibilidad de sendas erratas por inhar. El otro ej. que aduce Villasante en AxH: Batzuei den okhasinorik ttipienean, sua lotzen zaie: zeren sukhoi baitira, ihar baitira (Ax 286 (V 191)), traducido ‘son pura chispa’, parece más bien un ej. de ihar ‘seco’ (q.v.). Beharrietarik ditu arthikitzen inharrak. EZ Man I 102. Iaunak ordenatu du bere zuhurtziaz / laguna gabe han pena dadin iñhar biziaz. Ib. 117. [Egur] iharrari eta arroari, inhar batek ere iratxekitzen dio. Ax 286 (V 191; v. tbn. 280 (V 187) ihar). Suko inharra, suko xinda, bera ere bere buruz fite iraungitzen da. Ib. 367 (V 242; cf. infra SU-INAR). Beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den, nola ahotik habuiña darion, begietarik iharrak iauzten zaitzan. Ib. 280 (V 187; ed. 1864, 106: iharrak). Edo iai-eta, berhala, / hil ailiz, inhar bezala. O Po 19. Inhar batetarik su handi ialgi daite. O Pr 633. Iainkozko su handi hartarik inhar bat ezpere bil dezadan gatik. SP Imit IV 4, 4 (Ch iñhar; Mst, Ip gar txipi, Ol gartxo, Leon pindarño). Ene esteustasunaren tulunbioak iraungituko ditu bethikotz ene amudio eta estimu propioaren iñhar guziak. Ch III 8, 1. Uste duzu ez duzula hartuko doidoiko inhar bat baizik, eta ungi […] miretsia geldituko bide zare ikusteaz betbetan zure bihotza sutan. He Phil 291 (SP 290 inhar bat). Zure bihotzean pixten zituen lehen inharrak. Mih 121. Arrapoa ezpaiñetarik, / inharrak begietarik / phernesian darizkola. Gy 300. Argi guziez ezin gorago ziren argia, zure inhar bat, ximixtaren garra bezala, jauts dadila niganat. Leon Imit III 34, 3.
2. (AN, R ap. A ; Lar, Dv (inh-)). Gota. “Gota, de agua, vino, &c., iñarra” Lar. Beraren aurréan / ón dena bildurík / guzía batéan, / iñarrbát dá itsás anditik. LE Kop 114 (el ed. traduce “un poco, una pizca”). Iñar mingotzak. EA OlBe 85. Auek gotiñar antzera zaizkit, / susnoz iñar kidekoak, / mara-mara gaur nere barrendik / ixuritako tantoak. (Interpr?). Ib. 7. Harek goititzen ditu ur-inharrak, eta hibaiak iduri, ixurtzen ditu uriak.Dv Iob 36, 27 (Ur, Ol tantoak, Ker ur-tantak).
3. (BN-ciz, S; iñh- Gèze, Dv (S); H (inh-, iñ-)). Ref.: A (iñhar); Lrq (inhar); Gte Erd 258. (Empleado en la expr. inar bat ‘un poco’). “Ur iñhar bat, ur xorta bat, un poco de agua” A. “Iñhar bat, un peu. (S, p[eu] u[sité] en SNO)” Lrq. “Ur iñhar bat (S)” Gte Erd 258. O nihork balu egiazko karitatearen inhar bat! SP Imit I 15, 3 (Ch den gutiena, Mst, Ip txinka, Echve 45 txingar, Ol txinpart, Leon pindarño). Irin iñhar bat urrian nahasirik. Arch Gram 122. Nitriari ezarten zaio sofre iñhar bat. Ip Dial 117 (It, Ur piska, Dv liphar). Gatz iñhar bat. Ib. 69 (It, Dv pixka). Hanitx hun egiten deio iñhar batek. Ib. 57 (It pixkatxo, Ur piskatxu, Dv guti; v. tbn. 69 y 99). “Atomi animare non possunt, iñharrek eziñ eman dezakete bizia” Urt II 107.
