1. (BN-arb-ad ap. A; Dv (BN), H (L)). Vaso. Gandola bat garagarki. “Un gobelet de ptisanne”. Birjin 316. Gandolaren eta plataren kanpoa garbitzen. TB Mt 23, 25 (Lç kopa). Galdetu zuen gandola edo basotara bat ur. Jnn SBi 479.
2. “(BN-mix), alcantarilla” A. Cf. kandola. Sartu adi gandolatik zear ta ikusikok zer aurkitzen dokan. EEs 1925, 33s.
iz. Etxetik kanpora olgetan gaua igarotzea; gau guztia irauten duen jaialdia. Ik. gau-pasa. Gaupasa egin. Gaupasa bat eratu, antolatu. Gaupasa-tabernak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1. gaupasa. (Uso adv.). Pasando la noche. Barkoxen gelditu baitzan gau-pasa. Etxde JJ 125.
2. (Sust.). Noche en vela(normalmente de fiesta). “Etxetik kanpo parrandan gaua igarotzea; gau guztia irauten duen jaialdia” ZestErret . Jatordu arek eta gau-pasak / sortu dio azken gaitza. NEtx LBB 291. Noiznai eginaz gau-pasa. Auspoa 105, 113. (ap. ELok 28) Amaika gau-pasa egin nizkin; ez jolasean ta zurrutean, ordea; illargi-argitan belar ebakitzen bai. Ataño TxanKan 237.
Sinonimoak: iz.
[gaupasa]: gau-jai (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. fiesta o festival que dura toda la noche fr iz. veillée festive, nuit blanche en iz. all-night party port iz. festa ou festival que dura a noite toda
Testuinguruan
Herriko jaiak ziren eta gaupasa antolatu genuen. (Elhuyar hiztegia)
iz. Babesgarritzat erabiltzen den gauza. Hartu iskilu eta babeski, eta ni laguntzera jaiki. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
babeski. Escudo, defensa, protección. v. babeskin, babesgarri. Mutil gazte bat lênengo aldiz [eultzian], / lepoan babeskirik ez, / utzi zatuka ta beazka asi / bizkarrean dun azkurez. Or Eus 338. Babeski zuten itzala igesi yoan zaie. Ol Num 14, 9. Dabidek Adadezer-en agintariak zekazten urrezko babeskiak artu ta Yerusalemera eraman zitun. Ol 2 Sam 8, 7. Asi dezagun, Jauna, kristau gudaritza baru santua atereaz, etsai gaiztoa burrukatzeko babeski dakidigun. “Continentiae muniamur auxiliis”. Or MB 160. Artu ixkillo ta babeski, / ta ni laguntzera ieiki. “Scutum”. Or Ps 34, 2 (Dv erredola, Ker eskuko ta soiñeko armak). En DFrec hay un ej. más.
1postpos. (Artikulurik eta kasu markarik gabeko izen sintagma baten eskuinean). Heg.g.g.er.Gaberik. Zu gabetanik ezin bizi. 2postpos. (Aditzari dagokiola, haren partizipio burutuaren eskuinean). Heg.g.g.er.Ongi dakizu, inork esan gabetanik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
gabetanik. (G ap. A Morf 385 ; Urt II 184, Lar, Dv (G)), gabetandik(an), gabetanika(n), gabentanik, bagetanik (Lar, H (V, G)), betanik Sin. “Sin, en un dialecto es también gabetanik, bagetanik, v.g. duda bagetanik” Lar. “Es pleonasmo de gabe, gaberik” A, que lo da como S, sin duda error por G (ya que cita a Ur). v. gabe. Tr. Propio de la tradición guipuzcoana; aparece ya en Larramendi, pero se documenta sobre todo en el s. XIX; en el s. XX apenas hay ejs. sino en textos populares. La forma más empleada es gabetanik; además de los autores citados infra, hay tbn. bagetanik sólo una vez en Lizarraga de Elcano sg. LE-Ir, y betanik en Salaverría y Ostolaiz. Hay un ej. en Duvoisin (¿errata por gabetarik ?).
