iz. Pauma.Hegazterrena bezala harro-harro ibiliz. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
hegazterren. (e- Lar, Hb, H). “Pavón, pavo real” Lar. “Egazterren gisa arro arro ibilli” Lar s.v. pavonear. Egazterrena edo paboak lumak arrotuta kur kur egiten duenian. Echve Dev 344.
iz. Buztinezko pieza, paralelepipedo formakoa, labean errea, eraikuntzan erabiltzen dena. Harriaren ordez adreilua erabili. Adreilu gorrizko etxez inguratua. Adreiluaren kolorekoa.Adreiluzko hesia. Paper-mutur erdi belztu bat atera nuen adreiluaren zirrikituetako batetik.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
adreilu. Etim. v. DCECH s.v.ladrillo: “Del preliterario ladrello se tomó, con deglutinación, el vasco adreillu, adraillu “. (-illu SP), adrilu ( -illu V-ger-arr-oroz, L, S; -illu Lar, Añ, Hb, H), adrailu (V-gip, L-ain-sar; Lar (-allu), Hb, Dv, H (-allu V, G)), adarailu (Lecl, H (L), A; -illu Ht VocGr, Arch VocGr ), aderailu (-aillu L, BN, -allu VocBN, H (BN)), adailu (BN-baig), ardillu (Urt III 319), arrillu (G), adrillo (Gèze), adrilla (det. Foix), adaelu (Hb). Ref.: A (adailu, adrailu, aderaillu, arrillu); Lh (adrailu, adrilu); AEF 1927, 35. Ladrillo; adobe. “Brique […]. Adreilluz egiña, fait de brique” SP. “Brique” Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv y H. “Frogar, adrilluz ekidatu, adrilluzko ormak egin” Lar. v. ladrillu, barroin. Tr. Los autores meridionales emplean exclusivamente la forma adrillu, excepto EAEg y N. Etxaniz, que usan arrillu. Al Norte hay ardillu en Urte, adrillu en SenperEus, adrailu en SenperEus y Duvoisin, adrilu en Hiribarren, adarailu en Prop y Arbelbide, aderailu en Prop y Barbier, adailu en J. Etchepare y adreilu en BiblE.
Egin detzagun ardilluak eta erre detzagun ungi ungi suan. “Faciamus lateres”. Urt Gen 11, 3 (Dv adrailuak, Ur, Ker adrilluak, BiblE adreiluak). Morthero egiteko, ardillu egiteko eta larrean egiten diren obra guzien egiteko. Urt Ex 1, 14. Hamar liberaren adrillua. (1751). SenperEus 44. Aitzindegia […] zerratu […] adrailuz eta bi aldetarik palotatua eta inbokatua kastako morteroz. (1754). Ib. 49. Adrillu eta beste lur-lanak eragiten ziezteen. Lard 64. Adrilluen artian daguan morterua. “Entre ladrillos”. Ur Dial 31 (Dv adrailuen arteko). Adrilua karrakan janez, bildu zuten nolazpait papera, kisu eta mortero zariola. Hb Egia 20 (v. tbn. 140). Ez duzue gehiago populuari aitzinean bezala lastorik emanen adrailuen egiteko. “Lateres”. Dv Ex 5, 7 (Ur, Ker adrillu). Sotargaña adrillu otzezkoa zan. Arr GB 18. Paretak, harri orde, lur errez edo adarailuz eginak dira. Prop 1880a 12. Inguru guzian paretak adarailuz, salbu hegal bat taulaz egina. Arb Igand 76. Zenbat mende ez ditu Ejiptoarrek lehen aderailua egin zutela! Prop 1897, 121. Garaitikoak adailuz dela du iduri. JE Ber 56. Ohartzen gira Bilbaoko olhentzat adailu bereziak egiten dituen fabrikari. Ib. 83. Ori laster erremediyauku, buztenetik dingiliz adrillu bat ipiñite. Kk Ab II 151. Tella eta arrilluk egiten dituzten ola-jabeak. EAEg 6-3-1937 1215. –Emazte, […] aur au nerea al da?– Giusepparen matrail beltzezkak arrillu-kolorea artu zuten. NEtx Antz 148. Adrillu ta arri ezarten argina baino onuragarriago eta lagun obea ote zuzena? Zait Plat 94. Harriak, adriluak, karea […]. MEIG VI 79. Adrilu gorrizko etxez inguratua. MEIG IX 92. ADREILU-OLA (adrillola Lar, Hb (-ol); adrallola
