maiatz

1 iz. Urteko bosgarren hila. Maiatza, Ama Birjinaren hilabetea. Maiatzeko Pazkoa. Maiatzeko hilaren hamaseigarren egunean. Maiatz hilaren azken egunez. Maiatz hotzak dakartza pozak (esr. zah.). 2 iz. (Data adierazteko, -en atzizkia hartzen duela). Maiatzaren lehena. 1901eko maiatzaren 9an. || (Aposizioan, -k atzizkia hartzen duela eta zenbakia artikulurik eta kasu markarik gabe). Gaur, maiatzak 25, larunbata. Datorren ostegunean, maiatzak 20, izendatuko da epaimahaia. 

maiatz lehen iz. Maiatzaren lehen eguna. Maiatz lehenaren bezperan.

(Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

maiatz. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma general es maiatz (maihatz en MarIl, Jauretche (395), Duvoisin y J.B. Elissamburu (PAd 15)). Hay maietz en Arrue, Akesolo (Ipiñ 32) y Uztapide y, junto a maiatz , en Txirrita, Lauaxeta, Gerrikagoitia e Insausti (310); se encuentra maijatz en DurPl (68) y Uriarte (MarIl 1), y maiyatz en un texto de Oiartzun (1664), pero de habla labortana; aparece además la grafía majatz en Etcheberri de Ziburu (Man II 18, junto la más frec. maiatz ) y en CatLav (A 4v (V 5)). En DFrec hay 125 ejs. de maiatz.

Etim. De lat. (acus. pl.) Maias (sc. Kalendas vel sim.).

1. (gral.; Volt 131, Lcc, Mic 7v, SP, Ht VocGr 312, Lar, Aq 247, VocS 137, Mg Nom 68 (V, G), Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, H), maihatz (Urt II 229, Dv, H (L, BN, S)), maietz (V, G [no bet], AN-larr-araq-ulz-olza-gulina, B, Sal), mariatz (V-gip), marietz (V-gip), mairatz (BN-ad), maetz (Sal), maitza (V-ger-ple-arrig), meietz (G-nav), meddetz (AN-araq). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 22 y nota 18ss.; A; EI 312; Ond Bac 403; Lrq; Echaide Nav 59; Iz Ulz, IzG, To y UrrAnz (ilbeltza), Als (eakus, maiyetz), ArOñ (maríatz); Etxba Eib (maietza); Satr CEEN 1969, 80s; Elexp Berg (maietz); Gte Erd 46 y 86.

Mayo. “Para significar la abundancia de merluza por el mes de Mayo, etorriko da Maiatza, jango <s-> deguna legatza” Aq 247. “Maiatz otz, ez autz ez biotz (R), mayo frío, ni paja ni duramen; litm.: ni corazón. Maiatz pardo, ogitan ardo; maiatza otz, ez gari ta ez agotz (Sal), mayo pardo (produce) pan y vino; mayo frío, ni trigo ni paja. Maiatza, erdiz otzak illa ta erdiz beroak errea (V-arr-oroz-och-m), mayo, a medias muerto de frío y a medias abrasado de calor. Maiatzeko artoaren ardurea ta bost semealaba daukazana eztabil musika-billa (V-ger), la que cuida del maíz de mayo y de cinco hijos no anda en busca de músicas (para pasar el tiempo). Maiatzeko zazpi egun zazpi ilabeteren lagun, erran nai du, garia, maiatzeko zazpi egunez, obro azkatan dela ezik ez antzineko zazpi ilabetez (R)” A. “Maiatza pardo, ekaina klaro; ordian izain da ogi ta arno. // Maiatz luzia, maiatz gosia, arek il zian nere alaba gaztia. // Txikiya ba nintzan, aundiya ba nintzan, maiatzian zorruan nintzan. // Maiatzaren zazpi egun, zazpi ilabeten lagun. // Maiatza otz, urtea zorrotz. Maiatz eurite, urte ogite. // San Migel Maiatzeko, gure sorua laiatzeko (G-nav)” Satr CEEN 1969, 80s. v. loreil, orril.

