Euskaraz ulertzen duten guztiekin euskaraz egiten du uneoro. Kideek euskaraz ulertzen ote duten ez dakienean lehen hitzak, beti, euskaraz egiten ditu; euskaraz ulertzen badute, euskaraz jarraitzen du. Batzuetan zaila izan arren, elkarrizketa elebidunetan ere euskarari eusten dio kideek ulertzen dutenean.
euskaraldia.eus (moldatua)
Euskaraldia
Euskara ulertzen duten hiztunen arteko hizkuntza ohiturak aldatzeko ariketa soziala da Euskaraldia, gizartearen gune guztietara zabaldua eta denborari dagokionez mugatua. Euskaraldiaren helburu nagusia herritarren hizkuntza ohiturak aldatuta euskararen erabilera handitzea da. 2020an, azaroaren 20tik abenduaren 4ra egingo dugu ariketa eta aurten, norbanako bezala (ahobizi edo belarriprest izanez), parte hartzeko aukeraz gain, taldean parte hartzeko aukera ere izango dugu arigune–en bidez.
Testuinguruan
Ahobizi izateak ez du euskaraz hitz egiteko gaitasunarekin zerikusirik, jokaerarekin baizik! Ahal duzun guztietan euskara erabiltzeko prest? Ahobizi zara! euskaraldia.eus
1du ad. Zipriztinez bete. Ura gainezka zetorren, bazterrak zipriztintzen. Berba egiterakoan, zipriztintzen zuen aurrean zuena. 2du ad. Irud.Hegiaphaliaren izen garbia lohiz zipriztinduz. Erreka aldeko hostope iluna zeru urrez zipriztindurik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zipriztindu. zipristindu, txipriztindu (V-gip), ziprizindu (Izt 108v), txiprizkindu. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Salpicar. “Salpicar, rociando” Izt 108v. ” Berba eitterakuan, txipriztindutzen eban aurrian eukana ” Etxba Eib. “Kalietan albotik doiana txipriztindutzia, gaiztokeriz automobillakin urpotzuetatik aiñduta, arrika eitteko gauzia” Ib. v. zipriztinkatu, zirtatu. . Ura gañezka zetorren baztarrak zipristintzen. Anab Usauri 57. Hegiaphaliaren izen garbia loiez zipriztindu. Etxde JJ 99. Aramaioko ibar-zelai oro, basetxez zipristindutako elur-maluten antzera. EG 1958 (1-2), 54. Bide zabala zipriztindurik / kristauen odol beroa, / il bear triste errukarria / ez ote da emengoa? Basarri “Kamioetako jende galtzea” (ap. DRA). Eguzkiz zikindutako laño-mordoak itxasoa zipriztintzen dute. LMuj BideG 78. Edankeriak agindu guztiak zipriztintzen baditu ere, seigarren eta bederatzigarrenak bereziki. MAtx Gazt 78. Iainko izango da niretzat eta aren opal-arria, maiz, nere artaldeko bildots xamurren odolez zipriztinduko dut. Ibiñ Virgil 31. Errekaldeko ostrope illuna / zeru urrez txiprizkindurik. NEtx LBB 349. Mutikoxkorrek botatzen zioten . harrikoxkor bakoitza bere erraietako odol beroz zipriztinduaz. PPer Harrip 13. Behatza odoletan bustirik, zazpi bider zipriztinduko du santutegi aurreko gortina. Bibl Lev 4, 17 (Ker txipristindu, Ol zirpizindu). En DFrec hay sendos ejs. de zipriztindu y zipristindu.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. salpicar (2) du ad. [ihinztatu] rociar (3) du ad. (hed.) [ospeari kalte egitea] salpicar frdu ad. tacheter, éclabousser endu ad. to splash, to spatter port (1) ad. salpicar, borrifar, espirrar (2) rociar, orvalhar
Testuinguruan
Ez zipriztindu, kontxo! [Ostiralak, Jon Arretxe (Elkar, 2000)]
adj. Gizon galdua, gaiztakeriari emana.Akitofel gizagaldu eta bihotz gaiztokoa zen. Gizagaldu eta emakume galdu haiek. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
gizagaldu. gixagaldu. (Hombre) libertino, disoluto. Gixagalduen eta bada-ezpadakuen aolkurik eztagikiala artu. Otx 98. Jokoetxeetara inguratu oi diran gizagaldu sabelzuri batzuk. TAg Uzt 173. Gizagaldu ta emakume galdu ariek. Ib. 174.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. hombre de mala vida; perdido, degenerado, pervertido; malvado, perverso frizond. homme de mauvaise vie, homme dégénéré/dépravé/perverti enizond. degenerate, depraved, wicked [man] portizond. homem de vida ruim; perdido, degenerado, pervertido
Testuinguruan
Akitofel gizagaldu eta bihotz gaiztokoa zen. (Hiztegi batua)
1. (Urt), sasitu (SP, Ht VocGr). Atrapar; apoderase de; embargar (un sentimiento, etc.). “Saisir” SP y Ht VocGr 420. “Anteoccupare, […] lehenik sesitzea ” Urt II 141. Ustekabez hill egunak / sesi ez dezakela [kristaua]. Arg DevB 153. Tenpestak sesitu gaitu. Ib. 214. Elas pena, pena triste / sesitu ziñtuena! Ib. 225. Non ezten berehala / gozo guziez sesitzen / dohatsu bat bezala. Ib. 102. Sesitzen naiz bihotzean / sekulako garriaz. Ib. 8. Laster egiñik apastara / herioak tik sesitzen. Gç 205. Jadanik nau sesitu <zes->, / goritu, / gustia nau beretu [Jesus Haurraren suak]. Ib. 82. Espantu handi batek sesitu darot ene arima. Ib. 43. Nahasmenduak sesitu darot ene bihotza. Ib. 45. Zilha nazazu zauriez, / sesi dolore gustiez / haren amorekatik. Ib. 135. Manatzen zuen ezen izpiritu lohia ilkhi zedillala gizon haren ganik, ezen maiz sesitzen zuen biolentziarekien. He Lc 8, 29 (Lç eduki, Oteiza, Brunet arrebatatu, Dv harrapatu, Ol yabetu, Leon beretu, Or menperatu, Ker artu, IBk menpean hartu). Noiz eta ere izatu baizen hillzeko ikhara batez sasitua. He Gudu 136. Gaitzak ninduenean ondikotz sesitu. Elzb Po 209. En DFrec hay 2 ejs. de sesitu. Embargar. “(L, BN), être saisi par un tribunal” Lh.
2. “(Tener tal) fruición [del bien que se posee], sasitu ” Lar.
3. (Aux. intrans.). “Sentir, éprouver un saisissement” Lh. Yende on guziak lotsatu, harritu eta sesitu ziren yakin zutenean Errege kasatu zutela Parisetik. Elsb Fram 132.
4. Comprender. Hau sesitzeko aski ginuke / bortzgarrenaz orroitzia: / gaizkirik egin daukuteneri / hobea da barkatzia. Mattin 63.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. (Ipar.) coger, atar, apresar (2) du ad. (Ipar.) entender fr (1) du ad. (Ipar.) prendre (2) du ad. (Ipar.) comprendre, saisir en (1) du ad. (Ipar.) take, grab, seize (2) du ad. (Ipar.) understand port (1) du ad. (Ipar.) agarrar, tomar, segurar (2) du ad. (Ipar.) entender, compreender
Testuinguruan
Zorion basa batek sesitu ninduen. [Azken apeza, Piarres Aintziart (Elkar, 2005)]
1 tapotz. (V-ger-ple ap. A; Añ (V)), taputz (V-m ap. A ). “Canilla, la espita” Añ. “Espita” , “tapón” Ib. “Corcho, tapón, espita. Oba izango da upelak beteten asi-orduko tapotzak uretan eukitea, será mejor tener en agua los tapones […]” A. Cf. Echaide Orio 142: “Tamucho, tapa para cerrar la bajada a la bodega en las embarcaciones”. v. tapoi. Artu upela lepo-lepuan, ekarri aska ganera, kendu tapotza ta beingo-beinguan ardauz bete-bete egin eban askea. Otx 155. Ba-yakijat ik dettu eztautsaana. Zelan egingo euan, ba, berba-egitteko-tresna ori tapotzaz itxitta euki dok-eta? Ib. 167.
iz. Bisigu arrantzako garaia. Neguan izaten da bisigutea. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
bisigute. besigute (V-m ap. Zubk Ond ), besegute. Temporada del besugo; pesca del besugo. Arrantzalien bizitzea beti izaten da neketsua, baña neguan iñoiz baño neketsuagoa. Neguan izaten da besigutea. Ag Kr 36. Santa Kataliña noiz da? Besiguteko goiz da. (V-ger) A EY III 36 (en la vers. de EZBB I 104 besegute). Lan asko ta irabazi gitxi emoten eban besigutea, aspaldi amaitu zan. Etxabu Kontu 117. Bi edo iru illabeteko besigutean. Ib. 96.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. época de la pesca del besugo fr iz. saison de pêche à la dorade en iz. sea bream fishing season port iz. temporada de pesca de dourada
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. envilecer(se), encanallar(se), engranujarse; convertir(se) o volverse malvado/despreciable/ruin (2) da/du ad. poner(se) de mal humor fr en port
Testuinguruan
Piztiek hegan edo ehizan ikasten duten bezala, gizonak disimulatzen ikasten du; hauxe dugu ofizioetan oparoena: imitatuz gizatxartu. [Trapuan pupua, Patziku Perurena (Erein, 2001)]
interj. Lgart. Harridura edo ustekabea adierazten duen hitza. Ik. koño. Kontxo, kontxo, hau ere badugu!(Hiztegi Batua)
Euskara kolokialaren eskuliburua (Asier Larrinaga)
HARRIDURA
“Gauza izugarria gertatu da”.
