txorten

iz. Hostoak eta fruituak adarrera lotzen diren kirten modukoa. Ik. aila 2; kandu; pedizelo 2. Sagarraren txortena. Hosto txorten-luzeak dituen zuhaitza. Orain bat gara biok: adarra eta txortena. || Irud. Txapelaren txortena. || txorten hosto, txorten-hosto iz. Bot. Estipula. (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

txorten. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos de los s. XIX y XX. Las formas más empleadas son txorten y zorten. Hay además txurten en Orixe, Zaitegi y Munita, y zurten en M. A. Iñarra, Orixe y Oñatibia. 1. (V-gip, G-bet; Lar, Añ (G), A Apend ; <ch-> Hb, Dv (G), H), zorten (Lar, Añ (G), H), xorten (G-to), txurten (G, AN-5vill), surten (G), zurten (G). Ref.: A (surten, xorten, txurten, zurten); Garate Cont RIEV 1933, 102; Iz ArOñ, To (txurtena).
Pedúnculo, peciolo, rabillo. “Palo, palito, el pezoncillo de cualquiera fruta” Lar. “Pezón, de la fruta” , “tallo, pezón” Añ. “Tallo del fruto” Garate Cont RIEV 1933, 102. Txurtenak orobat sartu dioke bildurra, / ‘izugarriak’ an gorde oi, bait da susmurra. Or Eus 60. Baratzeko pikuak iru txorten ditu, / neska mutiltzaliak ankak arin ditu. Canc. pop. in TAg Uzt 204. Orain bat gara biok: / adarra ta txortena. Arti MaldanB 232. Ezkurra ere txikiagoa du [zingira-aritzak] baxakan antzera, ta txurten-gabea, esate baterako. Munita 40. Irureun gramo gerezi-txortenak […] litro bat uretan egosi. Ostolaiz 46.
v. tbn. Or Mi 55. Irugarren Aita gureak, aurretik txorten au zuen: Aita San Antonio bedeinkatua! Jaungoikoaren aurrean balia zakizkit!.NEtx LBB 142.

2. (Lar→H (<ch->)), zorten (Gc ap. A; Lar, Añ (G), H), zurten (Lar). Tallo; brote. “Tallo, zortena, txortena, zurtena” Lar. “Troncho” Lar, Añ. “Tallo de maíz” A. Cf. zurtoin. Ikusi al dezu beñere baratza batian, bere txortenaren puntta-punttan, graziyazko patxaran koloka dabillen lore bati aize goxozko baga batek nola eragiten diyon balantz? Bil 160. Kupidagabeko esku bat dijoa zortenetik ateratzera larrosarik ederrena eta usaigozoena. EE 1881b, 63. Lagundikako baratzan beiñ ta, / Ai ura onen zurtena! / Lirain ta leun, adabagea, / Luze, mardul ta zuzena. M. A. Iñarra Ezale 1898, 201a. [Txertua] itsatsi baldin bada, berari utzi genion osto-txortena ikutu utsez eroriko zaio, baña itsatsi gabe bertan beztu ta zimelduta geratu bada txorten ori, oso zail izango da kentzea. EEs 1917, 34. Ni aza-zurten batzuk yaten niarduen gosaritako. “Ciertos tronchos de berzas” . Or Tormes 75. Ariaz lorearen zortenak lotu oi diran bezela sorta egiteko. Aitzol in Ldi UO 5. [Orrillua edo ikatz-miña] Artaburuan edo zortenetan sortzen da gaitz au. ArgEgut 1934, 97. Amets egin zun, ordea: eta, ara! zorten ber-beretik zazpi galburu aletsu eta eder garai. ‘Culmo’ . Ol Gen 41, 5 (Urt pipa, Ur lasto, Dv ondo, Ker galgerri, Bibl zango, BiblE gerri). [Belar] berdaska izaten da, zurten bigunekoa. Oñatibia Baserria 43. Besteak [zuaitzak sortzeko] txortenak sartu zituen lurrean, lau epaidun arbastak edota egurrezko ziri punta-zorrotzak. “Stirpes” . Ibiñ Virgil 83. Malkar artan etzan nintzan, ankartean ote zorten baten laguntza nuala. AZink 80. Lore oria, ez oso zabala, txorten luzea, eskamaren antzera dauzka txortenaren jiran. Ostolaiz 145. Aukeratutako puja oietatik, erdialdeko ondo azitako begiak bakarrik artuko ditugu, ta begi oei inguruko ostoak kenduko dizkiegu txorten-ondoak bertan utziaz.EEs 1917, 34.

3. zorten (Aq 627 (G) A). “Raja o tallo que se mete entre uña y carne y otras partes” Aq 627. “Rajita de leña que se mete, por ej., bajo la uña” A.

4. zorten (A, que cita a Ur). Mango. Egingo ere dituzu urre garbienez kandelero bat malluz landua, bere zortena eta adarrak. “Hastile” . Ur Ex 25, 31 (Dv girthain, Bibl zangoa). Ez zala askatuko / praka-kremaillera. / Txortena autsia ta / ezin jetxi beera. Zendoia 87.

5. “Il s’emploie pour éteule, chaume” H (s.v. zurthina).

6. (G ap. A, s.v. sagar ). Nombre de una variedad de manzana.

7. Raíz de diente. [Juizioko agiña] gora atera bearrean, zortena matraill-ezurra zulatu ta azpira aterata zegoala. JAzpiroz 179.

Sinonimoak: iz.

[aila]: mutxikin, zuztar, girtain Ipar., aila Bizk., kondotx g.e., muskil Bizk. g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es (1) iz. (Bot.) peciolo; pedículo, pedúnculo; [mahatsarena] raspa (2) iz. [txapelarena] rabillo, rabito, rabo
fr (1) iz. (Bot.) pédoncule (2) iz. petite queue [du béret]
en iz. stalk
port iz.

Testuinguruan

Baina akordatzen goiz seko haietan botatako izotzak? Haiek dira bilauak hosto bakoitzaren txorten ttiki extu horrentzat. [Naturaren mintzoa, Pello Zabala (Alberdania, 2000)]