izond. 1. Urduria 2. Bihurria 3. Bere burua apaintzea atsegin duena (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
tirtiri.
1. (G-azp), tirtirin (G-to ap. A ). Inquieto, activo, movido. “Persona presumida” A. Emakume gazte ameslariak, oroitzen zerate zein tirtiri egon ziñaten, jantzi luzez ta ille arroz apaindurik lagun artera lenbizi erten bearreko garaian? Ag G 334. Arratetxok, tirtiri utsa, etxeko txulo guziak buruz ikasita dizkik. NEtx NolaKartak (Idazkiak). Nola idatzi euskeraz? (1950). 24. Zer uste bear zikan batek, bein 35 urtetaraño bizartu ezkero, onen tirtiri, onen txitxareki ximur-xamurtu zindekenik azkenagur baten gorabera dala-ta? SMitx Arraun 87.
2. (Estar, etc.) brillante. Ta artzaiaren begitan, / bi malkok tirtiri / zerakusten miñaren / neurri eta larri. SMitx EG 1955 (5-12) 73.
1 tototu. (S ap. A ). “Sentarse. Toto zite, siéntese usted” A (s.v. toto). Jalki jendarmak eta gazteria. Toto triatian eta edan barrikotiti. AstLas 62. TTOTTOTU (L, BN, S; Dv (S)), TTONTOTU (Sal, R) (Formas con palat.). Ref.: A (ttottotu, ttontotu); Lrq /ttóttot/. “S’accroupir” Dv. “Ttottotu (L, BN, S), sentarse. Se usa aun fuera del vocabulario pueril” A. “Ttotto (L, BN, S), sentarse (voc. puer.). Como indet. de ttottotu se usa aun entre personas mayores. Ttotto zite, siéntese usted” Ib. “(Sal, R), sentarse (voc. puer.)” Ib. “Ain ttonto, kain ttonto, ez agorik ez uzkirik, nondik bear du erdi? Sentarse ¿aquí? sentarse allí, no (tiene) boca ni ano, ¿de dónde ha de parir? (BN, S)” A EY III 384 (adivinanza de la avellana). Artzañek aldiz, haritx handi baten pian ttottotürik, muxi bedera jaten die. GH 1935, 403. (v. tbn. 404) Lurrian ttotto, etzan, harat üngüra, hunat üngüra, geroago eta handiago zen haren sabeleko mina. GH 1950, 51. Jakes eta Joanesen amaren amets goxoa: bere semeak Jesusen aldeko lehen bi alkietan ttotto. A. Jaun Aphezküpia, artetarik, jaun Erretorak, üsü, ikhus dezagüla ber mahañian ttottotzen, biak zuñ alagerago. Herr 24-3-1960, 3. Oraiko ait’amak, gaur gu bezala ttottotu izan dira, funtsez solas egiteko. Herr 2-1-1964, 3. Han zagon gizona ttottoturik, kokots puntta bilgor-artean. Herr 23-7-1964, 3. Luna IX-garrena ttap, jauts zadin, eta ttottoturik jar, lurrari buruz ikusien igortzeko. SoEg Herr 24-2-1966, 1.
iz. Daratulu txikia, zurginaren lanabesetako bat. Ik. laztabin. Ginbaletarekin zuloak egiten. Giderrik gabeko ginbalet baten irudikoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ginbalet.
1. (G-azp, AN-gip, BN; SP, Deen II 58 (ginbalita), Urt II 323, Lar, Añ (G), Arch VocGr), pinpalet (L, BN-baig; Lar, Hb, Dv, H), ginbelet (V, G-to), gimalet (V; Mic 5v y 9v), gimelet (Añ (V)), binbalet (S; Hb, Foix ap. Lh.), bingalet (AN; H (s.v. ginbalet)), kinbelet (V-m). Ref.: A (binbalet, bingalet, gimalet, ginbalet, ginbelet, kinbelet, pinpalet); Lrq /binbalét/; Etxba Eib (ginbelet). “Taladro” , “barreno” Mic. “Barrena” Lar. “Pinpaletxilo, trou fait avec le foret, le vilebrequin” Hb. “Ginbaleta, bingaleta (Is), tarière, avant-clou” H (tbn. Azkue (s.v. bingalet) cita a Isasti, pero no lo encontramos en RIs). “Barreno pequeño” A. “Ginbeleta, au untza edo biurriko txikiak ol baten sartzeko zuloa egiten erabilli oi da (V-m)” Onaind EEs 1931, 201. “Vrille” Lrq. Bi martelu eta taratuli bat, haiotz bat, bi ginbalet edo taratuli xume. (1767). SenperEus 64. –Ze erramienta biar da arotzijarako? –[…] Laatrua, ginbaleta, eskoplua, zurmalluba. Mg PAb 152. Ginbeleta urrezkoa bada ere, akatsduna bada, eziñ zurik zulatuko du. Ezale 1899, 77b. Baziran sugurrak barbariñak ziruritenak eta legortzian gelditzen ziranak ginbaletakin zulatuta bezela. Iraola 137. Sotoan, pinpaletarekin barrika xilaturik, edan eta edan arizan ondoan. “Avec un vilebrequin” . Barb Leg 144. Pinpaletaren, giderrik gabeko pinpalet baten, idurikoa da. JE Med 131. Bekanikazko binbaletakin eta tiro arhin eli batekin. Herr 4-4-1957 (ap. DRA). (Adj.). Agudo, penetrante. Behatzen dio jaunak begi pinpalet batzuekin. JE Ber 71. Burdin-karrotik beha, begitarte zorrotz, pinpalet! SoEg Herr 7-8-1958, 1. Eskualdunak dion bezala: “ipurdia pinpalet”.SoEg Herr 14-13 [sic]-1961 (ap. DRA). Eta, ohepetik ateratzen ikusi zuten Pelo… Pelo artzaina, burua apalik eta gibel-aldea pinpalet. GH 1971, 348.
