iz. ELEKTR. Lanpara elektrikoaren bonbillak daraman zati metalikoa, lanpara-etxean sartu eta bonbilla zirkuitura konektatzen duena.
Sinonimoak: iz.
[bonbilla-ipurdi] : bonbilla-zorro
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. casquillo
fr iz. chapeau de douille, culot
en iz. cap, socket cap; (light bulb) base
port iz. (de bombilla) bocal
Testuinguruan
Hauxe da bonbilla-ipurdi egokiena erosi duzun bonbillarentzat. #gaurkohitza
tarritatu, tarrita, tarritatzen || 1 da/du ad. Ipar. Zah. Haserretu. Ik. narritatu. 2 du ad. Ipar. Zah. Zirikatu. Jesusek, ezagutzen baitzuen haien gaiztakeria, erran zien: zertako tarritatzen nauzue, faltsuak? (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: ad. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[narritatu, haserrearazi]: Ipar. zah.haserrearazi, narritatu, gaitziarazi Ipar., samurrarazi Ipar., narrikatu g.e.   Â
[narritatu, zirikatu]: akuilatu, haizatu, hots eman, kilikatu, kinatu, narritatu, tentatu, zirikatu, aholkatu Ipar., huiatu Ipar., kitzikatu Ipar., xaxatu Heg., zitatu Bizk., atitxatu Zub., axekatu g.e., narrikatu g.e.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) ad. irritar, hacer enfadar (2) ad. provocar, excitar, instigar, incitar, buscar
fr (1) ad. irriter, ennuyer (2) ad. provoquer, exciter, inciter
en (1) ad. irritate, annoy (2) ad. provoke, excite, instigate
port (1) ad. irritar (2) ad. provocar, excitar, instigar
Testuinguruan
Berak tarritatu ninduen, eta ikusiko zuen bai nor naizen! (5000 Adorez hiztegia)
iz. g.er. Isatsa. Belarriak zintzilik, atzekia loka. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
atzeki. (G-goi, AN ap. A ; Lar, H), atzegi (G ap. A ), atzaki (H).
Rabo. “Rabo” y “cola de animales” Lar.
Nik billatzendút zaldibát duéna axuriaren atzékia edo buztana. LE Urt ms. 32r. Badira atzegira gizentzen diranak eta ogei eta bost librako opak dituztenak. “A la cola” . It Dial 72 (Ur atze alderuntz, Dv buztanera, Ip uzkaldialat). Balea iltzen zutenean eman oi zioten Erregeri zati bat, burutik asi ta atzekirañokoa. Izt C 207. [Artzaren] mustur, belarri, beso, anka, atzapar, atzeki eta osterontzeko zati azaleko guztiak. Ib. 192. Belarriak zintzilik, / atzekia loka. Noe 68. Erakutsiyaz txuritasuna / atzekiyaren luma biyetan. Iraola EEs 1914, 127. ATZEKI-EBAKI. “Rabón, atzekiepakia” Lar. ATZEKI-LABUR. “Rabicorto, atzeki laburra” Lar. ATZEKI-LUZE. “Rabilargo, atzeki luze” Lar.
Sinonimoak: iz.
iz. g.e. [buztana]: buztan, isats, aila Bizk. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Adorez hiztegia eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (ikus isats) rabo, cola
fr iz. queue
en iz. tail
port iz. rabo, cauda
Testuinguruan
Katuak atzeki luzea eta lodia du. Ederra benetan! #gaurkohitza
1 iz. Belar landarea, bi hazi biribil dituzten lekak ematen dituena (Lens culinaris). Ik. ilar xabal. Dilista-landarea. 2 iz. Izen bereko landarearen hazia, jateko ona. Plater bat dilistaren truke. Horren biribil zapala, dilista dirudi.
ur dilista, ur-dilista Ur geldietan hazten den landare belarkara txikia, itxuran dilista gogorarazten duena (Lemna minor). (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
dilista. dilista (G; Lcc, Lar, Lar Sup (+ -ea), Añ (+ -ea , det. (G)), Dv, H (+ -ea)), txilista (V-arr-oroz-m; Añ (-ea , det. (V), H <ch->, A Apend), txiliste (G; Lar, Añ (V), H <ch->), tilista (A, que cita RS). Ref. A (dilista, txilista, txiliste); Arzdi Plant1 280.