4. “(V, AN), rayo de sol” A. v. inorra. Iguzkiaren azken inharrek urre dirdira bat emaiten zakotelarik bazterrari. JE Bur 137 (en nota: “rayon; rayo de luz”). Iguzkiaren iñarrek kizkietako urrea eta mendietako legar zuria argitzen dituzte. JE Ber 18. Itsas-aldetik zeruari gora iguzkiak botatzen dituen urrezko iñar ahuldu goxoek. Ib. 74. Badoazi hegaldatuz iguzkira, / haren inarreri hurbildanik agur baten erraitera. Barb ( in Onaind MEOE 1105). Horra non agertzen diren iguzkiaren lehenbiziko inharrak. Barb Leg 25. Bainan huna inhar bat dudala ikusten / adargune batetik xuxen iragaiten. Lf ( in Onaind MEOE 1132).
2 inar. Onom.: Uillam de Inharraça. (1177) Arzam 280. (AN-gip), inarra (V-arr-oroz, G; -ea (det.) Mic 6v, Aq 137 (G), Añ (V)), inerra (V-arr-oroz). Ref.: A (iñarra, iñerra); Garbiz Lezo 47. Brezo; escoba de brezo. “Escoba para barrer” Mic. “Cabezuela de que se hacen las escobas” Aq 137. “Escoba” Añ. “Barrer, (V) iñarreaz garbitu” Ib. “Brezo, y, por extensión, toda escoba. Iñarrea, el brezo, la escoba” A. “Iñarra, el brezo (V-gip)” EAlde 1927 (15), 8. v. ainar, ainizkar, 1 aino, 2 ilar, ginarra, 1 txilar. Ekarzu kaldera bete ur ta iñarra bat. Mic 14v. Inarra sortea / ez dala ain eder zein da luma berdea. AB AmaE 260. Erratz edo itxuski edo inarreaz sastarrak sokondora legez, erdalkeriak Erdalerrira botako direana. Ezale 1897, 38b. Murubetako iñarra. Altuna 34. Isuribiko estalia, abez, zotalez eta garoz edo iñarrez jantzia. JMB ELG 69. Iñar apalak. Ibiñ Virgil 91. INAR-ISATS. “Iñarisatsa, escobón de brezo” Asp Leiz. INAR-LORE. “Iñarlora, erica, brez (V)” Arzdi Plant1 276.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Ipar.) rayo de luz, rayo de sol (2) iz. (Ipar.) chispa fr (1) iz. (Ipar.) rayon de soleil (2) iz. (Ipar.) étincelle en iz. spark port (1) iz. (Ipar.) raio luminoso (2) iz. (Ipar.) faísca, fagulha, centelha
Testuinguruan
Inar batetik su handia jalgi daiteke. (Hiztegi batua)
1 iz. Irakurtzeko idazlana; bereziki, atsegin hartuz irakurtzeko idazlana, eta, batez ere, prosazkoa. Ez baita idazlerik irakurlerik gabe, ezta irakurlerik ere inork irakurgairik eskaintzen ez badio. Eleberriak, ipuinak eta gainerako irakurgaiak. Eliz liburuak ez diren irakurgai atseginak. Ez da Odyssea baino irakurgai egokiagorik haurrak grekoa ikasten abiatzeko. Euskal irakurgai errazen egilea. Baionako “Herria” astekarian irakurgai politak argitaratu izan ditu. 2 iz. Kontakizun luze batzuk zatitzen diren kapituluetako bakoitza. Lardizabalen Testamentu Zaharreko eta Berriko kondaira-ren lehen irakurgaian. 3 iz. Elizkizunetan erabiltzen den Bibliako zatia. Lehen irakurgaia, Isaias profetaren liburutik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
irakurgai.