(Precedido de part.) Eziñ iñork ere begira dezakeana […] itxutu gabetanik. Lar SAgust 12. Ongi dakizu, iñork esan gabetanik. It Fab 131. Goizetik arratsera ari dira lanean gelditu gabetanik. It Dial 26 (Ur baga, Dv, Ip gabe). Ez det uste iñun ere / dagoala maisurik, / bere aprendiz-urtiak / pasa gabetanik. (1864). Noe 22. Eske juan gabetanik, mesedegilleak zeguan tokira bear zuena bialdutzen zioten. Aran SIgn 65. Nekatu gabetandik nai luke mantendu. Tx ( in Imaz Auspoa 24, 139). Esan gabetanikan / zeñ diran izenak. Yanzi 202. Politikan sartu gabetanik. Ldi IL 169. Erderaz berdin mintza liteke / euskera aztu betanik. Salav Auspoa 39, 95. Naiz belarra ebateko / garaia izanik, / pasa bearra zegon / egin gabetanik. Uzt Sas 111. Batere kezkik jarri betanik / garbi ikusia dago. Ostolaiz 51. v. tbn. Izt C 27. Arrantz 16. Bil 30. Bv AsL 197. JanEd I 77. Tx B 127. Ostolaiz 83. Gabetandik: Ud 109. Moc Ezale 1899, 3b. Auspoa 97, 85. Gabetandikan: Xe 174. Gabetanikan: JanEd I 90. Gabentanik: Auspoa 97, 31. Bagetanik: Bil 79. Aran SIgn 51.
(En expr. temporales). Antes de. “Bi urte gabetanikan irurak il ziren (AN-gip)” Gte Erd 42. Lau urte gabetanik, urrikituko zaiote. Dv Lab 36.
(Precedido de alativo) Zaude, zaude, Maulera gabetanik. Etxde JJ 252.
(Precedido de tema nominal nudo o pron.). “Sólo se oye en la locución ni gabetanik ‘sin mi'” A Morf 385. Ez da atsegiñik / mundu onetan iñon / zerbait gabetanik. It Fab 44. Asnasa gabetanik gelditu. Ur Dan 10, 8. Zu gabetanik ezin bizi. Bil 105. Arrazoi gabetandik esan dezun itza, / sinistatu duena etzeguen gaitza. Xe 287. Uste gabetanik umiltasunian egiten dira erorte mingarriak. Bv AsL 197. Juan Jose gabetanik / eiñ zuten tortilla. AzpPr 50. v. tbn. Noe 38. Gabetandik: Moc Damu 19.
(Precedido de sust. con suf. -(r)ik) Perillik gabetanik ikusi zan. Aran SIgn 11. Dudarik gabetanik. Xe 180. Xantxarik gabentanik / erranen dut ziñez. Auspoa 97, 28. Kulparik gabetanik / noiznai preso jarri. JanEd I 88. Kezka gaiztorik gabetandikan presentatu zaigu plazan. EusJok 145. Dudarik gabetandik dauzkalako zaiñak / senduak eta zaillak, odolez ordaiñak. MendaroTx 421. v. tbn. EusJok II 126. Sor Gabon 23. Gabetanik: Yanzi 92. Gabetandikan: Alkain 103.
(Precedido de sust. det.) Olerkaria deritzan gizatxoro ori gabetanik, ezta ezagun izan ez erri-pizkunderik, ezta erri-elerti betetasunik. Ldi IL 37.
(Empleado sólo) Abere-mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea bazuten / toki guzietan. / Gabetanika zeuden / igelak bakarrik. It Fab 57.