2. binbalet (S; Dv, Foix ap. Lh), binbale (S). Ref.: A (binbalet); Lrq /binbalé/. “Mecha de la vela de resina” A. “Mèche d’une bougie, d’une chandelle. Bimbalet est une forme fautive” Lrq.
Sinonimoak: iz.
[ginbalet 1] : laztabin, daratulu
[ginbalet 2] : irekigailu
(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Teknol.) barrena, taladro fr iz. foret, chignole en iz. gimlet, auger port iz. verruma, broca
Testuinguruan
Koadro bat eskegi nahian, ginbaleta falta zitzaidala konturatu naiz. [Leire Narbaiza, @txargain]
iz. Eguraldi hotz samarra; egun beroetan goizeko eta arratseko giro fresko atsegina. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
hozgiro.
1 (Gc, ANc ap. A), ozkiro “Frescura” A. Ozkiro gazia, gau beltza, izar-mordo aundia… Ldi IL 50. Nere ibilkera izuti ta azkarra da. Ozgiroak beartzen nau ontara. “El frío”. LMuj BideG 150.
2 Fresco. Beste auzi bat izandu zuten erri biyak arrai berriya (ozgiroa) lokabekiro saltzearen gañean. IPrad EEs 1913,
HOXGIRO (Forma con palat. expresiva). Iñularreko oxkiroa. Ldi IL 47. Oxkiro biguin batek batzarre dagizu. Ldi UO 55.
HOZGIRO EGON. “Ozgiro dago, hace fresco” A. Ozgiro dago… Erasten dan otz eze bat…! “Hace frío” . LMuj BideG 102.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar hiztegia):
es iz. temperatura baja, tiempo fresco; bajada de la temperatura
Testuinguruan
Xarma handiko gauza asko eta desberdinak ditu ikusteko (freskoak, korua, klaustro erromanikoko kapitelak…), eta kanpoko beroarekin alderatuta, hozgiro atsegina egiten du bertan. [Italia, bizitza hizpide, Anjel Lertxundi (Alberdania-Berria, 2004)
iz. Norbait edo zerbait bero dagoen edo berotzen den aldia.Udako beroaldietan. Gaztetango beroaldiak, neronen gisan, epelduxe dituenarentzat. Beroaldi batean esandakoak. Itsumustuaren beroaldian. Espiritu Santuak ematen zizkion beroaldietan.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
beroaldi.
(1) (S ap. Lrq ; Lar, Añ, Hb, H) “Calentón” Lar y Añ (cf. DAut: “calentón, la acción de calentarse brevemente y de priesa a mucha lumbre”). “Beroaldi on bat har” Hb. “Bero-aldi bat hartzea, prendre un air de feu, s’echauffer” H. “Beroaldi /beoaldi/, n., fait de se chauffer une fois, passagèrement” Lrq. v. berotu (2). Apaldu daigun ondo edo emoten jakuna, ta gero bero aldi bat artuta guazan oera. Mg PAb 110. Artuko dogu beroaldi bat guztiok, esango dogu errosarijua ta juango gara bakotxa bere gelara. Ib. 113. Non da artzaina baino xahutzaile gaixtoagorik? Bero-aldi baten hartzeko, tantai gazterik ederrena ondotik eramanen du. Dv Lab 306.