(G, AN, L ap. A ), irakurgei (V, BN, S ap. A ). Lectura, texto; novela. “Objeto de lectura. Algunos lo emplean en significación de ‘novela'” A (cf. irakurgaitxo). Bigarren irakurgaia. 1.-Noeren kutxa edo ontzia. Lard 8. Garoa. Domingo Agirre apaizak egindako irakurgaia. Ag G I (Kr 3 irakurgei). [Pierre Lhanderen] Luis irakurgaia [‘novela’]. Eusk 1919-20 (I), 29. Bere urrats eta balentriez liburu bat sekulan egiten balu, euskaldunek zer irakur-geia luketen. Zerb Azk 109 (53 irakurgai). Baionako Herria astekarian irakurgai pollitak argitaratu izan ditu. AIr in Izeta DirG 9. Guk uste baiño kalte geiago ekarten dabe irakurgaiak. Onaind STeresa 23 (ref. a las novelas de caballerías). Bere irakurgai geienok, Mao-nak eta olakuen joerakuak ziran. Gerrika 175. Mezaren prestatze labur bat gero, irakurgaiak laburzki esplikatuz. Larre ArtzainE 278. Ez dela Odyssea baino irakurgai egokiagorik haurrak grekoa ikasten abiatzeko. MIH 323. En DFrec hay 19 ejs. de irakurgai. v. tbn. Goñi 112. RIEV 1911, 605. Ol EEs 1919, 25. Lh Yol (ed. 1921) 1. Etxeg Itzald II 86. AIr (Quijote IX) RIEV 1928, 598. Or Tormes 3. Enb 192. JArt Y 1933, 332. JMB ELG 5. EA OlBe 67. Etxde AlosT 10. Munita 113. Anab Poli 3. Zait Plat 16. MAtx Gazt 26. Gazt MusIx 7. Alzola Atalak 138. Ibiñ Virgil 48. Lf ELit 162. Etxabu Kontu 223. Irakurgei: AB AmaE 337. Echta Jos 3. JE Ber 100. Lh EEs 1914, 243. (Lar, Dv (que cita EE 1880, 127 iragorkai)). “Leyenda, legenda, legendario” Lar. Irakurgai bat edo gure oitura oroitgarriren gañean ongien izkribatzen duenari (1879). JFlor. Euskal irakurgai kondairarra edo gure aurrekoai aditutako kondairen bat (1889). Ib. v. tbn. Otag EE 1881b, 113. EE 1884a, 37.
Legible. Direlako zatiok, irakurgai diren neurrian, puntu nabarmen bat, artean gutti ezaguna, salatzen dute. MEIG V 82. IRAKURGAI-SALA. Sala de lectura. Baginuen sala gotor bat, irakurgai-sala deitzen ginuena. Larre ArtzainE 196.
Sinonimoak: iz.
[irakurtzeko idazlana]: irakurkizun
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
iz. Ipar.Begirunea; esker ona. Bihotza bete-betea ezagutzaz eta ikustatez erregeren aldera. Ohoratuak izan dira doakien ikustatearekin. Ikustatezko sentimendurik kartsuenak.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ikustate.
1. (BN-lab ap. A; Hb, Dv; -kh- VocBN ). Miramiento, consideración, respeto. Agian ene semearentzat izanen dute zerbait ikustate. He Mc 12, 6 (Lç ahalke izanen, Dv herabe izanen). Ikhustate sobra dut haren argientzat eztiezodantzat eman lehe[n]kuntza nere-neren gainean. Birjin 62. Bainan ikhustate gizakoiak asma-arazi zautan itzulpide bat. “Le respect humain” . Ib. 50. Batek ikhustate guziarekin aditzen zituen bere-ber-erranak. “Complaissance” . Ib. 177. Eztu ukhanen behar den ikhustate ta jautsapen guzia andre dena Mariarentzat. Dh 266. Ikhustate duenak egunari, ikhustate dio Jaunarengatik. TB Rom 14, 6 (Lç behatzen, Dv egunzale dena). Bertze fraidek ere bazuten ikustate eta amodio gehiago Maore gaztearentzat. Jnn SBi 105. Bakotxari doako atxikimendua eta ikustatea. HU Aurp 210. “(L-côte), politesse, gracieusité” Lh. Enperadoreak handiki prezatu du Aita-Sainduaren ikustatea. Prop 1906, 145. Gasna bat eta zenbait arroltze izan behar zituen amak bere ikustate saria. Larre ArtzainE 87.
