ongarritu

ad. ongarritu, ongarri/ongarritu, ongarritzen du ad. Lurrari ongarria eman. Luberriak atera eta ongarritu. Simaurrez ongarritu (Ik. simaurtu). Zuhaitzak ongarritu egiten du eta aberastu bera dagoen lurra.  (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

ongarritu (AN-ulz, B; Lar, Añ, H (G)), hungarritu (Lecl). Ref.: A; Iz Ulz (gu); Izeta BHizt2. Tr. Documentado en autores del Sur (tbn. en Duvoisin) desde mediados del s. XIX. La única forma que aparece en los textos es ongarritu. En DFrec hay 3 ejs. de ongarritu.

1. Abonar, fertilizar, estercolar. “Beneficiar los campos, haciendas” Lar. “Guk berian aurten ongarrittu ttugu soro guziek” Iz Ulz (s.v. gu). “Ongarritu bear dugu belaia” Izeta BHizt2. v. ongarriztatu. Luberriak atera ta ongarritu eta beste onelako lanbide ikusgarri eder asko egiñaz. Izt C 180. Erreka gozatsuak ongarritzen dute Erri au. Ib. 104. Laborariak lurra onthu duenean, ongi lanthu eta ongarritu, ez du khexatu behar ikhusirik ere hastean bere ogia bakhansko. Dv Lab 56. Jorratxo orrekin, beste gabe, ongarritu, zimaurtu egin dituzu zure landareak. Munita 42. Zentzuak garbi darakuskigu onbidea nundik dan, txarrerako joerak menderatu eta onerakoak ongarritu ta zuzpertu-arazteko. Etxde JJ 210. Zergatik [belarrak] ez du indarrik? Bear bezela ongarritzen edo abonatzen ez dalako. Oñatibia Baserria 9. Demeter eta Kore-ren izaroa odolez ongarriturik zegoen. Zait Plat 15. Belarri ostean, patata-solo ondo ongarritua eukala. Erkiag BatB 34. Baratzak nolako arduraz ongarritu ta apaindu kantatuko nuke. Ibiñ Virgil 109s. Emango duan lurrak egoki / ongarritu nai luke ta. Olea 176. Jauna, utzazu aurtengoz, ingurua aitzurtu eta ongarrituko dut. IBk Lc 13, 8 (Lç ungarri eman, He ongarria eman, TB ungarriztatu, Dv eman diozodan ongarri, Brunet, Or (s-) zimaurra bota, Ol simaurtu, Leon ongarriztatu; Ker ongarria jarri, BiblE ongarria bota). v. tbn. Etxeg EE 1885b, 368. Lab EEguna 94. And AUzta 130.

Ni ezur-ezpal zarra besterik ez naiz. Bial nauzue ziguñak ongarritzera! ‘Fumer les mauves’. Or Mi 143.

(Part. en función de adj.). Nekazaritzak lur naro-aberats eta ongarrituak eskatzen ditu. Munita 139.

2.Fermentar” Añ.

3. (Dv, H). “Convertir, se convertir en fumier” Dv. Belhar edo animale, oro usteltzen eta ongarritzen dira. Dv Lab 130.

 

Sinonimoak: ad.

    [ongarriztatu]: ongarriztatu, ongailuztatu Ipar., kortaiztu Bizk., luhumendatu Lap. g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es du ad. abonar, fertilizar
fr du ad. (Nekaz.) engraisser, fumer
en du ad. to fertilize
port du ad. (tierra) adubar, fertilizar

Artistak miseria du simaur onena bere artea ongarritzeko. [Zu, Anjel Lertxundi (Erein, 2015)] (Ereduzko Prosa Dinamikoa)

ongarritu (Gaurko hitza, Domeinu Publikoa)