1. Lenteja. ” Dilista zanpatua, dilista xabala, lentille plate. Dilista biribillla, lentille ronde” H. “Arvejana, la más pequeña” A Apend. ” Tilistaro, agosto. Lenteja illa dalako ” EgutAr 1-8-1962 (ap. DRA). Cf. LzG AEF 1963-4, 129: “Dilista iturri (1687), labrantÃo de Virgala Mayor”. v. ILAR-XABAL, lenteja. Tr.
Documentado sobre todo en textos meridionales.
Tilista aroan amabost urte det. “Por la sazón de las lentejas” . RS 50. Saldabaga altamia, oza[.]tan ez dilist.ia. O PrASJU 310. Orren zanpatu-biribilla da! Dilista dirudi. It Dial 19 (Ur lentejia, Ip, Dv ilhar-xabala). Gosetua zetorrela, anaia Jakob txiliste edo lentejak deritzaten illar-motak jaten arkitu zuen. Lard 30s. Anaiak emandako txiliste-illarrak jan. Ib. 31. Eta hola ogia eta dilista azpila harturik, jan zuen. “Accepto pane et lentis edulio” . Dv Gen 25, 34 (Ur txiliste, Ol txillista, Ker tilista). Arri kozkoa zati zati egin bear da, barnean daukan zillar-txilista ateratzeko. Or Mi 125. Izebatxorekin joango naiz tillistak eiotzen ikustera. Sabiag Y 1933, 422. Othoi emadazkik dilista horiek jaterat. Zerb IxtS 22. Ilhar xabal edo dilista untzi bat Jakobek eskuan zabilkan egun batez. Ib. 22. Esau txilistak lilluratu zutela. Or Aitork 282. Sedazko tela fiñez egiña, ta sedazko ari gorriz eta josi ta bordatua, eta urrezko tilista-pitxiz apaindua. M. Lekuona, Mayo 1957, 38 (ap. DRA). Peluse, Aijitoko errixka, tilistaz (lentejaz) ospetsu. Ibiñ Virgil 81.
2. ” Txilista (V-ple-arr-och-oroz-m), veza?, cierta hierba, la mejor para el ganado” A. “Hay varias especies de zalga: […] c) zalgazorri (V-m), txilista (V-ple-arr-oroz), txitxoi (V-gip), txirlista, la más pequeña” Ib. (s.v. zalga).
Sinonimoak: iz.
[landare jangarria]: aixkol, ilar biribil Ipar./Naf., ilar xabal Ipar./Naf. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1)  iz. (Bot.) lenteja (Lens culinaris) (2) iz. (Bot.) [hazia] lenteja
fr  iz. lentille
en iz. lentil
port iz. lentilha
Testuinguruan
Ilunbeetako argi-izpiek gora ete behera jarraitzen zuten, ur irakinetan botatako dilista-ale bakan murgilariak balira bezala. [Argizariaren egunak, Anjel Lertxundi (Alberdania, 1998)]
1 iz. Ikusmen gabezia, itsu denaren egoera. Ik. itsumen. Eskolarik eza itsutasuna bezala da. 2 iz. Zentzuari edo adimenari jarraitzen ez dionaren nolakotasuna edo egoera. Oi, gizonen itsutasun eroa! Adimenaren itsutasuna. Bihotzeko itsutasuna. Zeruaz kontu gutxi egitea itsutasun handia da. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
itsutasun. 1. (V, G, AN, L ap. A; SP, Urt IV 5, Ht VocGr 330 <itx->, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB ), itsutarzun (BN ap. A ; VocBN , H (BN)), itxutasun (V-gip ap. Etxba Eib ; vEys, H (V, G)), utsutarzun (Gèze, H (S)).
Ceguera; ofuscación, obcecación. “Aveuglement” SP, Gèze y Dv. “Allucinatio” Urt I 530. “Ceguedad” Lar, Añ y A. “Cécité” VocBN y H. “Ceguera material” A Morf 68. Lecluse da la forma itsuntasun, copiando la casi segura errata de Harriet. v. itsumen, itsumendu, itsukeria.