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. ladrillo fr iz. brique en iz. brick port iz. tijolo
Onomatopeia, arrastatzea adierazten duena. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
tiri-tiri. Onomat. que expresa el pulular o el arrastrarse. Harrak gizen eta usu tiri tiri haragian ala. Othoizlari 1958 (nº 15) 153. Han zagon gizona ttottoturik, kokots puntta bilgor-artean, hala nola arrultze bat kafian, begia-espakaka tiri-tiri sugea har-artean bezala. Herr 23-7-1964 3. Ikusten zituen arrainak urean nun-nahi, harri-ondoetan tiri-tiri, hantxet, hementxet, haundiak, ttipiak. GH 1973, 91. v. tbn. GH 1974, 60.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es onomat. que expresa el pulular o el arrastrarse. fr onomatopée qui exprime le fait de ramper en onomatopoeia that expresses crawling port onomatopeia que expressa engatinhar
Testuinguruan
Han zagon gizona ttottoturik, kokots puntta bilgor-artean, hala nola arrultze bat kafian, begia-espakaka tiri-tiri sugea har-artean bezala. Herr 23-7-1964 3. Orotariko Euskal Hiztegia
1 bilgor. (B, BN, Sal, R; SP, Dv, H), bigor (H), bikor (G, AN; Lar, H), bilgogor, bilgorra (B, R; VocBN), biligor (R), bilkor (AN-egüés, B, Ae, Sal; O-SP 221, SP, Aq 179, Dv, VocB), bilkorra, gilbor (G-nav, AN-olza; Aq (AN)179), gilborra (G-nav), milgor (BN, S; SP, O-SP 221, Dv, H), milgorra (S; Gèze). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 328; A (bikor, bilgor, biligor, bilkor, gilbor, milgor), Aezk 116 (bilkor); Lrq /milgoRa/; ContR 518; Iz R 287 y 304, Als (gilborrí); Satr VocP ; Izeta BHizt2 (bilkor). Sebo; grasa animal. “Bilkorra, suif. On dit en Basse-Navarre et en Soule milgorra” O-SP 221. “Sebo que está adherido al riñón” VocB. v. ziho; gantz; cf. gilbor. Abere mota asko arkitzen dira. Bikor mota eta aragi mota. It Dial 71 (Ur sebo muetia, Dv zihotsu, Ip milgorratsu). Jaunari usain guziz onetan erreko dituzu bilgorrak. Dv Num 18, 17. Ez dut nahi zuen aharien holokaustarik, ez abereen bilgorrik, ez aratxeen odolik, ez-eta bildots eta akherrenik. Dv Is 1, 11 (Ol, Ker gantz). Danielek hartu zituen beraz bikhea, bilgorra eta ileak, eta urtharazi zituen batean. Dv Dan 14, 26. Ahariak ez du buztana baino poxi hoberik; hango bilgogorra urin eta olio bezala baliatzen da. Prop 1880b, 380. Oilo-milgorrak sortzen dituan begi txikiak bezelako maixpuilo koipetsu batzuz beterikako salda gizena. Lh Yol 21. Erran polita ori, neri erran zidan andereak ere, ez du bilkor andirik, me-mea da. FIr GH 1926, 752. Zartainerako burra aldiz, nundik nahitik eros ditake eta erosten ere da eskualde hetan; batzuetan, Frantzian bezala, bilgorrarekin guti edo aski nahastekaturik. JE Med 123. Esteak, esan, agitz ziriak, / oilloarenak bezain mê; / ori du nonbait gaitz izkutua. / Gilborrez, ostera, ainbeste. “De sebo” . Or Eus 226. Aien odola oparrigañean ixuri bear duzu; eta, beraien bilgorra ketarazi, Yauberi usai gozoko oparitzat. Ol Num 18, 17 (Ker gantza).
BILGOR-ZOPA. “Bilgorra-zopa, sopa de sebo” (R-is) Iz R 304.
adb. Harago. Saminak ez dio uzten haratago joaten. Sudurraz haratago ikusten ez zuen. Ideia orokorretatik haratago ezer gutxi dakigu (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
HARATAGO. v. HARAGO.