Peru de Mayaça (1366). Arzam 336. Maiatza (Pamplona, 1501). In Satr ASJU 1981, 78. Larrosa maiatzekoa, nola dozu / enetzat orrein gogor murallea? Lazarraga 1185v. Maiatz iluna ta bagil argia, urte guztiko ogia. RS 43. Txitak, grisolak ta urdaia, Maiatzeko maira. Ib. 39. Maiatzak hogoi eta hameka egun ditu. Harb ĩ 6v. Maiatza edo ostaro. EZ Eliç XXIV. Maiatz eurite, urte ogite. O Pr 308. Hotzak maiatza hil zezan, eta ni ase nenzan. Ib. 253. Maiyatzaren 13garren egunean eta 1662.garren urtean (Oiartzun, 1664). ETZ 48. Maiatza, Ostaroa, Orrilla. Cb EBO 47. Maihatzaren lehenaren bezperan. MarIl 64 (v. tbn. Xa EzinB 58 maiatzaren lehenean). Andre-dena Mariaren ilhabethea edo maihatza. Ib. V (tbn. en Ip Hil I, MaiMarIl (tít.) maiatz). Aphiril ondarrean edo maihatz hastean. Dv Lab 375. Maiatz au atsotu [da]. AB AmaE 387. Maietzeko ejerzizio santuak. Arr May 5. Aphirila, Maiatza eta Ekhaina igan ziren. Elsb Fram 143. Maiatza fan baizen on. Mdg 140. Urte onetako maiatzaren aurrenean. Goñi 64. 1901ko maiatzaren 9an. A Ardi 99. Maiatzaren erditsutan. StPierre 25. Maiatzaren amalaugarren egunean. Arrantz 104. Iguzkitarat maiatza jeiki. Ox 28. Eldu da Orrilla (Maiatza). Jaukol Biozk 93. Maiatzaren 13garrenetik Garagarrillaren azkeneraño. Or SCruz 101. [Arrosa] loratzen da maiatzean. Or Eus 93. Maiatzeko eguzkiaren irriñoa. TAg Uzt 114. Maiatzeko hogoia hurbildua. Lf Murtuts 20. Maiatzean, lore-illan erneko dira. Munita 41. Eguna, maiatz beteko zabaltasunaren jabe egin da. Etxde JJ 106. Basuok berde ziran / joan zan maiatzez. Gand Elorri 169. 1553-eko maiatzaren hamabostetik hunat. Ardoy SFran 268. Maiatza, urte guziaren ardatza (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1329. Erabaki genduan Maiatzaren ogei ta amarrarekin, igandea, deitzea. JAzpiroz 153. v. tbn. Lç Cal a 5r. Tt Onsa 184. INav 160. In Ch IV. Lar Gram 393. Echag 19. UskLiB 7. HerVal 199. Lard 530. Bil 161. Laph 200. Aran SIgn 9. Xe 297. PE 119. Ud 123. Sor Bar 70. Bv AsL 190. HU Zez 94. Azc PB 73. Ag AL 54. Moc Damu 35. CatJauf II. JE Bur 85. Urruz Zer 119. EusJok II 143. Barb Sup 37. Tx B II 207. Ldi IL 16. Laux AB 90 (50 maietz). Zerb IxtS 111. Mde Pr 37. Txill Let 29. Erkiag Arran 102. NEtx Antz 9. Ugalde Iltz 59. Anab Aprika 97. Izeta DirG 109. Osk Kurl 203. MAtx Gazt 45. Salav 100. Alzola Atalak 143. Casve SGrazi 4. Etxabu Kontu 120. Ataño TxanKan 240. Gerrika 70. Larre ArtzainE 14.

(Como primer miembro de comp.). Maiatz-eguzki alaiari ongi-etorrika diardute. Mok 3. Maiatz-axio, geldi ago! ‘Ventolina de mayo’. Laux AB 70. Oraintxe dira maietz-pestak. Ib. 89. Paris-ko ‘Maiatz-Aretoan’. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).

2. (S ap. Alth ). “Maiatza, maiatzeko edo libertateko zuhaitza” Alth in Lander RIEV 1911, 600. LEHEN MAIATZ. Primero de mayo. v. MAIATZ LEHEN. Ofrezitu zinduten ezi len maiatzeko eraguren zinuela [poderea] . “Para el mes de mayo” . MRos 10.1r.

Sinonimoak: iz.

[loraila]: lorail, hostaro g.e., orril g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es iz. mayo
fr  iz. mai
en iz. May
port iz. maio

Testuinguruan

Sindikatu abertzaleek hainbat manifestazio deitu dituzte Maiatzaren Lehenerako. [Greba orokorra eta «ezkerreko atea», sistema aldaketarako, Imanol Magro Eizmendi (berria.eus, 2021-05-01)]