Interjekzioak: bai latza!; ze latza!; latza da gero!; aitaren; aitaren eta semearen; ostiela (euf.); alajaina; alajainkoa; alafede; ene; ene ba; ene bada (leung.); han; hara; kontxo (leung.); dedio!; ostia!; ze putalarru (gord); ostra; ospera; ño (leung.).
2. “Hitzik gabe geratu naiz”
Interjekzioak: egundaino, egundo; sekula halakorik; halakorik; horrelakorik; horratio.
1 iz. Gip. eta Naf. Pitzatua, arrakala. Paretan egindako artesi zabal xamar batek bide ematen zuen dena ikusi eta dena aditzeko. 2 iz. Buruko ileak orraztean egiten den marra. Ileko artesia xuxen-xuxen egina zuen (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 artesi.
1. (G-to, AN-larr-gip), artasi (G-bet, AN), artazi (G, AN-gip), artezi. Ref.: A (artasi, artazi, artesi, buruzpide); Asp Leiz; Iz To (artesiya). Hendidura, grieta. “Grietas de las manos” A. “Etxe batean armiarma-sareak eta autsa ta itzasiak edo artesiak agiri diranean, etxe artan ezta buruzpide onik (G-to)” Ib. s.v. buruzpide. “La grieta (de la madera)” Iz To. “Grietas en la tierra, producidas por sequía persistente” Asp Leiz. v. 1 arteka. Beroakin zabaldu ta otzakin estutu: arritzar aiek artezituta gelditzen ditun. Artezi aietan goroztizko ziriak sartzen dizkiñat gero. Eston Iz 43. Arkaitz-artesi ta arbol-zuloetan egiñ oi zituzten beren erresumak erle zuur maratzek. Berron Kijote 124. Nere begiok itxi bear ote, aurrez-aurre / kezka-gaia dudalarik, nai ta ez ikusteko gero / arimaren zaurien artesietatik? Ib. 157. Adarrak moztu, laban batekin artesi bat egin ta artesiortan bi garagar-ale jarri. Ostolaiz 105. (G-to, AN-gip). “(G-to), un taladro en la oreja del ganado lanar” A. “Corte o señal en la oreja del ganado lanar” BU Arano. 2. (G-goi ap. A ), artasi (G-azp) Raya del pelo. “Artesi okerra daukezu buruun” (G-goi). “Artasia atera” (G-azp).
2 artesi. (V-gip, G-goi). Ref.: Urkia EEs 1930, 30; Iz ArOñ . Cercado para guardar y ordeñar las ovejas. “Ardiak euki ta jeizteko txabol-ate ondoan egiten dan esia” Urkia EEs 1930, 30. “Pesebre de ovejas” Iz ArOñ. Sarratu ein daunarren / laño itsubak… / [ardi] danak artesirantza / bere txistubak. Zidorra Euzk 1929, 208. Gero badaude arrizko artesiik eta oiri deitzen zaie eskortak. (G-goi).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (G/GN) hendidura, grieta (2) iz. raya del pelo (3) iz. cercado para guardar y ordeñar las ovejas fr (1) iz. fente, fissure (2) iz. raie en (1) iz. [arrakala] crack (2) iz. [burukoa] parting port (1) iz. (G/GN) brecha (2) iz. (do cabelo) risca
Testuinguruan
Ileko artesia xuxen-xuxen egina zuen. (Hiztegi Batua)
1. (V-ger-ple-arrig-oroz-och-m, G-azp-nav, AN-ulz; A Morf 113), mardora (V-ger), mardura (V-ger-gip, G-azp). Ref.: A (mardera); EI 66; Iz ArOñ (mardura). “Ruedo de la saya” A. “Vuelo de vestido” A Morf 113. “Vuelo de una cosa” Iz ArOñ.
2. mardura (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. “Mardura, marduria ifiñi, el relleno que ponen las mujeres en el pecho y en el vestido para aparentar” Iz ArOñ.
3. mardura (V-gip). “Se dice de una ropa muy delgada y con pliegues” Iz ArOñ.
Sinonimoak: iz.
[mardera] : zabaltasun, lasaiera || Ad. es un vestido con mucho vuelo: lasaiera handiko soinekoa da.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. vuelo (de vestido) fr iz. pli, fronce en iz. fullness port iz. amplitude, rodado;
Testuinguruan
Gonak goi aldean joskura batzuk ditu, eta horiek emango diote mardera seguruenik. [Leire Narbaiza, @txargain (Twitter, 2020-11-08)]
1 iz./adj. Norbait galtzen edo zerbait hondatzen duena. Ik. galgarri. Jende galduak eta galtzaileak. Deabruaren asmo galtzaile bat. Apaiz arima-galtzaileak. Mihi gaiztoa da adiskidetasunaren eta bake onaren galtzailea. Bere eta besteen galtzaileak. 2 iz./adj. Galtzen duena, bereziki jokoan edo lehiaketa batean. Irabazleak eta galtzaileak. Gerra batean galtzaile gertatzen direnak. (Hiztegi Batua)
iz. 1 iz. Logaleak eragiten duen astuntasuna; logalea, logura. Loeri batek bezala, emeki-emeki hartu du gaitzak. 2 iz. Loa eragiten duen eritasuna. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. Ipar.
[logura]: logale, logura, lohasma Ipar., lokuma Ipar., Maria bekaineko haur., Martin itsu haur. , zaldi zuri (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. (Ipar.) enfermedad del sueño (2) iz. (Ipar.) sueño, somnolencia friz. somnolence en iz. somnolence, drowsiness, sleepiness port iz. sonolência
1 adb. Zah. Bitartean, bien bitartean. 2 lok. Hala ere. Ik. alabaina. Santutasun gorenera goizik igo bada, bazituela bizkitartean denek badituzten jaidurak. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
adlag. zah. [bien bitartean]: artean, bien bitartean, bitartean, anartean Ipar., arteetan Bizk.
lok. Ipar. [alabaina]: alabaina, alta bada, betiere, dena dela, dena den, edonola ere, edozeinetara ere, guztiarekin ere, haatik, hain zuzen ere, hala ere, hala eta guztiz ere, halere, hargatik, hartakotz, horratik, horregatik, inolaz ere, nolanahi ere, nolanahi ere den, zer gerta ere, zernahi gisaz, halarik ere Ipar., hortakotz Ipar., nolanahi den Ipar., nolanahi dela Heg., nolanahi dela ere Heg., edozelan ere Bizk., edozertara ere Bizk., alta Ipar./Naf., berdin Ipar./Naf., alabadere Zub., berain Zub., guztiaz ere zah., badarik Ipar. zah.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) adb. (zah.) (batez ere Ipar.) [denborazkoa] mientras tanto, entre tanto (2) lok. sin embargo fr (1) adb. pendant…, en attendant (2) lok. cependant, néanmoins enlok. meanwhile portlok. enquanto isso
1. (G-azp-to, AN-gip-araq; Izt 30r), xalkor (AN-larr). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 154; Iz To. “Corcovado” A. ” Xalkorra, decaído, encorvado por los años (AN-larr)” Inza RIEV 1928, 154. Kantuz plazara gatoz danzari / gaur Tolosako gazteria / gidari artu degu Gonzalez / Zanpanzartar ongi egiña, / izatez txalkorra bada ere / jakinduriaz txit abilla. Izt Po 138. Aitona xalkor, zelaia-barna. “Por la vega adelante va el anciano corcovado”. Or Eus 227. Atzelaria bide luzego / egin ta, dabil zalkorra. “La yegua zaguera […] tiene el lomo arqueado”. Ib. 346. Ezkurreko [=’de Ezkurra’?] xalkorra baño geiago ez aiz azitzen. “Konkorra” (AN-larr). Inza NaEsZarr 408.
[Elorria] zuaitz kaxkarra da, biurria, txalkorra, zarpilla, […] ezertarako balio eztuana. Vill in Gand Elorri 9s. Giza-bizitza ere alakoxea omen da: txalkor, zarpil, arantzez josia, miña ta samiña alde guztietatik dariola. Ib. 10.
zalkor (AN-gip), xalkor (AN-gip). “Zalkorra, raquítico (AN-gip)” Inza RIEV 1928, 154. “Hombre o mujer raquítico, pequeño. También cosa encogida, de mala raza” BU Arano.