HARAGO (V-arr ap. Gte Erd 149), HARATAGO (S ap. Lrq; Ht VocGr 330 y 351, Dv, H) (Forma de comparativo (suf. -ago) de hara). Más allá. “Delà, au delà” Ht VocGr 330. “Plus loin, au delà” Dv. “Etxetik haratago, plus loin de l’autre côté de la maison. Eramazu haratago, portez-le plus loin, vers là-bas” H. “Aik mendiek baño arago begira dao (V-arr), […] zoaz arago (V-arr)” Gte Erd 149. Cf. infra HARAXEAGO. Haratago hara non den berze dohakabea. EZ Man I 102. Kreaturen podoreek bere mugak dituzte / Zeiñ gizonek haratago xitzen ezpaitituzte. Ib. 6. Xahatü behar dizü arren intenzioniaren begiak, amurekatik sinple eta xüxen izan dadin, eta beste moianak oro beno haratago eneganat hedatü. Mst III 33, 2 (Ch eta moian guzien artetik bethi ere xedea eneganat heda dezazunzat). Ta alea baño ariñagoak diran lasto zati zakar ariñak badaramatzi aizeak aratago ta bertan erorzen da alea bere lur pusk eta zakar astunarekin. Mb IArg I 203. Or Irunetik zertxubait arago / bitzuok ekin eutsen, geu ginean / izan geiago. Zav Fab, RIEV 1907, 534. Haren esklabo dagola, / hilltzeko orduraino / Baita kasik haratago, / Fableko giza lekhuko. Gy 103. Bai eta itsasorik zabalenak gainditzen ditu, eta hedatzen da leihorraz haratago. Arb Igand 153. ( s. XX.) Bidia gero eta haratago sartzen da mendi artetan. Zub 117. –Etxeraño lagunduko dizugu. –Baita arago ere! Lab EEguna 80. Hauk bethi joanki, joanki bethi aitzinago, eta hura bethi haratago gibelatzen. JE Ber 80. Urruñako herria bera puska batez haratago dugu. Ib. 96. Bata emen jausi, bestia an erori ta urrengua arago amilddu. Otx 156. Seina tiraldi dute; bota dute bana. / Makilena arago da zuzenik joana; / ondo-ondoan bestea… ba da naiko lana. “Ha ido un poco más lejos”. Or Eus 33 (Mi 73 aratago). Berrogei metra haratago. Lf Murtuts 20. Ontan Gazteluzar bat erdi eroria; arontzago Anaitegi bat; arago koru bat. Or QA 50. “Lurra! Lurra!” azaltzean / ez da an gelditzeko; / bat ezagun orduko / bestera abitzeko. / Lur guziak baño re / zoriona arago! SMitx Aranz 233. Bazkaltzen batez ere auek oartu nituan: […] gazte zintzo batzuk, aldameneko ingeles emakumezko bi ta arago ego-aldeko ume zikin batzuk. Anab Poli 81. Erromarrentzat auxe zan lurralderik aragoena. Ibiñ Virgil 64. Lekeitio baiño arago dagoan Santa Katalina musturretik Getariara. Etxabu Kontu 152. Jalgitzen bide zuten, Bankako oletan, hamar bat kilometra haratago, Aldudeko bidean, brontza, kobre, eta nik dakita zer burdinki. Larre ArtzainE 38. v. tbn. Haratago: LE Kop 171. StPierre 25. Zerb Azk 9. (Precedido de instr.). Más allá de. Sudurraz haratago ere hark ikhusten ez zuen. Gy 41. Jaso nai nuke albanezake / Odeiez ere arago, / Illargitikan Eguzkiraño / andik izarretaraño. AB AmaE 138. [Jainkoak] itsasorik zabalenak gainditzen ditu, eta hedatzen da leihorraz haratago. Arb Igand 153. Irten ziran portutik mutiko bi eta, igerian ekin eta ekin, neurriz arago urrundu. Konturatu zaneko, itxasoarena zan bietan bat. TAg Uzt 38s. Bazter orietaz arago ba dira beste milla mundu. “Más allá de esos espacios”. Or Poem 526. Geroztikakoak dire hemen aipatuko ditugunak. Paperik ez da, edo guk ez dugu bederen kausitu, Duhalde jesuistaz haratago doanik. Ib. 75. (Precedido de ablativo). Más allá de. Konfia berebaitan guziék eriotzeraño, ta eriotzetik aratágo ere eternidaderáño. LE Urt (ms.) 141r. Baita margazki ta idurikizun beren eginbide doietik aratago eramanez! Or Aitork 287. Bixta hainitz hetsiago da haatik Beratik haratago: nihun ez da mendia mendiaren ondotik baizik! Zerb Azk 38. Baionatik eta Tarnosetik aise haratago ikus ditake itsas-hegia. Or Poem 38. (Usado como sust.) Birjiña agertu ta bere artan / sortu zan pake-aroa, / pakearekin aurrerapena / ta arago’rako gogoa. SMitx Aranz 90. Euskal-arnasa naikorik-ezak / indartze zun, arago’ak. Ib. 101. (Con -ko, adnom.). “Haratagoko, qui est de plus loin, d’au-delà” Dv. Uzten dituzte misionistak beren erriak […] eta joaten dira Indi urrutira, Txina, Mogol ta aragoko beste anitz baztertara. Mb IArg I 287. Beste baso batera eruan biar ixan eben, beraz, ta gero beste batera, ta geruago aragoko batera, baña alperrik. Otx 91. Usigi batak, jarrai bestiak, ijuti aragokuak eta zurizgora ondotik etozanak. Ib. 137. Joan ara, beste alderantz egin, orko zaldi orreik ikusi, aragokoen agiñeri begiratu… Bilbao IpuiB 222. Iztunaren itzak oro baietsiz, beste batek: Emaztea ebain-ebain egin omen du. Bai, iltzer utzi omen zun, ekin zion beste batek plazerki. Sendagilleak gau guztia alboan egin omen zun. Ta, oneratu al-da? Aragoko batek. Etxde JJ 138. Neurriz-aragokoa zerizkion neskak ainbesteko etsipenari ta eroapenari.TAg Uzt 266.
