1. (SP, Lar Sup, H, A). Cansarse. “Llenarse de fatiga, cansancio” Lar Sup. La fuente declarada de Pouvreau, Harriet y Azkue, y probable de Larramendi, es Axular. Galdez zaudete zer izanen den zuetzaz: noiz iltkiko zareten hortik. Igurikazue oraiño aphur bat, goiz urgoitu zarete. Ax 606 (V 389).
3. Enorgullecerse. Mende ontako aberatsei esaiezu ez dutela urgoitu bear, ez eta aberastasunetik entzindu ere. Ol 1 Tim 6, 17 (IBe ez daitezela handizkiak izan). Ikusten bainitun beren gaiztakeriaz urgoitzen: lotsagarriago ta areago. Or Aitork 42.
[nekatu]: Ipar.abaildu, adikatu, ahitu, akitu, leher egin, lehertu, nekatu, hagoatu Ipar., unatu Ipar., sats egin Bizk., iraungi jas., anu egin g.e., kantsatu Bizk. g.e., augatu Ipar. zah.   Â
1. (T-L). Charla, discurso; palabrerÃa. “Charlatannerie”, “boniment” T-L. Tartarika legun hoitaz / arras liluraturik, / erostunak emaiten du / sosa bere moltsatik. Etcham 68. Apezekilako betiko tehenta (leloa, errepika, tartarika)… Dantza ez haizu. In Lf Murtuts (2.a ed.), 108n. Nola ez aipa […] ihauteri, maiatz-arbola edo tobera-munstra, auzietako lege-gizonen tartarikak? Lf ELit 36. Hori zen, hori, boza! Apala, azkarra, sarkorra! Ezker-eskuin puxketerien saltzeko dena tartarika artzearen bortxaz, nola ez zuen bildu indar eta oldar! GH 1972, 48.
2. “(BN-baig), persona habladora que cuenta cuanto oye y ve” A.
1du ad. Soroan edo baratzean, alferrikako belarrak atera eta lurra pixka bat harrotu. Ik. saratu. Nik erein arren galgaraua soroan, jorratu eta zalkea eskuz atera arren, ez zaidala garirik helduko. || (nor osagarria lurra, soroa edo kidekoa dela). Landa jorratu gabean bezala. || (nor osagarria erein edo landu den landarea bera dela). Artoa maiatzean jorratzen da. Jorratu behar ez den landarerik ez da. Belarrak jorratu eta artoa sasira bota: zerbait oker egin.
2du ad. Irud.Herriko berriak xeheki jorratuz, intxaurrondoaren itzalpe eztian.
3du ad. (Gai edo arlo intelektualen batez mintzatuz). Landu. Erabili asmo dudan saila ez da maizegi jorratua izan euskaraz. Gai hori ederki jorratu du Coseriuk.
4du ad. Gaizki esaka aritu; kritikatu. Gaizki esaleak, gutxiago ezagutuz, gutxiago jorratuko zaitu. Jorratzen diren obrak irakurri ere egin behar dira.
5du ad. Jipoitu. Hanka kolpeka jorratu zizkion saihets hezur guztiak.
2. (L, BN; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 225 . Criticar; murmurar (sobre alguien). Eta mündiaren jorratzen arte hartan abüsatzen. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281). Hek [goresten hitenek] berek baihite, azpiz jorratuz, gehienik aphaltzen. JE Bur 125. Atso txar guziak oro / besteen jorratzen lanean. Mde Po 42. Besteren pekatuak jorratzeko. Etxde JJ 213. Oek [mihi maltzurrek] aholku-antzean iorratu egiten dute. Or Aitork 213. Bertze jaidura gaixtoak ere jorratuko zituen. Lf ELit 117. Bestek egiñarekin / bizi dira errez, / aixa asko jorratuz / guk egiñak nekez. Insausti 49. v. tbn. Zait Plat 90. Larz Senper 36. Herriko berriak xeheki jorratuz.JEtchep 47. Aski jorratua izan den liburu agertu berri aski baten egilea. MIH 216. “Jorrátu xuei […], le han reñido” Iz ArOñ.
3. “Sacudirle duramente a uno” Iz ArOñ. Zayde, ondo yorratua, etzegiela etxean artu. Or Tormes 11. Ez mamiñik ez azurrik ezeutsen itzi ondo jorratu bakorik. Otx 36. Anka-kolpeka jorratu zizkion saiets-ezur guziak. Berron Kijote 180. Atze-aldea ederki jorratuta, baldar-baldar egiña joan dek. Ataño TxanKan 210. v. tbn. NEtx Antz 142. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). Euriak, eman dio berriz kristalak jorratzeari.NEtx LBB 105.
4. “Quitar dinero […]. Jorrátu xuei, le han quitado dinero” Iz ArOñ.
5. Tratar, estudiar (un tema, una materia). Beti betiko egia nausiak ziren, hek jorratu eta erro-berritu behar zirenak misione batetik bestera. Larre ArtzainE 268. Gai hori ederki jorratu zuen E. Coseriuk. MIH 397n.
makakorroe (V-gip, G-azp), makaka-orroe (V-gip), makakarrao (V-m), makakorroi (V-gip, G-goi), makakorru. Ref.: A (makakarrao , makaka-orroe); Iz UrrAnz y ArOñ (makakorroe); JMB At y Elexp Berg (makakorroi). Rugido, bramido. “Rugido del buey azorado” A. “Makaka-orroe (V-gip), dando balidos” Ib. (no se trata, obviamente, de una expr. adv., sino de un sust.). “Mugido del ganado vacuno” JMB At. “Bramido de vaca” Iz ArOñ. “Zulora jausi zanian, zuen beixak etaratzen jittuan makakorroiak” Elexp Berg.
