1 interj. Ipar. Nahia edo itxaropena adierazten duen partikula. (Indikatibozko aditzekin erabiltzen da, batez ere geroaldian doazen aditzekin). Ik. baldinbaitere; ahal2; agian 2; oxala. Baldinba ez zara hain eroa izango. Baldinba ez nauzu utziko. Adio ene maiteak, baldinba ez betiko! Baldinba etorriko ahal da! Ez, ez baldinba! 2 adb. Ipar. Baldinbere, egiazki. Baldinba, zure arimak hamar ezkutu baino gehiago balio du. (Hiztegi Batua)
1 iz. Berdintasunik eza. Ik. ezberdintasun. Gizarte desberdintasunak. Hizkerak tokien arabera azaltzen dituen desberdintasunak.2 iz. Gauza bat besteetatik desberdintzen duen gauza; bi gauza edo gehiagoren artean dauden aldeen multzoa. Ik. alde1. Ez du desberdintasunik nabaritzen bi ardo moten artean. Zerutik lurrera dagoen desberdintasuna. 3 iz. Desberdina denaren nolakotasuna. Erritmo desberdintasuna. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
desberdintasun. (Urt II 124), desbardintasun (Añ, Dv, H), desbardintarzun. Desigualdad, diferencia, disparidad, heterogeneidad. Desbardintarzün handi bat da Jinkuak argitzen dian gizon debot baten zühürtziaren eta elizagizon jakitus […] baten jakit[i]aren artian. Mst III 31, 2 (SP, Ch, Echve diferenzia, Ip tregoa, Ol arte, Pi alde, Leon ozka). Konfesorerik Konfesorera dijoa desberdintasun edo diferenzia andia. Mg CC 133. Emendi aterako da zetan daguan Bizkaiko euskeriaren desbardintasuna. Mg CO VI. v. tbn. Gco II 264s. Ez da izango arrezkero beste desbardintasunik, justu ta pekatarijeena baño. JJMg BasEsc 265. Zerutik lurrerako desbardintasuna baño andijagua dago donzellatasuneko estadutik ezkontzakora. Ib. (ed. 1845), 221. Ze desbardintasuna Jesus ta nire artian daguana! Ur MarIl 104. Industrijaren eta komerzijuaren kontribuziñoia desbardintasunagaz bota zalako euki ditubezan kaltiak. (1866). BBatzarN 223. Zeren herri bateko goldea ez den hauzo herriko goldearekin bardina. Makhur handi bat heldu da desbardintasun hortarik. Dv Lab 57. Bereala […] medikua deitzen dezu, eta bereala konfesatzen etzera? Zertan dago desberdintasun arrigarri au? Arr May 95s. Greziatar jakintsuen erakutsietatik Jesukristo gure Jaunarenetara zeiñ desberdintasun aundia dagoan. Ag Serm 416 (ib. 399 desbardintasun). Eta deritxo ariña, pekatu ilgarriagaz daukan desbardintasunagaitik bakarrik. Itz Azald 155. Auteskundeetan be antzeko desbardintasuna izaten dan da. Etxabu Kontu 103. Guretzat ainitz erran nahi zuten [erakasle] heien desbardintasunek. Larre ArtzainE 193. Bukaerako desberdintasun hori berori (-oi(n) / -io / -u), euskalkiari dagokala. MIH 106. Bi soinuren arteko aldea eta desberdintasuna. MEIG VI 100. Irregularidad, relieve, desnivel. Mendien goraberuntza seaska artako estalkien desberdintasuna zala. Arzac EE 1882c, 377.