1da/du ad. Etzanda edo eserita dagoena zutitu. Altxa zaitez lehenbailehen. Ohetik altxatu. Eskutik hartu eta altxatu zuen. 2du ad. Jaso, goratu. Eskuak, begiak, burua altxatu. Aingura altxatu. Hirurehun kiloko harria altxatu du bizkarrera. 3da/du ad. Irud.Boza gero eta gehiago altxatuz ari zen. Bat-batean altxatu zen ekaitz izugarri bat. Haizea altxatu zen eta euria gelditu. Frantziako errepublikan nahasmendu handiak altxatu dira. Prezioak altxatu dituzte. 4da/du ad. Ipar. Oreaz mintzatuz, harrotu. Ogia altxatu. 5da ad. (kontra edo aurka-rekin). Matxinatu. Erregearen aurka altxatu ziren. Altxatuko dira jendeak jendeen kontra, erreinuak erreinuen kontra. 6du ad. Eraiki. Eliza eder bat altxatu zuten. 7du ad. Ipar. Hartu, jaso, bildu. Altxa ezazu esku ohea eta joan zaitez. Lur onean uzta txarra altxatu duenak hazia laster alda beza. Hil honetan gure herrian bizi direnen izen guztiak altxatuak izanen dira. Film zuzendariak ikusleen saria ere altxatu du. 8du ad. Ipar. eta Naf. Gorde, ezkutatu. Kutxan altxatua zegoen koroa. Bere gauzak ganberan altxatzen zituen. 9du ad. Ipar. Kendu, ebatsi. Maiteen nuena altxatu didate. 10du ad. Ipar. Hazi, hezi. Seme-alabak ongi altxatu. Jainkoaren beldurtasunean hazi eta altxatu ditu. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. [zutitu] levantar(se), incorporar(se), alzar(se) (2) da/du ad. [prezioa] subir, encarecer(se) (3) da/du ad. [norbaiten kontra] rebelarse, alzar(se) (4) da/du ad. [ogiaren orea] levantar(se) (5) u ad. [jaso, goratu] subir, levantar, alzar, elevar (6) du ad. [eraiki] construir, edificar (7) du ad. (Ipar.) (sarritan preso hitza aurretik duela) detener, apresar (8) du ad. (GN/Ipar.) esconder, ocultar (9) du ad. (Ipar.) quitar; robar (10) du ad. (GN/Ipar.) guardar, recoger (11) du ad. (Ipar.) educar, criar
fr (1) da/du ad. se lever [du lit] ; lever, soulever (2) da/du ad. [prezioa] augmenter, hausser (3) da/du ad. [norbaiten kontra] se soulever, se révolter (4) du ad. (Ipar.) mettre en prison (5) du ad. (Ipar.) garder, cacher (6) du ad. (Ipar.) ramasser, ranger (7) du ad. (Ipar.) instruire, élever, éduquer, dresser [éducation]
en (1) du ad. to raise, to lift (2) du ad. [salneurria] to raise the price of, to put up the price of, to make more expensive, to increase (3) du ad. to put sth away, to keep, to collect; to organize (4) du ad. [haurrak] to bring up, to rear, to raise (5) da ad. to stand (up) (6) da ad. [garestitu] to rise in price, to increase in price (7) da ad. [matxinatu] to rebel
Testuinguruan
Hamaika Gara egitasmoak ekitaldi bat egin du Durangon, ‘Altxa!’ lelopean. [Jon O. Urain, berria.eus]
1 iz. Argi egiteko erabiltzen den argizarizko pieza, gehienetan zilindro formakoa, ardatzean metxa bat daukana. Ik. bildumen. Kandela bat piztu. Kandela-argitan. Kandela-argi ikarati baten gisa. Kandela bedeinkatuak. Erretzen ari den kandela zara, erretzen ari zarela dakizuna. 2 iz. (izotz eta kidekoen eskuinean). Nonbaitetik tantaka erortzen den ura izozten denean zintzilik gelditzen den izotz puska. Ik. burruntzi 3. Hotzaren hotzez ur jelatuzko izotz kandelak egin dira. 3 iz. Fis. Argi intentsitatearen unitatea. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
kandela. Tr. Kandela es la forma más usual, salvo en suletino y roncalés donde se atestiguan k(h)andera y kandra respectivamente; hallamos además gandera en JesBihD y Prop. En DFrec hay 13 ejs. de kandela . 1. (V, AN, L, BN, R; Lcc, Volt 97, SP, Mic 9v, Urt IV 128, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), gandela (L; Dv, H), kandera (BN, kh- S; Arch VocGr , Chaho (+ kh-), H), gandera (BN; VocBN , H), gandea ( VocBN .(s.v. hil)), kandel, kandra (Sal, R). Ref.: VocPir 352; A (gandela, kandela, kandera, kandra); Lrq (khandera); Iz ArOñ , R 404; Etxba Eib ; Elexp Berg. Vela, candela. ” Kandela, chandelle. Errenta ioiten dute kandelan ” SP. “Vela de arder, kandelea ” Mic 9v. “Le flambeau” Arch VocGr . ” Hil ezazu gandea hori, éteignez cette chandelle” VocBN . ” Kandela-kondo, cabo de vela” A. ” Kandela bat ixotizu animeri ” Etxba Eib. ” San Antonioi kandelia ipintzera doia ” Elexp Berg. Tr. Documentado en todos los dialectos.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. vela, cirio, bujía (2) iz. tipo de subasta en la que el tiempo para licitar está limitado por la duración de una vela (3) iz. (Fis.) [unitatea] candela friz. chandelle, bougie en iz. candle port iz. vela, círio
ostarku. Etim. De ost- (< ortz- ) + arku, litm. ‘arco del cielo‘. (V-m-gip-al, G-azp-bet, AN-gip; Sarask, A Apend ), oztarku (V-m; Dv), ustarku (G-azp, V; Dv (V)), uztarku (V), usterku (V-gip), uzterku (V-gip), uzterpu (V; Añ (V)), uztrauku (V?; Añ (V; + us-)), ostraku (V-m), ostriku (V-ger-arr), oztriku (V-m), ostroko (V-m), ustruku (V-ple-arr-arrig-oroz), uztranpu (V). Ref.: A (ostarku, oztarku, ostraku, ostriku, oztriku, ustarku, ustrauku, ustruku, uztarku, uzterku, uzterpu, uztrauku); A Apend (ostroko, ustargi); Bähr ArcGp 398s; Iz UrrAnz , ArOñ; Elexp Berg. Arco iris. “Arco del cielo, ostarkua ” Sarask 19 (la lectura de la penúltima y antepenúltima letras no es segura). ” Eurixa ta euzkixa batera dienian ostarkua agertzen da ” Elexp Berg. v. ortzadar, ostadar, ostilika. Ustarkuba eguan jarlekubaren inguruban, kolore berdiskiaren antzekua. Ur Apoc (V) 4, 3 (Ker ostarku; Lç, Dv, BiblE or(t)zadar, He, TB (h)oltzadar, Ip ozadar, Ur (G) ostrellaka, Ol ostadar). Ez dakust iñon pozgarririk, / Ezpada zuregan Ama maitea, / Bakarrik zu zara ostarku. AB AmaE 382. Ostarku barri bat laster / Jaioko jaku, / Zeiñ izango dan egun obeen / Señalea. Ib. 130. Bekan-uleak dira ostarkuak / eta aren bien azpian / dagoz erreten zaldun gazteak / mitxeletak lez argian. Azc PB 122. Zeru illunaren azpian ostilika edo ostarku (arco iris) ederra ikusteban Txanogorrik. Ag Kr 184. Goizeko ustrukua, arrats euri, arrastiko ustrukua, biar etorri (V-arr). Ostarkuari begiratu ezkero, aginak usteldu egiten dira (V-arr-larr [sic]). […]. Ostarkua ikusi ezkero eun urtean eztago dilubiorik (V-m). A EY I 166. Odeiak lurgaiñean batu dagidazanean, ostarkua agertuko da odeietan. Ker Gen 9, 14 (Ol ostadar). v. tbn. EE 1880, 277 (oztarku).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (batez ere B) parte de la pierna desde la rodilla al tobillo; pantorrilla fr iz. jambe ; mollet en iz. part of a human leg, from the knee to the ankle port iz. pantorilha, batata da perna
Testuinguruan
Beste guztiak isilik eta gehienak urduri daude, sekula aitortuko ez luketen arren, esku izerdituak bernen aurka indartsu igurzten edo zigarroei atxiki urduriak emanez. [Burua txoriz beterik, Iñaki Irasizabal (Elkar, 2004)]
onomat. Bat-bateko ideia adierazten duen onomatopeia. Zer egingo, zer ez egingo, dapa!, erabaki zehatz eta errotikoa hartu zuen. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
dapa. “(Vc), voz onomatópica, que se usa para indicar la presencia de una idea repentina” A. Cf. danba. Goizalde baten bat edo bi ezeze beste guztiok lo gengozala, dapa, bat batera itzertu nintzen da iretzartu neuzan lagunek. A BGuzur 131. Kalean zear eioala urlia, betekada ederra egin ondorean… dapa beti leiora, ta auzora begiradatxu bat beti. Ag Kr 50s. Eta zer egingo, zer ez egingo, dapa!! erabagi zeatz eta sustarrekoa artu eban. Erkiag BatB 26. Onomat. de disparo. Etxalartik badatoz / zazpi ega-bera, /. dapa, dapa!, bi tiro, / bat or dator beera… Zendoia 103.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esonom. (B) voz que se usa para indicar la presencia de una idea repentina fronom. voix utilisée pour indiquer la présence d’une idée soudaine enonom. voice used to indicate the presence of a sudden idea portonom. voz usada para indicar a presença de uma ideia repentina
Testuinguruan
Zer egingo, zer ez egingo, dapa!, erabaki zehatz eta errotikoa hartu zuen. (Hiztegi Batua)
(lexia) POL. Arazopolitiko edo sozial larri baina iraupen laburrekoa dela eta, gobernuak ezartzen duen estatuaren edo beronen lurraldeko zati baten bizitza politiko-sozialaren ohizkanpoko egoera. Ez du hiritarren eskubiderik murrizten, ez eteten ere.(Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
Euskalterm hiztegian
alarma-egoera. Ezohiko egoera, hondamendiek, osasun-krisiek, funtsezko zerbitzu publikoen geldiarazpenak edo premia biziko produktuen hornidurarik ezak eragindako normaltasunaren alterazio larria gertatzen denean deklaratzen dena.