2. (Hb), kustate (B ap. A ). Agradecimiento. “Ikustatea egin, montrer sa reconnaissance” Hb. Izan ezazue beraz ikhustate holako yendez. TB 1 Cor 16, 18 (IBk esker oneko izan). Ikhustate izan dezazuen zuen artean lanean, hotsematen eta atzar ematen hari direnentzat. Dv 1 Thess 5, 12 (IBk esker ona). Anselaren bihotza bethe-bethea zen ezagutzaz eta ikustatez Jainko Jaunaren alderat, zeren ematen zion penitentzia egiteko denbora. Jnn SBi 76s. Nori zioteguk zor ikhustate gehiago? Prop 1906, 30. Gizonen beren ganik ikustate. JE Bur 135. Presundegiko buruzagiaren semea operatu du […]. Ikustatez, aitak 640 gizon libratzen ditu. Herr 7-12-1961, 4.
3. (B ap. A ; Dv), kustate (B ap. A ). “Avantage, don motivé par une considération […]. Nik atzemanarazi diot bere dirua eta ez darot egin ikustate xume bat ere” Dv. “Gratificación” A. “Kustate […], sobresueldo” Ib. Ikustate gisako bat athe zainari, mahain zerbitzarieri. Lander RIEV 1912, 557. Favor. Egin dizadazu ikhustate hau. Dv Gen 20, 13 (Urt grazia, Ur, Ker mesede, Bibl esker-ona). Egin darokigun ikustate amulsuaz, Bilkhurako Lagunak atsegin sari fotografiatuz. Lander RIEV 1911, 593. Elkarrekiko mintzo, irri, ikustate. “Vicissim benivole obsequi” . Or Aitork 86. Convite. Milesker, Kattalin, zure ikustateaz. Presatua niz. Lf Murtuts 52. Beti orroituko naiz ikustate hortaz. Xa Odol 140.
4. Espectáculo, escena. Bainan zer ikustate ederra orai! Nola Jesu kristoren obra argi osoan agertzen zaikun! Lap 323 (V 147). 5. Prueba, ensayo, comprobación. Lenbiziko ikustatea edo probantza egiteko. (AN-5vill). A EY II 469.
1da/du ad. Goiko alde edo zatia beheko alde edo zati bihurtzen dela jarri, azpikoz gora jarri. Ik. uzkaili; itzulikatu; + . Txalupa irauli. Larraineko garia irauli. Azienden azpiak irauli. Goldez lurra irauli. Lurrak erein aitzinean behar dira ongarritu eta irauli. Hilarria irauli zuen. Mahaiak eta aulkiak irauliz. Beribil zahar bat ipurdiz gora irauli dute eta beste bi sutan jarri.
2da/du ad. Ontzi baten edukia beherago dagoen beste batera hustu. Saskia bete, saskia irauli, gurdia mukurutzeko. || Irud.Bere uste eta ametsak bertsotan iraultzeko. Zaharrak eta berriak, hitz arrotz eta jatorrak, jakintza-hizkuntza eta herri esaerak, nahastean irauli dizkigu bere eleberrian.
3da/du ad. Azpikoz goratu, nahasi. Oraingo bizimoldeek, ohiturek, ideiek irauli dizkigute lehengo erak eta usadio zaharrak. Europar iraultzak Euskal Herria ere irauli du, baina, iraulia izan arren, ez du Euskal Herriak, herri den aldetik, artean bereganatu. Hori ikusteak barrena irauli zion. Gela irauli: gelako gauzak irauli.