*Hizketan ez ezik, soinua jotzen ere ikasi zuen. Are gehiago, marraka, marrua, kurrinka, orroa, makakorroa, irrintzi eta arrantza egiten ere bai. MIH 328.
lok. Horregatik. Hartakotz otoitz egiten diot Maria beti birjina dohatsuari. Alduderi begira lorian nago ni, hartakotz dizkiot egun bertso hauek eskaini. (Hiztegi Batua)
*Ene faltaz, ene faltaz, ene falta handiz hartakoz othoitzen düt. Bp I 68. Zeren beraren grazia gabe, haren boronthate saintia zihaureiek ezin egin baitirozie, ez eta hartakoz beragana hel. FPrS 16. Ezen Jandoni Paulok bere ahal guziak egiñ dituelarik Jainkozko xedez guzien gogarako izatekotz eta hartakotz guzia guzientzat egiñ delarik. Ch III 36, 1. Hartakotz hanitxen hobiago da eztitian osoki tentazionerik gabe izan. Mst I 20, 4 (SP halakotz, Ch hortakoz). Hartakotz manatzen tugu ertor eta Bikari guziak […] katixima haur xoilki, […] erakats eta erakatsaazi dezaten paropietan. CatLan 4. Itxasoala ere gazterik zütian eroaiten herioari akostüma laitian; hartakoz ere ordüz gerletarat. Egiat 256. Hartakotz zure legea / ene arimak maite du. (In Hm 169 ). Hartakotz othoitz egiten diot Maria bethi Birjina dohatsuari. CatLuz 4. Hartakoz, aldian güti egin behar da bethi berri jan ahal dadin. Ip Dial 104 (It hargatik, Ur orregaitik, Dv horren gatik). Hartakotz nahi da behar bezala aphaindu lurra. Dv Lab 77. Hartakotz […] Giristinotasunak eginarazi ditu intzirinak hastapenean, sinhetsia izateko. Hb Egia 144. Hartakotz, [epher aitamak] berak ere, airean ibiltzeko ordean, umeak bezala herrestan zabiltzak. Elzb PAd 17. Ez detzazke jasan holakoak, hartakotz dute bada tzarrek duten bezen higuin. HU Aurp 93. Ageri zen zer egünetara zoan Frantzia eta hartakoz mündü oro erreüs bizi zen. Const 23. Alduderi begira lorian nago ni, / Hartakotz dazkot egun pertsu hauk eskaini. Xa Odol 123. Ba dakik ere nola egonak giren Gasnategin elgarrekin. Hartakotz ez diat nahi hik eni “tu” baizik erraitea. Etchebarne 122. v. tbn. Tt Onsa 55. JE Bur 195. Hartakoz: Tt Arima 119. AstLas 10. Xarlem 56. UskLiB 67. Etch 322. CatS 50. Elsb Fram 155. Mde Pr 50. Casve SGrazi 52.
Sinonimoak: iz.
[hartakotz] : horregatik (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esadb. por eso, a causa de eso, por ese motivo fradb. pour ça, à cause de ça, pour cette raison enadb. for that, because of that, for that reason portadb. por isso
Testuinguruan
Hartakotz dut idatzi lan hori, pastorala zer den esplikatzeko. [Argia, 2010-02-28, 2220. zbk. | «Denbora erdia musika eta ibilka, hori ez duzu pastorala», Miel Anjel Elustondo]
erne1, erne, ernetzen || 1da ad. Haziez mintzatuz, ernamuina hazten hasi; landareez mintzatuz, lurretik ateratzen eta hazten hasi. Ik. hozitu; ernatu 2; ernamuindu. Hazia, erein ondoan, estali behar da erne dadin. Bere soroan erne da erein zuen artoa. Landare erne berria. 2da ad. Irud.Haren hitz santua gure bihotzetan erne dadin. Erneko ahal dira euskaraz irakurgai gozo eta mardulak! Zein burutan erne da izadiaren ideia gidari hori?
erne2 || 1 adb. Iratzarririk, bereziki zentzumenak edo buru gaitasunak. Ik. ernai1. Lo daude, erne behar zuten guztiak. Erne egon! Zaude erne ene hitzak aditzeko. Zintzoen gainean erne dagoen Jainkoa. Kontuz eta erne ibili. Hain erne eleetara, hain logale beila santuetara. Jainkoaren zerbitzuan erne izan zaitez. || Belarriak erne, begiak zabalik. 2 adj. Erne dagoena; gauzak berehala ulertzen dituena. Ik. atzarri2. Oilar erneak hiru aldiz kantatu zuen. Begi-belarri erneak. Mutil ernea. Adimen erneko emakumea.
Ruche jaunarengandik urrats gutxira gelditu, betaurreko pare fina atera, eta erne baino erneago begiratu zion agureak Ruche jaunari. [Loroaren teorema, Denis Guedj / Jon Muñoz (EHU, 2006)]
Reply