(2) (V-gip; H), berotualdi. Momento de acaloramiento, de apasionamiento, de entusiasmo. “Bero-aldi bat hartzea, prendre un air de feu, s’echauffer” H. “Momento de acaloramiento. Soiñua joten ikasten gogor asi nitzuan baiña beroaldixa pasau jatan da ziero lagata jaukat” Elexp Berg. . San Pedrok berekin zuen Espiritu Santu jaunagandik eta behar zen aldietan Espiritu Santu berak ematen ziozkan bero aldietatik. Mb IArg II 118. Iñazio Mari, noizean beiñ animako beroaldi on batzuek izanda ere, askozaz epelagoa zebillen geienetan. Ag G 19. Gudaketaren beroaldian etsaiaren eskuetan erori ziran jaki mordoska batez berak gizentzen utzirik. “En el ardor de la refriega” . Zink Crit 52. Ezpaita biotz-beroaldiak otxantzeko, aldia bezaingo bitartekorik. TAg Uzt 246. Baño geiegitxo itzegin nun eztabaidako beroaldian. Ib. 97. Bero aldia joan eta zentzuz pentsatzen zuanean. JAIraz Bizia 56. Gizona sarritan oi da aldakor, batez ere bere asmoak beroaldi baten ondoren artzen dittunean. Etxde AlosT 66. Ezin zezakean bere etorkizuna ondamendiratu, beroaldi batean, bere buruaren jabetasun oso gabe, neska bati egin zion ziñagatik. Etxde JJ 73. Beroaldietan, Etxahundar geientsuenak bezela, etzan bere buruaren jabe. Ib. 26. Aiurriz artega ta urduri xamarra zen eta Etxahundar guziek bezala berotualdi gaiztokoa. Ib. 27. Gaur, berotualdi bat izan diñat Allanderekin. Ib. 80. Beroago ta lodiago egiten zitzaidan odola, ta zaiñetan zear ibilli ere ezin zitekeala zirudien. Beroaldiaren aundia! Txill Let 104. Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik. Zait Plat 83. Eta alako beroaldi bizian ekin ere, fraileak nai-ta bere burua lurrera bota ez balu, nai-ezik bearko zuan lurrera erauzia. Berron Kijote 102. Dan-dana ikusiaz egon zan Santxo, bere nagusiaren beroaldiaz arriturik. Ib. 210. Onar, alda edo arbuia daitekeena […] ez dadila behintzat, itsumustuaren beroaldian onartua, aldatua edo arbuiatua izan. MEIG VIII 117. Ezta gaztetango beroaldiak, neronen gisan, epelduxe dituenarentzat ere. MEIG IX 91.
(3) Tiempo caluroso. Zerbait badirudizu bero aldietan; Negua datorrenean kikiltzen zera. VMg 34s. Emakumeak daukaz / gitxi asko garrian / onelako piztiak / beroaldi guztian. Azc PB 67. Badazkitzat hamabi egun kanpoan egon direnak, bi beroaldi ederrak ukhanik hastetik. Eskual 12-6-1908 (ap. DRA). Garai artan egurastiak aldaketa izugarriak egin zituan (beroaldiak eta otzaldiak, alegia). JMB ELG 13. Euria danean adar eta ostoetatik ura tantoka datorkienean barrenerako ateak zabalduaz eta iturrirako bideak irikiaz; eta bero aldian an dagon ezetasuna gordeaz ta berari eutsiaz. Munita 16. Piñudi ura zuten beren gordeleku ta babes bakarra bai bero-aldietan, eta baita ekaitz-aldietan ere. Ib. 128.
(4) Zurra, paliza. Adardun gaixtoak, zohazte hemendik, egizue lekhu, edo bertzenaz emaiten darotzuetegu beroaldi bat ederra. Prop 1895, 21s. Dorregarairen taldekoak, bear zan zigorra ta beroaldia emoteko gauza ez baldin baziran. Erkiag BatB 90.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. cada una de las veces que algo o alguien está caliente o se calienta; (temporada de) calor (2) iz. acaloramiento, arrebato, exaltación fr (1) iz. saison de chaleur, chaleur passagère (2) iz. ardeur, échauffement en (1) iz. period of hot weather; heat (wave) (2) iz. fit of anger/rage, outburst of anger
Testuinguruan
Beroaldiari aurre egiteko gomendioak eman dituzte agintariek. #gaurkohitza
iz. Animalia batek adarrez emandako kolpea.Behi batek adarkada jaurti zidan. Adarkada ederra hartu du. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
adarkada. (V, G-azp; Lar, Añ), adarkara (V-gip). Ref.: A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg (adarkara); Gte Erd 66. Cornada. “Beiñ baten, mendi bidez irakorten nindoiala itxura-bako bei batek adarkadia jaurti zestan” Etxba Eib. . “Adarkara ederrak emoteittu gure bei beltzak” Elexp Berg. . “Adarkada bat eman zion (G-azp)” Gte Erd 66. v. ADAR-UKALDI. Edonun zegoan traba, esia ta eragozketa; non-nai adarkada edo ostikada baten arriskua. Ag G 83. [Zezen gaiztoak] lenengo adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian. Kk Ab II 127. Nok gura eukean idisko gazte odoldun baten adarkadarik artu? Erkiag BatB 53. Ori be astuaren adarkadatik ezta ilgo; ezta legorrean itto be. EZBB II 82. “Adarkada, […] golpe de rama” Lar DVC 149.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. cornada, golpe de cuerno fr iz. coup de cornes en iz. goring; butt port iz. chifrada
Reply