4da/du ad. Itzuli. Begiak zerura irauli. Horrek behartu du hizkuntzalaritza beste jakiteetara begiak iraultzera. Maitasun berorik ere ez zaio ernatzen; haragizko jolasetara iraultzen da gehienez, gogo gaiztoz bezala.
[itzuli]: bihurtu, itzuli, buelta egin Heg., bueltatu Heg. beh.
(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es 1 da/du ad. volcar 2 du ad. voltear 3 du ad. [lurra] arar, labrar 4 du ad. trasegar, transvasar 5 du ad. revolver, desordenar 6 du ad. volver; traducir 7 du ad. batir 8 du ad. (Inform.) volcar 9 du ad. (Mat.) transponer fr 1 da/du ad. (se) renverser, (se) retourner, capoter 2 du ad. [lurra] labourer 3 du ad. transvaser 4 du ad. [nahastu] remuer, mettre en désordre 5 du ad. [itzuli] traduire 6 du ad. battre en 1 da/du ad. to turn over, to overturn; to knock over; to tip over; to turn upside down 2 du ad. [laborea, uzta] to turn over 3 du ad. [lurra] to plough, to plow
Testuinguruan
Altuna eta Martija txapeldun azken urteetako finalik gogor eta gorabeheratsuenean, 11 eta 17ko emaitza iraulita. (eitb.eus)
1 iz. Gorputz batek sortzen duen gune iluna, argi iturri bateko izpien aurrean jartzen denean. Ik. itzalpe; geriza; gerizpe. Intxaurrondo handi batzuen itzalean. Artaldeek itzala bilatzen duten garai honetan. Argi eta itzal zenbait. || Geroztik hona erdi itzalean egon da: erdi ezkutuan, erdi gorderik egon da.
2 iz. Gainazal batean eratzen den itzalgunea, argi izpiak igarotzea galarazten duen gorputzaren ingurua nolabait irudikatzen duena. Ik. errainu 2. Arratsaldean, zuhaitzen itzala luzatzen denean. Gorputzari itzala darraion bezala. Itzala bezain isila. Haren itzal bihurtu da: itzala balitz bezala jarraitzen dio.
3 iz. Babesa. Zure itzalaren azpian bizi dira. Hor dauzkagu Bonaparteren itzalean lanari ekin zioten langile apalak. Senideen itzaletik alde egin zuenean.
4 iz. Adkor. Espetxea, presondegia. Itzalean egona da bi urte. San Kristobalgo itzaletik atera nintzenean.
5 iz. Itxura, irudia, bereziki ahula edo hutsala. Hark ematen zuen bataioa ez zen Jesu Kristok ematen zuenaren itzala baizen. Gizonaren bizia itzala bezala suntsitzen da. Bi itzal besterik ez ginen lilurazko gau hartan. Eleberrigileak sortutako itzal horien biziak ez dio batere zorrik hezur eta mamizkoen biziari. || Otsoaren itzalik ere ez da han gelditzen. Gezurra egiaren itzala da.
6 iz. Begirunea. Haren izen santuari zor zaion itzala eta lotsa. Itzal handia zion aitari.
7 iz. Begirunea sortzen duen gauza. Ik. itzalgarri 2; itzaltsu 2. Nondik ote datorkio jakintzari bere itzal eta lilura harrigarri hori? Ikerlan horri noraezeko deritzat, Euskaltzaindiak izena eta itzala gordeko baldin baditu.
8 iz. Norbaitek beste norbaitengan eragiteko duen indarra. Ik. eragin2. Badirudi erakutsi nahi izan duela une honetan bere boterearen itzala noraino iristen den. Gaur egun ere, AEBren itzala nabarmena da uharteen gatazkaren auzian. Menderatzailearen itzala.
9 iz. Alde goibela, okerra edo badaezpadakoa. Itzal bat izan zuen egun argitsu hark, orori alaitasuna nolabait goibeldu zigun itzala. Mintzaira guztiek bezala, baditu euskarak ere zenbait itzal.
Reply