Wikipedian:
Espainiako legedian, alarma-egoerak (gaztelaniaz: estado de alarma) urgentzia edo larrialdiko egoera murritza adierazten du, suposatuz, Estatuko zati batean aparteko botereak erabili behar direla denboran gehiegi luzatu gabe. Espainiako 1978ko Konstituzioaren 116.2. artikuluak honela azaltzen du:
«
Alarma-egoera Gobernuak adieraziko du, Ministro Kontseiluak emandako dekretuaren bidez, gehienez jota hamabost egunerako, eta kontu-arrazoiak emango dizkio Diputatuen Kongresuari, hori berehalaxe bilduko baita helburu horrekin; Kongresuaren baimenik gabe, ezingo da luzatu epe hori. Dekretuak finkatuko du zein lurralde-esparrutara zabaltzen diren adierazpenaren ondoreak
»
Wikipedia, alarma-egoera
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (lexia) estado de alarma fr (lexia)état d’alarme en (lexia)state of alarm port (lexia)
Testuinguruan
Alarma egoera onartu du Espainiako Gobernuak, sei hilabeterako luzatzeko asmoz. [Edu Lartzanguren, berria.eus (2020-10-25)]
iz. Egoera bereziren bat dela eta, ordu batzuetan, bereziki gauaz, kalean ibiltzea debekatzen duen agindua. Armadak hamabi orduko etxeratze agindua jarri zuen indarrean. Irakeko Gobernuak etxeratze agindua ezarri zuen atzo Bagdaden eta Samarran. (Hiztegi Batua)
Wikipedian
Etxeratze-agindua, kera-deia edo isildeia eguneko ordu zehatz batean, hiri edo estatu batean arrazoi batzuengatik, hiritarrei kalean ibiltzeari debekua jartzea da. Normalean, gobernu batek agintzen du, salbuespen egoeratan, ordu zehatz batzuetan kalean ibiltzea debekatzen duena, orokorrean gauean.
Etxeratze-aginduaren ondorioz, kalean harrapatua izanez gero, Estatuak edozein ekintza gauzatu dezake etxeratze-agindua bete ez duenaren kontra.
1 iz. Eguerdia arteko bitartea, eguerdi artea. Merkatariari herri aginduak eguartean saltzen uzten diola baina arratsaldean ez. 2 iz. Arratsaldea. Eguarteko otoitzetan. 3 iz. Egunaren bitartea. Eguarte osoan gaizki esaka. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
eguarte.
1. (A), egunarte. Día, período de tiempo entre el amanecer y el crepúsculo. Eguartean. “Entre día [= ‘durante el día’]” . Cap 124. Gaizki esaka ari zaikizkit / gaur egun-arte osuan. Uzt Noiz 45.
2. (V, G ap. A ), eberte (V ap. A ). “Entredía, después del mediodía, siesta […]. En algunas comarcas de V existe la salutación de eguarte on o su variante eberte on ” A. Euki eragingo deutsut arrastegi edo egubarte ez txaarragua. Mg PAb 137. v. tbn. AA CCErac (ed. 1900), 237 (ap. A). Zuek bere egun artean, ta zeuroen era askotako zeregiñetan, jaso betibere Jangoikoagana zuen biotzak. Añ LoraS 99. Izentau oi da egubarte bat […] merijandia egiteko. JJMg BasEsc 125. Gaurko egubartian. JJMg May 55.
3. (G-to, AN-larr; Dv), egoarte. Ref.: A; Asp ANaf. “Matinée jusqu’à midi” Dv. “Hasta el mediodía” A. “El tiempo que precede al mediodía, 10, 11 de la mañana” Asp ANaf. v. EGUERDI-ARTE. Eguarte guzian beren jainkoari aritu zitzaiozkan oska. “De mane usque ad meridiem” (3 Reg 18, 26). Lard 226. Iruterdietan berriro bildurik, jarraitu zitzaiozkan eguartean asitako sallari. EE 1880, 127. Atzo eguarte azkenean edo goizberanduan. Ezale 1899, 10a. Egunsentian aterata eguartian beren errezuak Ama Birjiñari egiteko. Goñi 115. Estropadarik ez ote-egingo? / iraungo ote eguartean? “¿Aguantará el tiempo hasta mediodía?” . Or Eus 391. Merkatariari erri-aginduak eguartean saltzen uzten diola ta atsaldean ez diolako asarretzea. Or Aitork 64. Eguneroko kalerako txangoak egoarterik geiena eramaten zion erraiñari. Ataño MLanak 171. Eguarte guzia lanean pasa ta gero, zazpi semerekin lasai bazkaltzen ari nintzala. Ataño TxanKan 221. Eguerdi arte artan ez det uste negarra besterik egin nuanik. Bukatu zan egoartea eta etorri nintzan etxera. JAzpiroz 49. Ori bukatu eta berriro buzoa, botak eta abar jantzi, mosketoia artu eta instruziora. Egoarte guztia askotan, bazkalteko ordua arrapatu eziñik. Albeniz 59.
4. eberte (V-ple-ger ap. A). “Hacia el mediodía” A.
5. ” Egunarte (BN, R), día sin ocupación” A. EGUARTE-ALDE. Sur. v. EGUERDI-ALDE. Zeña erriyaz gaiñ Aloña-mendijaren eguartealdera arkitzen dan. Aran SIgn 18.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. [egunsentitik ilunabarrera] día (2) iz. tarde, parte del día posterior al mediodía (3) iz. mañana, parte del día anterior al mediodía fr en port
Testuinguruan
Niri atzera eragin zidan, akaso, eguarte hartan pedagogiaz zerbait baino gehiago dakien lagun batekin solasaldi bat izan nuelako. Sailetik at / A Egaña (Berria)
1 iz. Handitsu gaiztoa; gorputz ehun bateko zelulak eragabeki ugaritzea eragiten duen eritasuna, inguruko ehunetara hedatzeko joera duena. Minbiziak ez du sendabiderik. Bularreko minbizia duela adierazi diote. Minbiziaren lehenengo abisua min bizi baten itxuran agertu zen. Minbiziak jotako eri batek. 2 iz. Haragiak jaten zituen zernahi handitsu edo zauri. Aurkitu zuen gizon bat, minbiziak ezpainak eta sudurra jana. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
minbizi. 1. (V-gip, G, AN-ulz-5vill, L, B, Sal, S, R; Lar, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Iz Ulz; Izeta BHizt2; Gketx Loiola (este-estu); Elexp Berg; Gte Erd 276. Cáncer. ” Minbiziek eztu sendabideik ” Izeta BHizt2. Cf. Gatxitegi Laborantza 169: Badira errapeko min mota bat baino gehiago: min bizia (mammite aigüe), kotsuduna […]. Tr. Documentado desde mediados de. s. XVIII, casi exclusivamente al Sur. En DFrec hay 5 ejs. Erakhutsi zereioan dithietarik bata minbiziaz erdi janik. Egiat 219. Santa Kataliña Senakoak serbitzatzen zuen […] kanzerra edo miñ bizia bularrean zuen bat. LE Urt 377 (ms. 135r kanzilla zuenai petxoan). Topatu zuan gizon bat min-biziak ezpañak eta sudurra jana. Bv AsL 50. Beatz arrek oñaze miñak emateaz gañera andik miñ bizia sortuko zitzaiola uste zan. Arr May 151. Min-bizia zuen eta arpegi guzia artzen zion. Goñi 71. Gorputzean minbiziya azaldu ta ustel eta kiratsez beterik Italian il zan. EEs 1913, 180. Gizaldiko minbizik aunditzen utzi bear omen dira Bebel-en esanaz. EEs 1918, 157. Gaitzepel eta minbizi aurkakoa. EAEg 12-12-1936, 525. Adiskide donge bat baño minbizi gaiztoagorik ote duk? Zait Sof 179. “Bizi min” deitu minbiziaz / mintzo zen, ixil, ez-jainkoa. Mde Pr 369. Min-biziaren atzaparretatik biziarekin aterako zanik ezpaitzan sortu. Etxde JJ 232. Ezpainak gorriak, bainan min-biziak janak direnen gorri berezi hartarik. Herr 24-12-1959, 2. Min-bizi, izurrite ta idi-zila izan arren. Zait Plat 103. Minbiziarekin hila da pairamen haundien artean. Larre ArtzainE 212. Orduko sendagilleak minbizia zala esaten zuten. Insausti 117. v. tbn. Ayesta 71. Miñ bizi: Aran-Bago ManMed 256. 2. (L ap. A ; Arch VocGr ). “Úlcera” A. 3. Cierta enfermedad del manzano. Bestela, adar oien zaurietan ezkabi, minbizi ta beste eritasunak errez sortzen dira. EEs 1916, 253.
iz. Itsas moluskua, maskorrak kanpoaldetik ilunak eta latzak, eta barrualdetik zuriak eta leunak dituena, harkaitzetan itsatsia bizi dena eta sukaldaritzan oso aintzat hartua dena (Ostrea edulis, etab.).