Gure artian haur dakusat itsutarzun handia / nola dugun zerbitzatzen hanbat gure etsaia. E 25y53. Iuduen itsutasuna. Lç Rom 11, tÃt. Hain da itsustasun eta itsutasun handia. Ax 136 (V 89; tbn. itxutasun eta itxustasun en Lar SAgust 7). Arren, argitzatzu / gure itsutasunak. Gç 144. Arimaren ütsütarzüniala. CatOlo 102. (ap. DRA) Ezin sendatuzko itsutasun batetarat [erori] . Ch III 6, 5 (SP itsutasun; Mst ütsümentü). Gure bihotzeko ütsütarzüna. Mst II 5, 1 (Ip ütsütarzün). Ah zer itsutasuna, Jauna, zu ez amatzea! Cb Eg II 136. Haren loria eta botherea seinalaraztekotzat zela itsutasun hura. Lg II 177. Zer egin dot neure itsutasun gogorrian! Mg CO 54 (CC 243 itxutasun). O itxutasuna! O erakeria! Añ EL1 34 (LoraS 14 itsutasun). O entendamentuarén itsutasúna! LE Ong 49v. Jentileen itsutasuneetati ta pekatubeetati Jesukristok librau zitubalako. fB Olg 143. Itsutasun onek jende zorigaiztoko argan badirau. Lard 431. Oi itsutasun harrigarria! Dv LEd 49. Kenduten deutsaz biotzari ta adimenari itsutasunak. Ag AL 121. Euskaldunen itsutasun da ergelkeria. Lh EEs 1915, 233. Berak semearentzat zeukan itxutasunarekin. JAIraz Bizia 118. Alako itsutasunez amiltzen nintzan. Or Aitork 42. Itxutasunez jausi giñean / zoragarrizko neurrire. Ayesta 137.
v. tbn. Mat 247. ES 389. Mb JBDev 100. Brtc 107. Ub 38. CatBus 49. Txill Let 127. Zait Plat 149. Itxutasun: FLV 1989, 105 (Munarriz, s. XVIII; 119 <isutason>). CrIc 142. JJMg BasEsc 232. Ur MarIl 71. Itsutarzun: Tt Onsa 106. Utsutarzun: StJul 140 (ap. DRA). UskLiB 93. 2. Punto oscuro, confuso, dudoso.
Eskritura Sainduan edo tradizionean zenbait itsutasun edo ilhuntasun kausitzen denean, nork du haren esplikatzeko eta juiatzeko indarra eta zuzena? CatLav 161. (V 84)
Sinonimoak:
iz. [ikusmen-gabezia]: itsudura, itsumen, itsumendu Ipar., itsumendi Bizk. zah. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. ceguera (2)  iz. (hed.) ceguera, obcecación, ofuscación
fr (1)  iz. [gabezia] cécité, aveuglement (2)  iz. (hed.) aveuglement
en iz. blindness
port (1) iz. cegueira (2)  iz. (hed.) cegueira, obcecação, ofuscação, ofuscamento
Testuinguruan
Gure barruan bada izenik ez duen zerbait, eta hori da benetan garena. [Itsutasunari buruzko entsegua, José Saramago]
1 iz. Gizakiei laguntzen edo, bereziki, kalte egiten omen dien izaki alegiazkoa. Ik. inguma. Badirudi, gainera, iratxo madarikaturen batek okertzen zituela gure pausoak, hitz jatorren ordezko bila genbiltzanean. Halabeharra deritzan iratxo beltz hori. 2 iz. Mamua. Gogo bat, itzal arin bat, iratxo bat igaro zen etxe ondotik. Iratxo edo arima herratuen baitako sinestea ere galduz doa. Hil berri baten iratxoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
iratxo. (V-ger-ple-m, G; Lar Sup, msOch 318, Izt, H), iditxo (V-ger), ieltxu (V-ger), ireltso (V-arr), ireltsu (V-ger-m), iretxo (V-ple; msOch 318, Añ (V), Izt), ireltxo, ireltxu, iritxo (V-ger), iratxe (Hb). Ref.: A (ieltxu , iratxo, iretxo), EY I 361; JMB Mund IV 124.
Duende, fantasma, espÃritu. “En V-ger-arr-m creen que los duendes son aves y tienen luz en el paladar” A (s.v. ieltxu). ” Ireltsuak asto modukoak eidira (V-ger). Txarri antxekoak eidira ireltsuak (V-m)” A EY I 361. ” Iditxuek edo iritxuek. Txarrikume antzekuek ixeten ei die (V-ger)” JMB Mund IV 124. Cf. LexBi: “Irachus, brujitos; seres fantásticos, […] algo asà como los gnomos”. v. irelu.
Tr. Documentado en textos meridionales, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 4 ejs.