iz. Oiloaren kantua edo oihua. Ik. kukurruku. Arrautza txar bat eta anitz karaka. Oilarrak kukurruku, oiloak karaka. || karaka eginHiru aldiz karaka egin zuen zulo ilunean oiloak. || karakaz adb. Karaka eginez. Ik. karakaka. Karakaz egon. Oilo taldea karakaz eta zalapartaka. (Hiztegi Batua)
lazun. 1. (V-m, G-azp; SP, Lar, msOch 7, Izt C 206, Hb, H), lasun (V, G-azp-bet). Ref.: A; Garate Cont RIEV 1934, 58; Holmer ApuntV ; Arzdi Peces 380. Mújol, muble, albur. “Albur, pescado gustoso difÃcil de cogerse” Lar (tbn. ‘albur’ en Izt C 206). “Gardon, posson d’eau douce” Hb. “Mújol, vulg., muble” A (tbn. “muble” o “corrocón” en msOch 7, Harriet, Garate y Aranzadi). “Korkoiñak lau gisatakoak dirade: xipa, txikiena; korrokoin, aunditxoago; lazuna, buru-aundiak […] (L), […] muble (vulg.) de cabeza grande” A (s.v. korkoin). “Lasuna barriz da, itxasoko arraiñ lepo baltz edo asuna lakoa daukana” A Ezale 1899, 10a. Ezin dabenak lazuna, jo begi abuan asuna. “Quien non puede hallar el muble, maje en el mortero la ortiga” . RS 72. Lenengo asunak ian bear dira gero lasunak iateko. A Ezale 1899, 10a. Asunek jan bier dira lenengo, lasunek gero jateko. EZBB I 48. v. tbn. Ag EEs 1917, 170. 2. “Alga, lazúna, itsasbelhárra” Urt I 485. 3. “Astuto (G-azp)” Inza EsZarr 176.
adj. Begi-okerra. Bazuen lagun bat betokerra. Betoker ez dena, erdi itsu.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
betoker.
1. (V, G-goi; Zam Voc), begi-oker (V-ger-gip-m, AN; Lar, -okher S; Gèze). Ref.: VocZeg 286; A (begi-oker, betoker); Etxba Eib. Bizco. “Bisojo, ezkela, begiokerra” Lar. “Esaten dana sinistera ezkero, Judas ei zan ule gorri begi okerra” Etxba Eib. Cf. A Morf 592 y 604. Cf. Or LEItz 35s. : Homerok leukolene, glaukopis, podas okys, […], esaten badu, guk esan dezaguke besazuri, begiurdiñ, […]; baita ankoker, gerrigogor, besamotz, begioker edo betoker. Bertsolari onek zuan lagun begi oker bat. PArt in Bil 174. Begi okerrak […] ala diyo: –Zanpatuko au “Moko-okerrak”! Ib. 174. Ez; berak etzun iñor il. Egozkue au, alako Hilario Zendoia begi-okerra esaten ziotenak txarotu zun. Or SCruz 95. Kulparik gabe jarri dizkigu / begi-okerrak bertsuak. Tx B I 99. Betoker eztana, erdi-itsu; / alako arrek, gorreria…/ […] / Erostekoan akatsik ez; / Erosi eta, danak urgun. JKort in Onaind MEOE 944. I[ra]kaslea du betoker arrotza; / izketan berritsu, zimurra biotza. P. Etxeberria ib. 972. Eztago geiago errenik! Ez betokerrik! Eskatu gaurtik… “Makilixka” sendagaia. NEtx LBB 198. Ez al dakizu ordean begi-okerra dala? DRA. (Usado gralmente. como pred.).De mirada torva. “Anitz euzkaldun beren elez betoker daude, no pocos vascos miran con desafecto su propia lengua.” Ayerb EEs 1914, 161. Aparra zeriola, begi-oker eta abo-zabal, pizti itsusi bat bezala. ‘Les yeux hagards’ . Or Mi 60. Zapotzar bat izan bai-litz baño jaramon geiagorik egin gabe, betokereta mintzo legorrez esan zion. TAg Uzt 103. Leoiama betokerrak otsoa billatzen du, otsoak, berriz, auntza. “Torva leaena lupum sequitur” . Ibiñ Virgil 35. Bigantxarik onena, betoker, buru zakar, lepa sendo ta kokotz-azpia aztaletaraiño zintzilika daukatena. “Optima torvae forma bovis” . Ib. 95.
2. begi-oker (AN, L, Sal, R ap. A; Lar DVC 181, Arch VocGr, Hb (-kh-)). Tuerto. “Borgne” Arch VocGr . Ez duzu ikusi hemen gizon begi oker bat? Barb Leg 143 (cf. ib. unas lÃneas más arriba bikezko begi batekin, iduri okerra).
1. (Lar). “Encañutar, encañar los panes, gariak lastotzera asi” Lar.