2. En vez de. v. gaberik (3). Arkera, susara, yel, irausi, lau izen bakar oetatik dakite euskaldunak, ardi, beia, beorra edo zerria dan ume eske dagoena, erdarak bezala esan bagetanik: la oveja está alta; la vaca está alta […]. Izt C 168. Alako batean etzuela lorik egin al izan buruak eman zion, eta gogoa maiean, txalin ta erratilu-artean, gabetanik, ogera begira zedukala. A Ardi 47.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es postp. (Heg.) (izen-sintagma mugagabeekin erabiltzen da, eta delako sintagmak ez du -ik kasu-atzizkia hartzen; aditzari dagokiola, haren forma burutuaren ondoren ezartzen da) sin fr sans en without port sem
Testuinguruan
Ongi dakizu, inork esan gabetanik. (Hiztegi Batua)
adret. (BN-ciz-arb, S; Ht VocGr , VocBN , Gèze, H). Ref.: Lrq (adret [oxít.]); Gte Erd 2. Hábil, mañoso. “Adreta, anzosa, adroit” Ht VocGr 269. “Adroit” Gèze y VocBN. “Adroit, qui a de la dextérité, dans les travaux manuels et les exercices du corps; mais on n’y comprend pas les ressources de l’esprit qui n’ont pas pour objet ces travaux ou exercices” Lrq. “Lanean adret da (BN-ciz-arb, S)” Gte Erd 2. v. abil, antzetsu, trebe. Armetako adret izala / orai ezagützen diat. Xarlem 524. (v. tbn. 911) Armetan hain adret izanik / eta halere goithürik. Abraham 668. Prima eraman düzün jaun aphez adreta. Etch 458. Mattiuren eskuraz geroztik pilota […] / Jokoa du segura, adret eta presta, / Haren erreturnaren parerikan ez da… In. Zerb Azk 112. Han, pilotaren gainean, gibel gibelean, edo zimeta-gainean, eta pilota-bilzale adreta. Herr 13-10-1955 (ap. DRA ). Zoinu berezi hartarik dela begiztatzen lehenik ofiziale ona, eta bere eskukaldi adretetik gero. Larre ArtzainE 100. (Uso sust., tras gen.) Harrigiliren adreta! […] Mürria gaxki egin eta erdiruak lohiz thapa! ‘Que le maçon est adroit’. Etch 304 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 281).
ADRETIK (Estar, etc.) dispuesto, preparado. Proposatu zaiztean parabola batzu, zeinen marra eta xuria baitzen heien irazarririk, adretik eta bethi ernerik idukitzia. KadBet 157.
1 iz. Zikinkeria. Bazter guztietan dago hemen txerrikeria. Beti txerrikeriak jaten. 2 iz. Lohikeria, lizunkeria. Inon diren txerrikeriak esaten. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
txerrikeria.
(det., Lar, Añ (G, AN)), txarrikeria (V; (det.).Añ (V)), txarrikeri (A Morf 68), txerrikei (G-azp), txerrikaria ((det.).Añ), txarrikaria ((det.).Añ). Ref.: A (txarrikeria); Etxba Eib y Elexp Berg (txarrikerixia); ZestErret (txerrikei). Suciedad, porquería; cochinada, guarrada. “Porquería” Lar, Añ. “Porquería, suciedad, inmundicia” A. “Baztar guztietan dago amen txarrikerixia” Etxba Eib . “Etxe aretan jeuan txarrikerixia” Elexp Berg. “Hau dek txerrikeia dona hemen: erropak alde batian, trastiak bestian” ZestErret. Mendebal putza eta uriol andia ta isuski asko bear dira dagoan txarrikeria kentzeko. Ezale 1899, 12a. Kuraziño gauzetan txarrikeririk etxaok edo obeto esateko, txarrikeriak izaten dozak gustiak. Kk Ab II 13. Txomin-Saguk saltze-eban “txarrikerie” ia nok edan biar eban. Ib. 90. Ni […] edari eder-gozuak gordeten dittubezan ontzijetarikua nozu eta zu, barriz, edozein zantarkeri botateko edo biarba, txarrikeri andijaguak egitteko erabilli oi diranetarikua. Otx 55. Sagu higuingarri bat ekarri euskun ezkatzera […]. Txarrikeri hori botetan ezp’ok epherdixa berotuko xeuat! Osk Kurl 48.
txarrikeria (V ap. A). “Lascivia, deshonestidad” A. Inmoralidad. Eskolia bide dala, gaur arin zabaltzen da irakaste ona, baña astakeriya ta txarrikeriya be bai. Kk Ab II 80.
Reply