*Gaxoto irabazia iratxoen da irazia. “Lo mal ganado es de la fantasma exprimido” . RS 301. Sarreran izutu ziran, iratxo edo duenderen bat zalakoan. Lard 400. Iratxoen garaipena da au! […] kazkabar-erauntsia bezala doa iratxo-taldea. ‘Follets’ . Or Mi 73. Hil berri baten iratxo edo arima. Mde Pr 371 (HaurB 94 iretxo). Iratxoeri iñolako otoitzik egiten etzitzaielako. “Ad aliquem spiritum” . Or Aitork 78. Alabearra deritzan iratxo beltz ori. Vill Jaink 178. Robinson Crussoeren iratxoakin nabilela berriro. Lasa Poem 117. Scrooge agure zekena Gabon-iratxoek piztutzen duten bezala. MEIG I 80. v. tbn. Azc PB 77. Mok 17. Zait Sof 24. Etxde JJ 195. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 232. Ireltxo: Ir YKBiz 213. Ireltxu: Atutxa Mugarra (ap. DRA).
IRATXODUN (Lo) que contiene un espÃritu, encantado. Agerketak ikusi dituzte iratxodun tokietan. Mde Pr 339. Etxe iratxodunak edo “pamerialak”. Ib. 337.
Sinonimoak (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
iratxo iz. [inguma]: inguma
iratxo iz. [mamua]: mamu, fantasma Ipar., munstro Ipar., bidutzi g.e., aujame Zub. g.e.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. duende (2) iz. fantasma; espÃritu
fr iz. lutin, fantôme, esprit
en iz. goblin, elf
port (1) iz. duende (2) iz. fantasma; espÃrito
Testuinguruan
Sentimendu minenak ere iratxo bihurri bat gordetzen du bere baitan. [Ihes betea, Anjel Lertxundi (Alberdania, 2006)]
adj. Askotan eta ozen zaunka egiten duena. Hezurretan zegoen txakur zaunkari bat atera zitzaion. Txakur zaunkariak hozkarik ez (esr. zah.). (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zaunkari. (V; H, Zam Voc), jaunkari, saingari (AN, L, BN, S; Dv, H), sangalari (Urt IV 120), sangari (H), saunkalari (V; -aari V-gip), zaingari (G, AN, L), zainkari (H), zangari (Lar, Añ (G), H), zankari (H), zaukari (H), zaukalari (G, AN), zaungari, zaunkalari (V). Ref.: A (saunkalari, zaingari, zaukalari, saingari); A Morf 87 y 95; Lh (saingari); Iz ArOñ (sáunka); Etxba Eib (zaunkalarixa).
Ladrador. “(Perro) ladrador, nunca buen mordedor, txakur zangaria, gitxitan ozkaria ” Lar. ” Sáunkalaarixa, el ladrador” Iz ArOñ. .
Bere zakur sangaria. Mb OtGai III 283. Adierazotzeko zaukaria dala [zakurra] . Mg PAb 175. Uso kurrunkari eta xakhur sangariak. Hb Egia 154. Kozkalari txarra da / zakur zangariya. EusJok II 129. Begira zakur saunkaritik. Or Mi 78. Xakhur saingaria ez da ausikilaria. Zerb GH 1936, 120. Txakur gazte zaungari ta jauzkaria. TAg Uzt 222. Zakur zaunkari ta jauzkariari. Ib. 14. Ezurretan zegon zakur zaunkalari bat atera zitzaion. JAIraz Bizia 82. Anubis saunkaria. Or Aitork 186. Azeriaren jokaera atsegiñako yakan, txakur zaunkalariarena baiño. Erkiag BatB 20. Txakur zaunkalaria ezta aginkaria. EgutAr 17-11-1962 (ap. DRA). Gerruntza bidutzi zaunkariz inguratuta. “Candida succintam latrantibus inguina monstris” . Ibiñ Virgil 49. Txakur jaunkariak, ozkarik ez. (G-nav). Inza NaEsZarr 183. Artzai makildun bat eta zakur zaunkari bat naikoak dira. Agur 28-7-1973 (ap. DRA). Zakur saingariak ausiki guti. EZBB II 137. (Uso predicativo).
Atea dizut kirrinkari / eta zakurra zaunkari. Or Eus 27. (Uso sust.).Perro.
Laguntzat dituztela / eiza-zaukariak. (perros de caza) Mg in VMg 111.
Sinonimoak:
izond. [zaunka egiten duena]: maukari (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond. ladrador, -a
fr izond. qui aboie
port izond. ladrador(a)
Testuinguruan
Txakur zaunkariak hozkarik ez (esr. zah.). (Hiztegi Batua)
Reply