2. +lastatu (L-sar-ain ap. A). “Trabajo que consiste en separar los últimos granos que restan” A. Azao juak edo lastotu dana alderatu biar da eskubariaz garijaganik. Mg PAb 151.
ad. kikildu, kikil/kikildu, kikiltzen1da/du ad. (Hotzak) uzkurtu. Neguko hotzik gogorrenak ez gaitu kikiltzen. Hotzak kikildurik. 2da/du ad. Adorea galdu edo kendu, ezeri aurre egiteko gauza ez dela gertatu. Emakume bikain haren aurrean ez zen berehalakoan kikildu. Egintzek ikaratzen ez dutena ez dute kikiltzen hitz hutsek. 3 (Partizipio burutua izenondo gisa). Gudarien esku kikilduetatik armak eroraraziz. Sendotzen ditu beldurti eta kikilduenak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 kikildu. (Mg PAbVoc→A, Añ, Izt 13r, H (G), A Apend), kikindu (V-gip ap. A ). Acoquinar(se), apocar(se); entumecer(se), encoger(se). “Muerto de frÃo, otzak kikildua” Añ (s.v. morir). “Frissoner, trembloter du froid” H. “Acoquinarse, encogerse de vergüenza o achaques” A. “Desfallecer, desanimarse” Ib. “Aterirse” A Apend. . v. kokildu, kukuldu. Tr. Documentado en algunos autores vizcaÃnos y guipuzcoanos desde principios del s. XIX. Kikildu es la única forma atestiguada en los textos. En DFrec hay 5 ejs. de kikildu. [Eulia] negua datorrenean kikiltzen zera, ez zoaz maiko ogi apurrak biltzera. VMg 34. [Ez gaitu] neguko otzik gogorrenak kikildu geiegi. Izt C 24. Otzak kilkildurik. AB AmaE 364. Tentazinoak etorten jakuzanean deslaiturik eta kikildurik eta guztiz larriturik ez geratuteko. Itz Azald 187. Kikildduten da zeure aurrian. AG 2414. Euskalerri-zaleok garai artan kikilduta bizi giñan, orduko gure egoitzari bizitzea esan aal balezaio. Ldi IL 133 (v. tbn. 27). Etziran ordea orregatik kikildu jokalariak. Zenbat eta arerioa zitalago, orduan eta auzartsuago jokatu. TAg Uzt 223. Aren aurrean etzan berealakoan kikildu. Ib. 192 (v. tbn. 46). Egiñek ikaratzen ez dutena, ez dute kikiltzen itz utsak. Zait Sof 65. Bilbora eltzean, etzan beldurtu, etzan kikildu. Alt LB 24. Iñoiz kikildu bako gizona / egi-bideko gauzetan. BEnb NereA 129. Au ta guztiz be ez da kikiltzen / arrantzaleen biotza. Ib. 149. Kanaandar buruzagi guztiak kikildu egin ziran. “Obriguerunt” . Ker Ex 15, 15. Etxerunzkoan otzak kikilduta etorri nintzan, . guardakalora-ren ondoan kukulumutxu. Etxabu Kontu 128. Jakiturian ponposo jarri, / lan kontuetan kikildu. Ayesta 127. Durango eta Gernikako triskantzak be ez eben kikildu, tinko jarraitu eban gudarien buru. Gerrika 262. (V-m-gip ap. A ; Mg PAbVoc, Izt 13r). (Part. en función de adj.).Apocado, acoquinado, cobarde; entumecido. “Corto de carácter, anonadado” A. v. 1 kikil. Premina, estura ta besterik ezin egiñak sendotu daruaz bildurti ta kikildubenak. Mg PAb 207 (VersBasc 10 beldurtienak). Erbestetasun, igaroten ain gatxa bijotz kikildubentzat. Ib. 206. Soldaduai euren esku kikilduetatik euren armak jausi eragiteraño. Itz Azald 46. Leio txiker ta gela sostorreko oe iguingarriari agur egiñik, ango aize kikilduaganik urrun.Erkiag BatB 203.
2 kikildu. 2 kikildu . “(V-och), florecer el puerro, el maÃz” A.
Sinonimoak: ad. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[kuzkurtu]: kizkurtu, kuzkurtu, uzkurtu, mokortu Ipar., kuxkuldu Gip. g.e.   Â
Reply