Orotariko Euskal Hiztegian
ARRAIN-BELARRI.
a) “Ostia, pescado, arran belarria” Lcc. “Ostra, ispel, arrain-bearri” BeraLzM. (-beharri BN-baig-mix, S; Dv, H, BeraLzM; arranberri AN-ilzarb). Ref.: A; Bon-Ond 141; Lrq. “Coquille, coque” Bon-Ond. “Coquillage. Syn. maskurra” H. “Trajeron de Santiago conchas (arrainbeharriak)” (BN-mix) JMB Mund IV 18. Cf. Etch 390 arrañ beharri zabala, ‘poisson aux nageoires plates’. Lephoan bazakharkaten orok, edergailu bezala, harri-xuri edo arrain-beharrizko lephoko bat. Prop 1887, 27. “Petite coquillage dont on couvre quelquefois les boîtes” Hb.
b) (- beharri S). “Trompe de chasse en coquillage” Lh y Lrq.
Sinonimoak: iz.
[ostra] : ostra
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zool.) ostra fr iz. huître en iz. oyster port iz. ostra
Testuinguruan
Arrain-belarri erraldoiak jan genituen Oléronen. #gaurkohitza
iz. Gairen bati buruzko argibideak ematen dituen liburua. Literaturaren historiako gidaliburuak. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[gidaliburu] : eskuliburu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. libro orientativo, libro guía, libro indicador; tratado fr iz. guide, lexique indicateur en iz. handbook, manual port iz. manual de instruções; tratado
Testuinguruan
Jardunbide egokien gidaliburua kaleratu dute. #gaurkohitza
iz./adj. (1) iz. Lardaskatzea. Nahaste eta lardaskak. (2) adj. Lardaskatua, nahasia. Dakiten euskara lardaska nahikoa dutelakoan.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
lardaska.
I. (Sust.).
1. (G ap. A ). Revoltijo; confusión, embrollo. “Revoltijo” A. Lardaska txarrak ondorenian / neka-biriak baditu. PE 56. Joan San Martinek atera ditu nahaste eta lardaskaren agergarriak. Egan-en azken zenbakian. MEIG VI 171. Relato embrollado. Orra oroitzen naizen nere bizitzako gora-beraren batzuen lardaska. Muturrik billatzen badiok, ik jakingo dek nondik asi ta bukatu. Ataño TxanKan 268.
2. Jerigonza, chapurreo. Euskera ongi ikasteko zalla, ta dakiten lardaska naikoa dala dasaten euskaldun zabar-nagiyai. EEs 1913, 259.
3. “(G-bet), chapuza, trabajo mal hecho” Zt (comunicación personal). Artoak ega-lodisko lardaska ditute. “Algunas mazorcas tienen las alas demasiado gruesas por trabajo imperfecto” . Or Eus 59. Nere eskuan dabillen lumak / egin du zenbat lardaska. MMant 109.
4. Cosa inapropiada. Lardaskaren bat egin ote nuan errezeloa badaukat. JAzpiroz 195. 5. (G-azp), lardaxka. Llovizna. ” Euri lardatsa egin du (G-azp) […] lardaska pixkat (G-azp)” Gte Erd 111. Urte ontan beti euria edo lardaxka bazan. Insausti 90.
I I (Adj.).
1. Chapucero. ” Maratza len esan dogu zer dan: narrasa ta lardaskea eztanari esaten iako” A Ezale 1897, 142a.
2. lardazka. Imperfecto. Jaso zuen begiak gauza guztien Egille onagan, lurreko gauza lardazketan lizuntzen beti euki gabe. Munita 101. HAUTSI-LARDASKA. Estropicio. Burni bidean autsi-lardaska bat egin, 101garren trena geldierazi. Or SCruz 52. LARDASKA EGIN ( (V-gip)). “Lardaskia iñ […] hacer mal, embrollar (una cosa)” Iz UrrAnz. LARDASKAN. a) “Lardaskan gauzak egin (G-to), hacer las cosas a la buena de Dios” A. Zenbat jenderekin kutsutu eta lardaskan ibili naizen jarri nai det bistan. Albeniz 230. Ni bertsotan edo lardaskan ari nintzan. Insausti 331. Ofiziokoek [sic] aserra zitezkeelakoan lardaskan hasten banintzen ez zegokidan landan. MEIG V 91. b) Picando (comida), comiendo un poco de todo. Lardaxkan bare adar-aundiyak / jaten marrubi goxuak. MendaroTx 102. Danean lardaskan ibilli, bai, bañan gutxi jan du. Lek EunD 30.
baso 1. iz. Batez ere zuhaitzez betetako lurraldea; gizakiak lantzen ez duen eremua. Baztango basoetan. Arrainak urean, abereak basoan. Ikatza egiteko basoa. Baso sarria, zarratua. Baso inausia, soildua. Pago baso itzaltsua. Basoko abereak, hegaztiak. Munikolako baserriak baso sail handiak zituen. Herri basoa. Baso jabeak diruzale dira; larrutu dituzte mendi eta basoak. || Esr. zah.: Etxera orduan basora. Basoa eta ibaia auzo, hau ez duen etxea gaizo. baso soiltze, baso-soiltze Lurralde edo lursail bateko landareak galdu edo kendu. Argentinako baso-soiltzea eten nahi du Greenpeacek. Baso-soiltzeak eragin nabarmena du klima aldaketan. Animalia ugari arriskuan daude baso-soiltzearen eraginez.
baso 2. iz. Edalontzia; ontzi horren edukia. Basoa puskatu zuen. Basoak bete. Baso bat ur hotz. Baso bana sagardo eman zien. Edan dezagun beste baso bana. Baso bete ardo. Hamar baso hartuta hamar baso hustu. Zenbait baso ardo. Baso ardoa goratu eta irri egin zuen. baso erdi, baso-erdi Ik. basoerdi; baxoerdi. Baso erdi patxaran.
baso 3. pred. Ipar.Zah. Gai, gauza. Zuk egin nazazu baso, Lorian parte izateko. baso izanda ad. Ipar.Zah. Gai izan, duin izan. Ez dira baso eta ez aski holakorik egiteko. Erran daitekeen baino gutiago edireten da ofizio hartarako gai eta baso denik.
Une horretan, ingurura begiratu, eta baso eder bat zeharkatzen ari zirela ohartu zen; urki lirainak zituzten ezker-eskuin, ilara banatan. [Arima hilak, Nikolai Gogol / Jose Morales (Ibaizabal, 1998)]
1 adj. Etorkiz bikaina dena, aitoren semeen edo alaben nolakotasunak dituena. Ik. noble. Arnaldo zaldun leinargia. Gipuzkoako probintzia txit leinargia. Etxe leinargi eta aberats batean sortua. 2 iz. Leinargitasuna. Euskaldunen leinargia. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
leinargi. 1. (-eñ- Lar→Chaho), leinuargi (Lar). (Sust).Nobleza, hidalguía; estamento nobiliario. “Nobleza” Lar. “Calidad, lustre, nobleza, leñuargia ” Ib. Etzen hiriko lehen leñargitik, bainan aberatsa zen. Birjin 377. Eleizgizonak, serorak, donedea, Gipuzkoako leñargia, leñargi akiatua eta Aide nagusiak. Ag Lar 554. Ezagutzen dezute zuen animaren leñargia edo nobleza. Kortazar Serm 32. Pobre-aitzakiz ez euskaldunoi / leñargia uka, ordea! SMitx Aranz 77. [Arimak] azturik zeukan goi-leñargira. Gazt MusIx 83.
2. + leinargin. (Adj.). Noble. Dakidalakoz dierri leiñarginagorik mündian eztela eziez enia. Egiat 37. Nasterik gabeko [españar] garbienak, piñenak, leialenak eta leñargi edo nobleenak. Izt D I. Bizkaitar liñargi eta prestuben leijaltade agirijak. (1846). BBatzarN. 163. Señorijo edo lur linargi onen mirariz […] beteko sentimendubak. (1866). Ib. 231. Gipuzkoako probinzi txit leñargian . (noble). Ag Lar 546. Deba leñargiko seme argidotarrak arduratsuak ziran. Ag EE 1895b, 169. Euskal-erria oso leñargiaren menaudia. Ag Ioan 109 (cf. ib. 158 beñargia, sin duda errata por le-). Gazte leiñargiak Hausburgtarren ikurrinpean aintzarako biltzen diralarik. Goen Y 1934, 184. Etxe leñargi ta aberats batean. Etxde JJ 17. Noble (de espíritu). Arnoldo zarraren biotz leiñargiak. Ag AL 16. Ezin ukatu diteke Iparragirre leñargia izan zala bere arlotekerian. Lab Y 1933, 193.