Sinonimoak: iz.
[haratago] : harago
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adber. más allá fr adber. plus loin en adber. past, beyond; further port adber. para lá
Testuinguruan
Ideia orokorretatik haratago ezer gutxi dakigu. (Hiztegi Batua)
MARTXUKA GORRI. “Framboise, martzuka-gorri” T-L. “Baditu […] 4 edo 5 ara mauru eta “framboises”. Martzuka-gorria erraiten zaio eskuaraz azken fruitu huni” Herr 3-10-1963, 3.
Sinonimoak: iz.
[mugurdi] : mugurdi, masusta gorri (Elhuyar Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. frambuesa fr iz. framboesa en iz. raspberry port iz. framboesa
Testuinguruan
Airea martxuka gorri helduen usainez beterik zegoen.
adb. Astiro-astiro, pauso txikiak emanez. Ik. taka-taka. Txaka-txaka, astiro-astiro, joaten zen aita lanean zegoen tokira. Katetik oratuta, txaka-txaka eta apal-apalik eraman zuen astoa etxeraino.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
txaka-txaka. txaka-txaka. v. TTAKA-TTAKA (s.v. taka-taka).
TTAKA-TTAKA (V, G-to, L, B, BN, S, R-uzt), TXAKA-TXAKA (V). Ref.: A (ttaka-ttaka, txaka-txaka); Lh; Satr VocP; Elexp Berg. (Formas con palat.). “Ttaka-ttaka, a paso corto” A. “Poquito a poco, a paso corto” Ib. “À petits pas” Lh. “Artu bi marmintt, olaxe, mokor banatan, olaxe eskuekin, abarka baltzak, buruko paiñeluak olaxe, taka, ttaka, ttaka, ttaka, Osintxura” Elexp Berg. Txaka-txaka, astiro-astiro, joaten zan aitta lanean egoan tokira. Echta Jos 349. Zortzi egun badituk ttaka ttaka bere oñez dabillela. EEs 1912, 68. Txatxa daukat nik, goxo-goxoa, / ointxe erramatik artua. / Txoko-txoko (txaka-txaka) ia bazatoz ointxe / berau artuten, zerua! Zam EEs 1917, 195. Nik beingoko / txaka-txaka juanda, / iñok baño obeto / neuganatuko neukez / bosteun lauerleko. Enb 171. Auntzak neuk eruan gura dodaz nik neure aurretik, makillatxubaz txaka-txaka. Otx 115. Katetik oratuta, txaka-txaka eta apal-apalik eroan eban etxeraiño [astoa]. Bilbao IpuiB 204. Orenak ttaka-ttaka / aintzina neramaka. “Lo gabea” (ap. DRA). Baserritar bi, milla metro inguruko bidian oiñez, txaka-txaka, kuarteletik Abueloren tabernara bitartian. Gerrika 230.
Sinonimoak: iz.
[txaka-txaka] : taka-taka (Hiztegi batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. poquito a poco fr adb. petit à petit en adb. bit by bit, little by little port adb. pouco a pouco
Testuinguruan
Ekarri eskutxoa hona, eta goazen txaka-txaka haraino. (Elhuyar hiztegia)
Reply