matxinada

iz.  Agintaritzaren aurkako herri nahasmendua. Ik. bihurrialdi; iraultza; errebolta; jazarraldi. 1830eko matxinada. Nekazarien matxinadak. “Bounty” itsasontziko matxinada (Ik. mutin). Espetxean zegoen, matxinada batean gizon bat hil zuelako. (Hiztegi Batua)

Orotariko Euskal Hiztegian

matxinada (V-ger, G-to ap. A; Añ, Izt 109v, Lh, Zam Voc; maxi- Hb ap. Lh, H).

Revuelta, motín; revolución. “Motín”, “tumulto” Añ. Lh, s.v. maxinada, cita tbn. a Gèze, pero no lo encontramos en éste. Tr. Documentado en textos meridionales desde finales del s. XVIII. En DFrec hay 19 ejs. Ekusiko dira gerrak, matxinadak, gosiak, izurriak. msOñ 15v. Baketuteko bere soldaduben artian jagi zan matxinada osoa. Mg PAb 208. Matxinada gogor bat sortu zan. Lard 323. Agintarien kontra jagiteari eta matxiñadeari. Itz Azald 208. 1830 urteko matxinada. Ldi IL 165. Maiz sortzen zuten matxinada edo naspillen bat beren nausi arrotz aien aurka. Ir YKBiz 287. Errusikoaren antzeko matxiñadak. Eguzk GizAuz 136. Matxinada aurreko larru-saneurriak. “Antes del movimiento subversivo”. EAEg 15-2-1937, 1069. Baraba au urijan erasotako matxiñadeagattik […] zijegean giltzapetuba leguan. Arriand Lc 23, 19 (IBk. IBe matxinada). Españiko matxinadaz ez mundu guziko gudaz etxunat amets zakarrik batere egin. Or QA 101. Matxinadak egin. Mde Pr 33. Egundoko matxiñadaren bat sortuko ete zan mutillen artean. Erkiag Arran 54. Frantziako matxinada aundiko gizonak. Vill Jaink 132. Errian matxinadaren bat sortu ez daiten. Ker Mt 26, 5 (Lç tumulto, He altaramendu, TB mugidura, Ip albarot, Echn nastura, Ol, Or zalaparta, Leon tarrapata, BiblE iskanbila). Herrian izandako matxinadagatik […] zeukaten expetxean. IBk Lc 23, 19 (IBe matxinada; Lç mutinazione, He sedizione, TB asaldura, Dv bihurrialdi). Azkoiti-Azpeitietako matxinada Madrilgo Esquilache uxatu zuten zalaparten oihartzuna izan zela. MEIG I 192. v. tbn. JBDei 1919, 229. Zink Crit 71. Inza Azalp 16. Kk Ab II 38. Otx 24. Goen Y 1934, 90. Zait Plat 76. Gerrika 53.

(Fig.). Zer zan aren barruan sortu edo sartu zan matxiñada ta zalaparta! Erkiag Arran 172. Naien matxinadan. Gand Elorri 166.

Sinonimoak:  iz.

    [jazarraldia]: bihurrialdi, erasoaldi, errebolta, jaikialdi, jazarraldi, oldarmendu Ipar., oldarraldi Ipar., altxamendu Heg., bihurripen g.e., bihurritza g.e., erreboltamendu zah. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)

Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):

es iz. rebelión, motín, sublevación, levantamiento, insurrección, insurgencia
fr iz. soulèvement, révolte, mutinerie, insurrection
en iz. revolt, uprising; mutiny
port iz. rebelião, revolta

Prestatzen ari ziren matxinadan parte har zezala eskatu zion.  [Paper festa, Anjel Lertxundi (Alberdania, 2012)] (Ereduzko Prosa Gaur)

matxinada (Gaurko hitza, Domeinu Publikoa)