LEINARGIZKO. Noble, franco. Begi andi leiñargizkoak. Ag AL 11.
LEINARGIZKO ESKUTITZ. Carta de hidalguía. Erosirik leñargizko eskutitz bat. Iza EE 1881a, 126.
Haiek ez ziren ergelak, noski. Bat: Biblia zen orduan historiaurrea azaltzeko paradigma: etorki bat ematen zion euskarari, eta kronologia bat. Bi: Orduan (eta luzaro) etimologia horrela egiten zen, alegia, edo paronimia edo hotsen antzekotasunagatik (Aralar & Ararat, Gorbeia & Gordeia), edo zati ulergarrietan zatituz (Anda-luzia). Hiru: euskararen antzinatasuna eta leinargitasuna defendatuz euskaldunen pribilegioak babestu nahiz ari ziren (eta badirudi lortu ere lortu zutela). Euskara, Jainkoak sortutako hizkuntzetako bat. Euskaldunak, Penintsulako lehen biztanleak. Lehen espainolak. Espainolenak. (Nola aldatu diren kontuak). [Munduari biraka, Blanca Urgell (Berria.eus, 2020-10-14)]
betiera. (A). Eternidad. “(G?), eternidad” A. Onetsia ere Zure izenaren omena, santu baita. Aipagarri ta ospagarri betieran. (Dan 3, 52). Or MB 58 (Ol menderen-mendeetan). Azkenik âztu zait / aldien aldia, / eta betierak / nauka idukia. “Me tiene preso la eternidad” . Or Poem 518. Zeru-lurrak baiño len aldirik ez zan; zergatik galdegin, orduan zer ari zan? Iainkoaren noizkoa betiera da. Or Aitork 316. Betierako ixil-aldiaren sabore humila astiro jasta. Lasa Poem 109. En DFrec hay un ej. más.
iz. Ahultasuna.Azkar ezazu, Jauna, gure flakezia. Ezagutzen baituzu gizonen flakezia. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
flakezia. (S ap. Lrq ; Gèze, H), flakeza (Lcc, SP (sin trad.), Urt I 305, Arch VocGr , VocBN ), flakazia, flakaza (Dv), flakozia. Flaqueza, debilidad (física o moral). “Faiblesse, défaut de force, défaillance, au physique et au moral” H. v. ahuleria, flakia, flakotasun. Iainkoaren flakezá gizonak baino borthitzago da. Lç 1 Cor 1, 25. Flakezeonen bildur nax, baia / oi ta gura dot azartu. Lazarraga 1169r. Ene aldeko lagunoni / elzaen zako flakezia. Ib. (B)1204r. Seigarrena sufrietea pazienziagaz geure proximoen gatxak eta flakezak. Bet 14 (v. tbn. flakezak en el mismo contexto en CatUlz 35, CatB 52, CatLuz 20, CatAe 48, CatSal 49, CatR 49; OA 100 flakeza). Hunen gaiñean hurbilltzen dire gero flakezak, / eta ungi hilltzera du exhortatzen aphezak. EZ Man I 57. Flakaziaren erdian. Tt Arima 39 (50 flakozia). Neureganat uzten nauzunean ez naiz flakeziarik baizen. Ch III 8, 1. Ikusirik zeure Seme laztanen flakezea. Urqz 55. O, Jinko Jauna, […] gizonen flakezia eta gaixtotarzüna ezagützen dütüzüna. Mst III 46, 5 (Ch, Ip flakezia; SP erorkortasuna, Leon ahulezia). ‘Indazu hirur sosena, flakezan naiz’ diote, / platorik freskoena lagun galdetzen dute. (1780). BertsZB 121. Haragiaren flakezaz. Brtc 263. Ezkare ala bainan gure baitharik flakeza hutsa baizen. Dh 219. Medikuek diotenez flakezia hori garrhaituko duzu oraino. Laph 249. Indar handiak atzeman ditu / zutan gure flakeziak. Xa EzinB 43. v. tbn. Bp I 140. CatLav 364 (V 176). Lg I 306. CatLan 4. AR 218. Egiat 190. Monho 82. JesBih 454. UskLiB 12. MarIl 104. Jaur 207. CatS 119. Prop 1876-77, 33 y 54. Ip Hil 149. Arb Igand 177. Etcham 230. Flakeza: Harb 209. Cap (ed. 1893), 14. SP Phil 430. OA 100s. Iraz 34. He Gudu 112. Hb Esk 106. Lap 14 (V 9). Udazken amaierako eguntto bat zen, flakeziaz betea, xirimiriz hordi-hordi eginikako egun tentel horietakoa… Lasa Poem 117. FLAKEZIAZKO. De flaqueza. Ustegabeko edo flakeziazko falta xumerik gabe. Brtc 237. Orhit zite Jesüs-Kristek so batez, Jundane Phetiriri bere flakeziazko bekhatiaz nigar eragin zereiola. UskLiB 55.
1 zarraka. “(S; Chaho ms.), chubasco, chaparrón” A. 2 zarraka. zerraka. “(G-to), llevar la piedra a arrancadas a derecha e izquierda, en vez de llevar por derecho y de una sola tirada” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (1) chubasco, chaparrón (2) llevar la piedra a arrancadas a derecha e izquierda, en vez de llevar por derecho y de una sola tirada fr iz. averse en iz. heavy shower, downpour port iz. aguaceiro, pé-d’água
Testuinguruan
Euri zarraka hasi da eta gaua jausi da arratsaldearen gainera. [Lagun izoztua, Joseba Sarrionandia (mold.]
SARTU-BERRI, SARBERRI (L, BN, S ap. Lh; Lar; sarbarri Vc ap. A; Añ). “Novicio, principiante” Lar y Añ. “Recién entrado, novicio, en cualquier ocupación” A. “Nouveau venu, ‘bleu'” Lh. Praile gaztetxu edo sartubarrijak darue nekerik gogorrena. Mg PAb 125. Gatzamalliak bere, izanik sartu barrijak, ikasten dabee neke andijen ta irabazi laburraren bidez zer itxaraten deutseen. Ib. 125. Bere […] soldadubak sartu-barri legez sorrik eta urduriturik egozana. Astar II XII. Bere alabetako gazteen sarberriSor Margaritak bere aizpa ezkonduaren bidez gaztigatu zion. Arr Bearg 423 (ap. DRA). Ik, dakustanez, beti egon gura dok sartu-barri, besteon antzera eskintzariak egin baga. A Ezale 1897, 4b. An egozan sartu barriok [ildakoak], ondar gañean etzinda. Ag Kr 199. Recién entrado (en un edificio, local).Egoki ta bero agurtu zituan jaun sartuberri aiek. TAg Uzt 177. [Zoroetxean] sartu orduko […] esan ei zetsen sartu barriak. SM Zirik 21. Denak begiak sartuberriari buruz itzuli zituzten. JEtchep 102. (Aplicado a cosas).Pekatubaren ultze sartu barrija atera leite erraz. Mg CO 111. Barano aldiz bearnesetik hartua, sartuberria beraz bestearen ondoan. MIH 346. (Con complementos verbales).Jaunaren bidean sarthu berriak, eta oraiño ungi ikhasi gabeak errebelatuko dire. Ch III 7, 2. Untsa beharra günüke orano berriz erakuts lizagien bizitze huna, komentietan sarthü berrier bezala. “Tanquam boni novitii” . Mst I 22, 7 (Ip komentietan sarthü berri; SP ikhastun berri, Ch berthutean aprendiz, Ol asiberri, Pi asibarri). Konpainian sarthu berri bat zen Diego. Laph 170. Apaiz gaztetxoa nintzan ni, Leaburun sartuberria. A Ardi 83. Kaiera sartu-berria dan ontzi illuna. Mok 3. Len esan dutana, argialdian sartu-berri zenbaiti gerta oi zaizkie. Or QA 171. Eta aro ontan sartu-berriak gera. Vill Jaink 77.
Sinonimoak: iz.
[sartu berria] : hasiberri
[nobizio] : nobizio
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. novicio, -a, neófito, -a (2) iz. novel, novato, -a, neófito, -a frizond. novice, nouveau/nouvelle venu, -e en (1) iz. novice, neophyte (2) iz. novel, newbie, neophyte port (1) iz. novato (2) iz. novel, novato
ad.marroiztu, marroiz/marroiztu, marroizten || da ad. Bizk.Maiztu edo higatu, bereziki arropak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
marroiztu. Ajar(se). ” Marroiztua zer dan eztakianari oartxu bat. Soiñeko bat, […] zaartutakoan, izen bi daukaz bizkaitarrez: maiztu ta marroiztu ” A Ezale 1898, 45a. Berrogei urteotan, soñean dakartzun yantzia ez zaizu marroiztu. Ol Deut 8, 4 (Ker maiztu, BiblE higatu).
