xortaño. (L, BN ap. A ). (Dim. de 1 xorta). “Pequeño traguito” A. Kafea bazutela kozinako sukaldean, soberatua eta xortaño bat begira zezakeela guretzat. Larre ArtzainE 179. Baietz ba, xortaño hura zorta ere bilakatu zen laster. Ib. 179.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. traguito, trago pequeño fr iz. petite gorgée en iz. sip, swig port iz. gole pequeno
adb. Tantaka.Isurtzen dute ura ez xortaka, baina bai turrustaka. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
xortaka. (L, AN, BN, S; SP, VocBN, Dv, H), zortaka, txortaka (Lar, Añ). Ref.: A; Lh. Gota a gota. “Goutte à goutte” SP. Tr. La forma general es xortaka. Hay zortaka en Haraneder, J. Etchepare (junto a xortaka ), Leon y Xalbador, y txortaka en un ej. de Orixe.
Eta Iainkozko gauzen ezti gozoa emero isurtzen duzula xortaka. SP Phil 336 (He 338 zortaka). Ez xortaka, ene Iauna, / baiñan, furs nigatikan, / hau da Odol darizuna, / oiñ eskuetarikan. Arg DevB 187. Hedoiek […] ixurtzen dute ura ez xortaka bainan bai turrustaka. Prop 1884, 180. Othoitzek, erran badikate, grazia ematen daukute xortaka: sakramenduek aldiz burrustan. Dih MarH 364 (ap. DRA). Bainan ur-kotera bethi eta barnago xortaka sartzen ari etxeari behera! Arb Igand 46. Bertzaren zolarat xortaka erortzen baita haren [olioa] . JE Bur 87 (86n zortaka). Ez dute astirik izandu izkuntza ori beren gogoan txortaka iragazi dedin. Or LEItz 34s. Xirioa xoraturik / xortaka zoakularik. Iratz 147. Ur dadin odol-xortaka / zure bihotz barnera. Ib. 110. Odolaz bezalako izerdi bat bazarion lurreraino zortaka. Leon Lc 22, 44. Zortaka ixurtzerat hor baitut utzia / herri huni diotan maitasun guzia. Xa Odol 349.
(Con reduplicación intensiva). Bethi alderdi batetarat ixuriz xortaka xortaka laurden bat olio fin. ECocin 30. Xorta-xortaka eman osoki bizia.vIratz 173. Ezkoa balitz bezala, xorta-xortaka / hertzetaratzen [zait] bihotza. Ib. 103. Xorta-xortaka biltzen ditugu hek utzi amets ondarrak. Ib. 181.
Sinonimoak: adond. Ipar.
[tantaka]: tantaka (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esadb. goteando, gota a gota fradb. au goutte-à-goutte enadb. a few at a time, one at a time; (uncountable) little by little, bit by bit; (liquid) drop by drop portadb. gota a gota
1 iz. Ipar. Likidoez mintzatuz, apur bat; tanta. Ur xorta bat. Ardo xorta bat, ahoaren gozagarri. Edari on xorta bat ematen die. Azken xortaraino. 2 iz. Heg.Adkor. Sorta. (Hiztegi Batua)
1. Encantamiento, sortilegio. v. xarma. Alderdi guzietan ohore handienak eginen diozkate [De Gaulle’ri] . : entseatuko dira bai Rusoen bai Anglesen xirmi-xarma guzien suntsitzerat. Herr 21-4-1960, 1. Indietako gosete beltza xirmi-xarmaz bezala argitua eta kuntsumitua. Herr 9-6-1966, 1. Ez dugula gutartean sorginik, xirmi-xarmaz diru sortzeko. Barb GH 1970, 37.
2. (Empleado como fórmula mágica). “En San Juan de Luz, Urrugne y otros pueblos de Labort es frecuente hacer la higa a las viejas que tiene fama de brujas, al mismo tiempo que se dicen las palabras Xirma, xarma puyes! ” RIEV 1920, 114. Estal nezazu eta igor jende beltz horiek! Xirmi-xarma! xirmi-xarma! Haiza zatzu, haiza zatzu! Guilsou GH 1952, 178.
3. Por arte de magia. Aal banitu, xirmi-xarma, iragan-arazten, orren orde, Bigarren Inperioko “kalexa” bat, Leen Inperioko “dilientzia” bat. Lf Egan 1955 (5-6), 6s.
2. (Pl.). Tribulaciones, apuros. “Xintximariak, les tribulations” JE Ber Voc. “Éprouver de grandes angoisses, […] souffrir mort et passion, […] beltxak eta xuriak jasan, xintximariak ikusi (edo pairatu)” Herr 13-6-1957, 4. Bere bi battekoak agertzen ditu […] mahainaren gainera. “Orai, orai xintximariak!”. Barb Piar I 45. Ustez ura den edo zerbait edari goxo, trago bat iresten da, eta han dira orduan xintximariak! Giranoia guneka errez. JE Med 71 (v. tbn. Ber 44). Bainan, egun batez xintximariak ikusi ditu… Esneketaria dena kriola ez dea jin amaren ganat, Markek botoila bat ebatsi ziola. Herr 28-7-1960, 4. Gero ziren gero xinximariak! Gathua falta, Loti erhotu zen. Larz GH 1960, 228. Bainan begiak hestean, beste xinximariarik ukhanen dugu Juie handiaren aitzinerat agertzean. Herr 8-9-1960, 2. Xintximariak han zituen zubi-bazterrari bi eskuz aztaparka lotua zenak. GH 1971, 244 (ap. DRA). Orduan haste xintximariak: hantxet ikusi nituen eskolako bi neska haundienak […] ateratzen ari ene bila ibili ondoan. Larre ArtzainE 23. “Txintxamariak baditu, il ne tient pas en place, litt. il a des sangsues” Lh.
