legamia

1 iz. Orea altxatzeko edo harrotzeko erabiltzen den gaia, zenbait onddo zelulabakarrez egina edo artifizialki lortua izan daitekeena. Ik. altxagarri1; orantza. Opila ez da jaikitzen legamiarik gabe (Ik. legamiagabe). 2 iz. Onddo zelulabakarra, bereziki ascomycetes taldekoa, karbohidratoen hartzidura eragiten duten entzimak sortzen dituena. Legamiek eragiten duten hartzidurari esker, edari alkoholdunak sortzen dira. (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

legami. Etim. De lat. leuamen; v. SHLV 187 y FHV 146. 1. (G-to, AN-5vill; LarMg Nom 67 (G)Añ (G)Hb (V)H (V, G)), legamia, lemami (L-sar; SPUrt III 235Ht VocGrDvH), legamia, legamin (G), leamin, labamin (V-m), legani (H (V, G)), lebami (H), lebamami (Hb), lemani (Ht VocGr 379LeclArch VocGr ), elemani (L-côte), elemeni (H), elemamia (vEys (L)), lamiña (G-azp). Ref.: A (legami, lemami, elemani, lamina) Echaide Nav 156 Iz To Zubk Ond (labamin) . Levadura. “Fermento, levadura” Lar.

Tr. Al Norte la forma más usual es lemami, mientras al Sur domina legami . Con -a constitutiva segura se encuentra en Ochoa de Arin y Astarloa; cf. legamiatu (aunque tbn. legamitu ) en Uriarte. En DFrec hay 5 ejs. de legamia.

Kenezazu lemami zaharrak zure arimatik. SP Imit IV 12, 1 (Arbill y Ch lemami). Hitzkuntza arrotzaren kutsua, zeina ohi baita ganbiaduraren orhantza eta lebamia. ES 137. Lemamirik gabeko ogiak. Urt Gen 19, 3 (v. LEGAMIGABEKO, s.v. legamigabe). Lebamia du iduri [Jainkoaren Erresumak] . He Lc 13, 21 (HeH altxagarri). Lemamiaren pare da. He Mt 13, 33 (Ur, IBe legami; Lç, Dv, SalabBN, Leon altxagarri, Ip altxatürazi, Hual, Samper, Ol, IBk orantz). Ta da lurreko ogia, ezpadu ere gure artean legani edo azkarririk. Mg CC 195. Ze ederto dirudijan azkarri edo legamia onek Altarako Sakramentuba. Astar I XIIbis (sg. DRA, pero lo que encontramos en dicha pág. es azkarri, txantxadura edo lebaduria). Libera bat lemami. ECocin 39. Ta ogiya egiteko / zuri mamiña; / baiña derrior biar / dana leamiña. MendaroTx 42. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. Ldi IL 109. Aizpari begiratu zionean, legamia bezelaxe zurbilkatuta oartu zun. TAg Uzt 274. Legamiñaren antzekoa da. Ker Lc 13, 21. Edozein lekutan zuzendu leizke [kefir eta yogurt], ortarako bear diran esne-legamiak izan ezkero. Alzani (ap. DRA). v. tbn. Ag G 16. Lemami: Ir YKBiz 235n.

“Gathuak lemamia jan, gogoetarik jar, eta oheratzen da. Proverbio que se aplica a los comerciantes que habiendo perdido su capital renuncian a los negocios (Arch ms.)” DRA .

2. (Ref. a personas). Pegajoso, pelma.

–Aizan, Madalen, ez adi asarretu […] eta orrenbeste ur nola eraman dezaken? –Eta zuk ainbeste ogi, nola jan dezakezu? Auxe da legamiya! Anab Don 240. Baninjoan ni aurrera, mutilla ere nere bidetik joaki. Ango mutillak eskale amorratuak dira […]. Joateko andik geiago asarretuazi gabe. Ura legamia! Ala ere segi. Anab Aprika 91.

LEGAMI-ORE. Masa de pan con levadura. Ogia egosteko gertutzen dan leami-orea bezelakorik bai al dek? TAg GaGo 95.

Sinonimoak: iz.

[altxagarria]: altxagarri, hazgarri, jaikigarri, orantza Naf., berantzagi g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es iz. levadura
fr iz. ferment, levain
en iz. leaven; yeast
port iz. fermento, levedura

Testuinguruan

Bizipenen zirrarek sortzen dute nortasun iraultzaile baten legamia. [Zazpigarren heriotza, Juan Gorostidi (Erein, 2016)]