Egiazkotasun horretara mila bidetatik hel daiteke, nahiz eta ni bide batzuetatik errazago iritsi. [Desorekaren egiazkotasunaz, Jon Benito (Berria, 2009-09-04)]
1 iz. Paperaren, lastoaren edo kidekoen errautsa; ikatzaren gainean egiten den errauts zuria. Berehala ikatzak ilaunez betetzen dira. Bilaka bedi ilaun, ke. Munduko ondasunak lasto-ilaunak direla. 2 iz. Kearekin igotzen den zatikia; airean igeri gelditzen den gai xehea. Artile-ilaunak. Eskale gaixo honek bost ilaun irentsi du liho jotzen! 3 adj. Bizitasunik, indarrik, funtsik edo iraupenik gabea. Ik. ahul; geldo. Aztarna hutsal eta ilaunak. Gizon hits ilaunak. Argalak, ilaunak, ezdeusak garela. Lerro ilaun hatsik gabeak. Zer biziera ilaun, gertaera gabekoa berea! Atsegin ilaun batengatik. (Hiztegi Batua)
iz. Muskuluak garatzeko eta hanketako tendoiak eta lotailuak indartzeko egiten den ariketa fisikoa da. Gluteoak tonifikatzeko aukera ere ematen du, eta aldakari onurak ekartzen dizkio.
iz. Harrizko bidea; bereziki, harri landuz eginiko bidea, bide lauzatua. Ik. galtzada. Arabatik zetorren harbide zaharra. Erromatarren harbideak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 harbide. (V), harribide (BeraLzM), arpide. Ref.: A Apend; Etxba Eib. Calzada, camino de piedra; carretera. “Calzada” A Apend. “Calzada. Pasadera, hilera de piedras que sirven para atravesar una corriente de agua” BeraLzM. “Arpide, camino de piedra y de narrias” Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95. “Calzada, camino empedrado. Bide txingor onek, arbide batera joten dau” Etxba Eib. Azkue le da tbn. el sentido de “camino de narrias (B)” interpretándolo como “contr. de arba-bide”. Oni natzaio lotuko; / arbide au dugu Kristo. / Ortatik oin bat baztar orduko / sumatzen du ots motela, / –arbide orren ertzetan daude / bi amildegi berela–. “A los dos lados de esa calzada” . Or BM 60. Arantzazura erromes / guruzpide dan arbidez, / aldapan-gora promesadunak / –sokaz, gurutzez ta katez…–. SMitx Aranz 128. Arkaitzak autsi, irauli, jarri… / berebiziko lanean. / E’tzan nekerik barkatu bear / askatasun-arbidean! Ib. 69s. Arantzazura arribideak / zabala bear, zabala. / Txiro ta aberats, goiko ta beko, / kabi ditzan eldu-ala. Ib. 76. Arabati etorren arribide edo galtzada zarra. Akes Ipiñ 11. Gaurko arribideak edo . calzadas romanas ez dira erromatarrak. EgutAr 6-4-1960 (ap. DRA). Arbidean abarketak busti yakaz, ta guztiz bizarturik daukaz. Erkiag BatB 115. Lekeitioko arri-bidean edo kamioan, alkarri elduz joan giñan gau illunean eta zugaitz-pean. AZink 61. Arribidea betean zijoan jendea igesi. Ib. 79.
2 harbide. 1. (BN, S ap. A ← VocBN ; Dv) “Endroit où l’on peut prendre des choses qui peuvent s’y trouver” VocBN. “Lieu où l’on a les choses à la portée de la main” Dv. “Mango, lado por donde se pueden tomar y alcanzar las cosas” A. Cf. harpide. Ebanjeli guzian arkitzen duguna da Espiritu Santu beraren ar-bide, Jesusen parabolaz ta itzalez agerzen digun bat. Mb IArg I 371 (¿errata por sarbide?; cf. ib. 371 y 372 sarbide y sar-bide respectivamente). 2. Billete. Bera geroxeago joango zala, guri trenerako emateko arbidea edo boletoa. Zubill 115. HARBIDEAN ( (L-ain, S ap. A)). “Harbidean (S): a) al alcance de la mano, […]; b) en propia jurisdicción, […]. Harbidean dauzka sagarrak (L-ain), […] las manzanas tiene al alcance de la mano” A. v. irispide.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. calzada, camino de piedra friz. chaussée eniz. road port iz. pista
Testuinguruan
Atezainak langa altxatu eta sartu gara aparkalekura, jardina ederra da eta harbide bat dago aldapan gora eraikin nagusiraino. [Lagun izoztua, Joseba Sarrionandia (Elkar, 2001)]
iz. Lañoa denaren nolakotasuna. Ik. tolesgabetasun. Lañotasunez mintzatuz. Bihotz guztiak betetzen ditu bere lañotasunaz. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
lañotasun. (L-ain, BN; Ht VocGr 424 (-iñ-), Dv, H (+ -in-)), lanotasun (Urt II 40, Lar, H), lanotarzun. Ref.: A; Gte Erd 208. Sencillez; candidez; afabilidad. “Simplicité” Ht VocGr. “Afabilidad” Lar. “Caractère simple, naïf, candide, affable” Dv. “1.º (L-ain), sencillez, afabilidad; 2.º (BN), franqueza, lealtad” A. Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVIII; al Sur lo emplean Lardizabal y Arrue, ambos la forma lanotasun . Haur baten sinpletasunarekin eta lanotasunarekiñ. He Phil 492. Hirri egiten du bihotz obedienten lanotasunaz. Mih 74. Nola lanhotarzuna anitz baliatzen zaukun bezala elgarren arteko amorio hunaren begiratzeko, orobat […]. AR 432. Haritu naiz emaitera lenguaiarik klarena […] entseiatuz sartzera Lafontenen pentsatzeko eta mintzatzeko laiñotasunean. Gy XI. Hango on guziak badire Testament Zahar eta Berrian eta bere lainhotasunean bertzelako arraizia eta atsegina dute erakurtzalentzat. Hb Egia 84. Mendi handiegia zen, ez egiteko noizbait asiki eta zilho arinkeria, yelosia edo lainhotasunak. (Interpr?). Ib. 7. Zuzentasunean eta bihotzeko lañotasunean. “In simplicitate cordis” . Dv 3 Reg 9, 4. Bihotz guziak beretzen zituen bere lañotasunaz, bere amultsutasunaz. Laph 150. Kondesa prestuaren lanotasun eta konsejuak. Arr GB 140. Izpirituko lañotasun edo xinplezia. Jnn SBi 278. Lañotasun eta fidantzia osoarekin mintza gakizkion gure Jainko onari. Dih MarH 344 (ap. DRA). Guti haztatu dut ene bizian [apezño] harena bezalako lañotasunik. JE Ber 57. [Jaunari] atsegingarri zaizko lañotasunean eta leialtasunean dabiltzanak. Zerb IxtS 58.
bidegabetu, bidegabe/bidegabetu, bidegabetzen || da/du ad. g.er. Bidea galdu.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
bidegabetu.
1. bidebagetu (Añ), bidagetu (Lar), bidegatu, bidegetu. Desviarse; extraviarse. “Desaviar” , “descaminar” Lar. “Desviar” Añ. Artzaina dei ta ardia arengandik igesi! / Zerk arabil, gaizo ori, galdu ta deslai? (bakar-bakarra ta bidegabetua. ). A Ardi 118. Jaungoikoaren bidean asi-barriak eta ezyakiñak dira oraindiño, ta errez bidegabetu ta ondatu leitekez. Pi Imit III 7, 2 (SP engana eta gal, Ch errebelatu, Mst inganatü, eta galdü, Ol bidekatu, Leon gal). Ixar argija, / Bidegetuen zuzenbidia, / Ontasunian ezin obia. Enb 87. Guzi oriek ukaitean ez da irten bear, Iauna, Zugandik, ez bidegatu bear Zure legetik. “Neque deviandum a lege tua” . Or Aitork 44.
2. bidebagetu (Añ). “Agraviar” Añ. v. bidegabeztatu.
Sinonimoak: ad. g.e.
[bidea galdu]: bide egin, bidea galdu, bidea hautsi, bidekatu jas. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Jaungoikoaren bidean asi-barriak eta ezyakiñak dira oraindiño, ta errez bidegabetu ta ondatu leitekez. Pi Imit III 7, 2 (SP engana eta gal, Ch errebelatu, Mst inganatü, eta galdü, Ol bidekatu, Leon gal). (Orotariko Euskal Hiztegia)
[atera]: atera, ilki Ipar., jalgi Ipar., edeki Ipar./Naf. g.e.
[erauzi]: erauzi, irazi Ipar.
[kendu]: edeki, kendu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. (Ipar.) salir; sacar; extraer, arrancar (2) du ad. (Ipar.) quitar, retirar; arrancar fr (1) da/du ad. (Ipar.) arracher, tirer, sortir (2) du ad. (Ipar.) enlever, ôter en port
Testuinguruan
Joanttok nekez irakur zitzakeen zigor desberdinak bildu zituztenen izenak, eta bi emazteenak aurkitu zituenean, errabiak harturik, orrialdea idoki zuen eta esku artean zimurtu. [Hautsi da katea, Toti Mtz. de Lecea / Elena Touyarou (Erein, 2004)]
1. (V-ger-arr-m-gip ap. A; Lcc, Lar, Mg PAbVoc 236, Izt 72r, Hb, H). “Mendrugo” Lcc. “Gallofa, mendrugo de pan” Lar. “Morceau de pain donné à un mendiant” Hb. “Pedazo de pan o borona” A. Cf. ogiondo. Batu egizubez enparaduriko otonduak galdu ezteitezan. Astar I app. XXIII. San Pedrok lurrera egotzi bear otondoa. A EY II 454. Aitak otondo bat izatekotan. Zait Sof 115. “Dessert, le reste d’un repas” H. 2. “L’après-dîner” H.
