euli

1 iz. Aho xurgatzailea eta bi hego garden dituen intsektua, udan, pertsonak eta abereak bizi diren lekuetan ugaria dena (Musca domestica, etab.). Euliak uxatzen, harrapatzen. Euliak firrindan, erleak burrunban. Euli kaka. Euli gorotza: euli kaka. Euli handi bat sartu zen gelan. Negar usainera jendea erruz dator, eulia goxora bezala. Aho itxian ez doa sartu eulia, eta aldi guztietan ez da eder egia (esr. zah.). 2 (Izenondo gisa). Pertsonez mintzatuz, epela, koldarra. Ik. oilobusti. Beti euli eta bare izatea ez da gizontasuna. Euli bat da gizon hori. (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

1. (V, G, AN-gip-larr-araq-ulz; Lcc, Mic, Ht VocGr , Lar, Añ, Dv, H), uli (AN-5vill-ulz-arce-erro, L, B, BN; SP, Urt I 359, Ht VocGr , Lar, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Dv, H), eulli (Sal), eubli, elbi (G-azp-to-bet), ebli (H), ellu (R), auli (V-ger-arrig, G-nav, AN-araq, Ae), ulli (S; Volt 97, H), ulu (S), ullu (S; Gèze, Dv, H), illi (S), yauli (G-nav). Ref.: A (euli, ellu, illi, uli, ülü); VocPir 532; Iz R 394, Ulz (uli), Als (auliya), ArOñ; Izeta BHizt (uli); EAEL 99; Elexp Berg ; Gte Erd 116. Mosca. “Elbi, gusano grande que se forma en la patata” A. “Aski dik ulian ostikoa asarratzeko (AN-5vill)” Gte Erd 116. Cf. Deen: “Uligia, especie de araña”. Cf. ulitxa. Tr. Al Sur la forma más general es euli; hay eulli en RS; en algunos textos guipuzcoanos tbn. se documenta elbi . Al Norte la forma más extendida es uli, que hallamos tbn. en alto-navarros como Lizarraga; hay además huli en unos versos de Valcarlos de 1919 (LuzKant 77), ulli en Mongongo Dassança, y üllü y üillü en textos suletinos. En DFrec hay 4 ejs. de euli y uno de uli . Beelzebub idola izen bat da, eta bere fundamenta ulietarik du. Lç Decl ã 1v. Ao itsian eztoa sartu <sur-> eullia, ta aldi guztietan ezta eder egia. RS 123. Ur irakinean eztu uliak pausatzen. Ax 38 (V 24). Erleen ausikiak edo ezten-kolpeak mingarriago baitira ulienak baino. SP Phil 190 (He 192 ulienak). Guraso ta nagusi jokalari galduak eta edantegietako euli egiten diranak. Mb IArg I 140s. Hantik üillü batekila bilhakan, itzal txipienak dütü thormentatzen, elhe arhinenek herritatzen. Egiat 231. Etzué beldurrik Demónioes yágo ezi úlies. LE JMSB 526. Eubli bigatik ere / ardura etzaio [zaldi orri]. Izt Po 167. Egün batez bere kofainaren onduan erle batek ikhusi zuen üllü bat. Arch Gram 28. Erraulia da euli mee, luze, berdiska bat. Ur Dial 15 (It euli, Dv uli, Ip üllü). Lurrera botatzen du / euliyaren kargak. Xe 298. Zuaz, zuaz, anai euliya (itz onekin izendatzen zituan ezertarako etziranak). Bv AsL 209. Hotan orotan erakustuna baduzu, ulia bezala. Aldiz, ikaslerik nehor kasik ez. JE Bur 48. Euliak eztira ta gizonak txanponetara. Ag G 371. Ulia irmi-armu sarean bezela. Barb Sup 81. Txotx ori elbiak izutzeko al dezu? Muj PAm 73. Egiten zütian halako buhau elibat izigarriak, eta gero, etzin üilllü bati ere minik egiten. GAlm 1931, 41. Dena dago isilik. Eulien hegaldaketa bera ere ezta entzuten. Arti Tobera 268. Bein be ez ei-zan asarratzen umeak-eta eulien moduan ingurura etorriarren. Alzola Atalak 139. An bazirela uliak eta ezpatak edo mandauliak. Auspoa 77-78, 27. Obro ellu eintzaten da (uli gehiago ihiztatzen da) eztiaz, ezi ez gibelminaz. Herr (ap. DRA, s.v. gibelmin). Zer dek ori? Elbiak arrapatzeko makinaren bat edo? TxGarm BordaB 48. Euli baten burrundararik be ez zan entzun. Gerrika 108. Aho hetsitik ez baita ulirik sartzen. Larre ArtzainE 172. Negar-usaiera jendea erruz dator, eulia goxora bezala. MEIG I 131.
v. tbn. Mg CC 231. DurPl 79. Añ LoraS 111. VMg 33. fB Olg 28. It Fab 78. Izt Po 85. Lard 69. AB AmaE 408. Moc Damu 82. Iraola 70. Kk Ab I 94. Altuna 95. MendaroTx 95. Laux BBa 50. Otx 17. Eguzk GizAuz 43. Munita 70. Bilbao IpuiB 257. Anab Aprika 44. Gand Elorri 99. NEtx LBB 72. Ataño TxanKan 170. Insausti 70. Elbi: Izt Po 167. JAIraz Bizia 24. Salav 31. EZBB I 26 (G-goi). Insausti 58. Uli: Gç 30. Mong 593. Monho 48. Gy 300. Hb Esk 235. Zby RIEV 1908, 765. HU Zez 121. CatJauf 26. Zerb GH 1923, 87. Ox 98. Zub 75. Lf Murtuts 25. JEtchep 103. Larz Senper 46. Ulli: Mong 593. Ullu: Abraham (ap. DRA). Uillu: Abraham (ap. DRA). Zer ulik ausiki daut neri Ganix, holako mukurrean joaiteko! Zerb BiGo 304 (con el sdo. de ‘qué mosca le ha picado, qué le ha puesto así’).

2. “Elbi (V-m), caries” A. v. eltxar (4).

3. (Vc, G ap. A; Lar in Aq 1374, Dv, H). (Uso adj.). “Gizon uli, homme sans énergie, poule mouillée” Dv. “Au fig. faible, sans force, sans caractère, sans courage. Uli bat da, nor nahik io lezake. Gizon uli egiazkoa zu!” H. “Persona cobarde” A. “Uli, sin fundamento (B)” Inza EsZar 178. v. EULI-MEDIKU. *Egungo burhasoak dira agertzen beren haurren alderat sobera flako, eta erran daiteke direla heier buruz egiazko uliak edo oilo-bustiak. Elsb LehE 26s. Albomutil edo estaltzailleok, ostera, zintzoak bearko eben izan, eta ez edozein lapikotxiki edo euli. Erkiag BatB 23.

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es (1) iz. (Zool.) mosca (2)  iz. (hed.) [pertsona] cobarde (3)  iz. (Kir.) [boxeoan] mosca
fr (1)  iz. [intsektua] mouche (2) iz. [boxeoan] mouche
en iz. fly
port (1) iz. (Zool.) mosca (2)  iz. (hed.) [pertsona] cobarde (3)  iz. (Kir.) [boxeoan] mosca

Testuinguruan

Euli bat pausatu zaio kopetan eta esku ezkerraz uxatu du. [Larrepetit, Pello Lizarralde (Erein, 2002)]