iz. Gorputzean isurkariak barneratzeko erabiltzen den ponpa txikia.Xiringaz ziztatu.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
xiringa. (L, BN, S ap. Lh ; Chaho, Hb, H), siringa (Lar, Añ, H), ziringa (Lar, Añ, H), xirringa (H), jiringa (Lar, Añ), jeringa (Añ). Jeringa. “Xeringa” , “ayuda” Lar y Añ. “Seringue, clystère” Hb. Gero, kanabelazko txiringa zulodun batekin botako zaio bereala ura, idurin dezan laño bat balitz bezela. ErleG 64. Nola […] haren andrea ondoan hila kausitu duten xirringa bat eskuan. Herr 18-12-1958, 2. (B, Sal ap. A ), txiringa (R ap. A ). “Jeringa, juguete de muchachos, hecho de rama de sauco, horadado, como de un palmo en largura y que sirve para echar agua” A.
XIRINGAZKO EREINTZA.Inseminación artificial. Elizak ez du xiringazko eraintzarik onhartzen kabalentzat baizik; gizonaren jiteak eta erlisioneak ez dute haur-ukaiterik onesten egiazko ezkontzatik kanpo. Herr 2-10-1958, 1.
iz. Ipar.Arrabita.Gotzon Garatek dio euskaraz idaztea xirribika jotzea bezala dela.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
xirribika.
1. (L, BN; Dv, H (L)), xirribita, xirribit (L), xirribinka, xiribika (Arch VocGr (s.v. arrabita)), txirribika, xirrinka, xirririka (BN-baig), xirriika (BN-lab), xirrika, zirribika, zirrika. Ref.: A (xirribika); Lh (xirribika, xirririka, xirribit) . “Violon” Dv. “ViolÃn” A. “Vocablos que denotan instrumentos, tales como txirribika por violÃn, que parece no ser indÃgena” A CPV 257. “Violon, rebec” Lh. v. arrabita, txarrabeta. Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional.
Hauk dira zeruko alosiaren iduria […] ezagutzera emaiten darokun xirribika, edo suntsuna. ES 187. Xirribika eta organo iotzaille guzien aita. Urt Gen 4, 21 (Dv arrabita, Ur, Ker zitara). Entzun zuen xirribika eta eltzagor eta dantza otsa. HeH Lc 15, 25. [Ene bulunbarien] hertzetarik xirribiken zurda hazkarrenak [egin ditezke] . Hb Egia 132. Sala eder bat bada bertze mundurako, / Lekhua frankorekin kontradantzeko, / Galtxa gorri berbera xirrika yotzeko. Hb in BOEl 103. Hasi zen xirribika edo arrabita joiten. Prop 1880b, 35. Xirola, ttunttuna eta xirribika. Elzb PAd 55. Xirribika edo klarinet soinuz. Zby RIEV 1908, 84. Xirribinka edo . violoncelle deitzen den tresna batez. JE Bur 184 (93 xirribinka). Urhatsik ez ditake han egin xirribit zerbeit, xirula edo guziz “phonographe” direlakoetarik entzun gabe. Zerb Metsiko 348. Xirribinka joz. Leon Imit IV 1, 8 (SP gitarra, Ch, Mst harpa). Eskale itsu xahar bat, xirrinka bat besopean. Leon GH 1926, 523. Martin Tipulak ikusi zuen xirribika edo arrabita bat…; jostatu zen bere harekin, harat hunat kirrinkaraziz. JE “Martin Tipula” (ap. DRA). Zirribika batek balio ditu beti lau sos. Ib. (ap. DRA). Asi dire gure organoak lehenik beren xirola guziekin, gero xirribitekin, gero aphaleko xirribitekin eta okarinarekin. Herr 5-11-1959, 1. Eskuara guti baliatzen da egun guzitako ogiaren irabazteko. Oraiko moldetan, eskuara jakitea da, zirrika jotzen jakitea bezalatsu. Herr 9-6-1960, 1. “Makolina” erdi-piano, erdi-xirribika soinu-tresna bitxi bat. Lf ELit 336. Nola dildira eta kanta lezakete xirribika-kordek? Lf in Zait Plat XV. v. tbn. He Phil 377. HU Aurp 189. Xirribita: Zerb IxtS 54. Xirribinka: GAlm 1952, 11.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) violÃn fr iz. (Ipar.) violon en iz. (Ipar.) violin, fiddle port iz. (Ipar.) violino
Testuinguruan
Xirribika eta gitarra ziren egitarauan eta jende andana bildu da soinu hauen entzuteko. [ITSASU, SINADURARIK GABE, “HERRIETAKO KRONIKAK: LAPURDI” (2005-04-14, 4. orr.), Herria — 2001-2005]
Reply