2 otondo. 1. (G, AN ap. A ), oteondo (B ap. A ). “Planta de árgoma” A. Frantziako zelhai ederretan ez da, ez hiratze, ez eta othe ondo bakhar bat. Dv Lab 131. 2. ” Othondo (S), betónica” A. OTONDO-BELAR (B; -bedar V-gip; msLond ap. A, LandHizt 366; otheondo belhar SP). Ref.: A (otondobedar); Elexp Berg (otondo bedar). “Betónica, otondobedarra, sasibedarra (Betonica officinalis)” LandHizt 366. OTONDOKO (Alth Bot A). “Bétoine” Alth Bot 4.
1. (G-to, AN-5vill, B; Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr , H), tulubia (BN-ciz), tulumio (BN-baig), turubi, turebio (V-oroz). Ref.: A (tulubia, tulumio, turebio). Diluvio, tormenta (sentidos prop. y fig.). “Déluge. Par exagération, il s’emploie pour une grande abondance de chute de pluie. Uri tulubioak hari dira, il fait des déluges de pluie” H. “Tormenta, huracán” A. v. dilubio. Ithoa bailizateke tristeziazko tulubio batean. JesBihD 22. Hura jazarri zangon enganioari, eta biziozko tulubioari pharatu zangon. MarIl 121. Trabatu ez balute […] Erresumako nahasdurek. Tulubiozko egun deithoragarriak iragan ziren bezen laster, […]. Ib. 2. Zer turubiak zauzkun menditarik jautsi, / bazterrak gain behera dauzkute erhautsi. Eskual 18-11-1913 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
2. tulubi.Abismo, precipicio. v. tulunbio. [Astoa] tulubi batean zen / ustekabean sarthu: / baiña bihurtu zen laster ur gaiñera, / eta zilhotik athera. “Dans un trou se précipita” . Gy 306.
adj. Urdinaren eta arrearen arteko kolorekoa. Harkaitz urdinarrea. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
URDIN-ARRE ( (Lar, H)). “Gris, color entre azul y pardo, urdiñarrea” Lar. Gorontz-urdiñ-arre, bular-mokanes kolorezko, ta zanko-erditaraiñoko gona gorriakin. “Gris” . Mok 16. –Bere bizarra urdiña zan, ez? –Bai, urdiñarrea: bizi zala ikusi nion bezelaxe. Amez Hamlet 32. Eta nire begiek harkaitz urdinarre larri bat idoro zuten. Mde Pr 118. Margo urdiñarre, beltza jabetuz, / emen, or, an. I. Olabeaga EG 1956 (9-10), 2.
Eta nire begiek harkaitz urdinarre larri bat idoro zuten, ibai bazterrean zegoena, ilargiteak argiturik. Harkaitza urdinarre latz eta gora zegoen, harroka urdinarre zegoen. [Jon Mirande, Narrazioak (1951-1963, 1999) (Euskal Klasikoen Gordailua, 2000)]
1da/du ad. Estalpe hartu; babestu. Etxola batean estalpetu ginen. Har eta estalpetu nazazu zeure hegalpean. 2 (Partizipio burutua izenondo gisa). Babesleku estalpetua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
estalpetu.
1. (V, G, AN, L, BN, S ap. A ; Lar, Añ, Lecl, H). Acoger, proteger(se). Zeure bearra dot egun onetan, artu ta estalpetu nagizu zeure egapian. Añ EL2 12 (EL1 8 estalpetu; v. tbn. CS 48). Usoak usategira legez, egaz egingo dot laster, ta estal-petuko nas Jesusen biotzean, an sendatu. Añ LoraS 171. Eurak estalpetu eta eskudatuko gaituela. Ib. 142.
2. Excusar. Presona gazte bat bere egiteetan ta joan etorrietan arina eta zoroa izatea ezta on, baña dirudi, gitxi bat bada bere, adinak, edadeak, gaztetasunak estalpetuten dabela. Añ GGero 140 (Ax 190 (V 128) desenkusatzen).
3. (Part. en función de adj.). “Arcano, oculto, misterioso, estalpetua ” Lar, Añ. (Part. en función de sust.). “Sonsacar, estalpetua atera” Añ.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esda/du ad. acoger(se); cobijar(se); proteger(se) frda/du ad. se réfugier, se protéger en (1) da ad. [babesa hartu] to take refuge/shelter (2) du ad. [babesa eman] to give refuge, to shelter, to protect port iz. caderno
Testuinguruan
Har eta estalpetu nazazu zeure hegalpean. (Hiztegi Batua)
adj. Abegi ona egiten duena. Ik. abegitsu. Jendea abegikorra da Txilen. Irribarre abegikorra eskaini zion neskari. Egiazko giro abegikor eta harmoniatsua.(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[abegikor] : abegitsu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Dagoeneko itzuliko ez den normaltasuna aldarrikatu beharrean, beharbada errealitate abegikorragoak eraikitzen/pentsatzen eman beharko genuke gure denbora; eta agian ez genuke hain atxikirik sentitu beharko utzi dugunarekin. [Normaltasuna, Goizalde Landabaso (berria.eus, 2020-09-22)]
iz. Baketzeko bidea.Indarkeriaren erabilerari uko egitea eta bakebideari eustea jarri ditu baldintza gisa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
bakebide. 1. (Dv), pakebide. Medio de poner paz, modo de llegar a un acuerdo. “Moyen de faire la paix; voie, instrument de réconciliation, d’apaisement” Dv. Akhantisen erregeak igorri zuen bere ahaide bat Anglesekin bake bide zerbaiten bilha. Prop 1883, 15. Atzenik, erritarrak, eurekaz bake-biderik ikusten ez ta, aguazilla ostatutik beste norabait eroatea erabagi eben. Or Tormes 107. Jakintzatik, irakaskintzatik edo ta erlijiotik artutako pake-bideak gizadian nagusiagotzen dijoaz; gerla-gosea eta piztikeria zokoratuz dijoaz. Vill Jaink 181. Gure sinismena oztu zaigun al di ontan, pake-bideetan ere narrastu egin ote geran esango nuke nik, eta maitasuna ere urritu. BAyerbe 166. Modo de dejar las hostilidades. Gobernuaren kontra nabarbendu diran karlista guziei, erabateko barkapena ematen zaie […]. Aurrerakoan, armakin edo armarik gabe beren buruak eskaintzen ditutenai ere, emango zaie dagokien pake-bidea. Or SCruz 34. 2. (En casos locales de decl. sing.).Vía de alcanzar la paz. Ez ginen oraindik bakebidean, aski hurbil bageunden ere, inoiz ikusi ez genuen bezalako ekaitzak harrapatu gintuenean. MEIG IV 127. Halaz guztiz, auziak laster gertatuko ziren bakebidean, 1690etik aurrera. MEIG V 91.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. medio de poner paz, modo de pacificar; camino de paz fr iz. moyen de pacifier; chemin de la paix en iz. way of pacifying; path of peace port iz. forma de pacificar; caminho de paz
Testuinguruan
Bakebidean sortzen den ekimen orok on egiten dio edozein prozesuri. [Europako mugetan barrena, Edorta Jimenez (Txalaparta, 2000)]
porroskatu, porroska/porroskatu, porroskatzen || da/du ad. Ipar. Porrokatu. Harri hori porroska ezak! Murruak eraitsi eta porroskatu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
porroskatu. (L, BN, B, S; SP, Urt I 40, Lecl, Arch VocGr , H; ph- VocBN , H), porroxkatu (H (+ ph-)), purruskatu (AN-larr), morroxkatu, borrozkatu (Arch ms . ap. DRA ), purruxkatu (H (+ph-)). Ref.: A; Asp Leiz (purruskatu), Satr VocP. Hacer(se) pedazos, desmenuzar(se), destruir(se), destrozar(se). “Maltratar, desgarrar violentamente” A. “Deshacer, destrozar” Asp Leiz. v. porrokatu. Tr. Documentado en textos septentrionales no suletinos. Hay también un ejemplo demorroxkatu en Lizarraga de Elcano y porroskatu en un texto de Orreaga. Es empleado sobre todo con aux. trans. Nola emaztearen sabeletiko haziak sugearen burua porroskaturen eta zathituren zuen. Lç Adv ** 2v. Iauna, othoi, altxa zazu gure untzia flotera, / enkaillatua eztadin ethor porroskatzera . EZ Man II 150. Berak bere eskuz guztiak zathitu eta porroskatu zituela. Ax 288 (V 192). Zeren zure kolpeez porroskatu bainauzu, niri dolorea dolorearen gaiñean egorririk. Ch III 50, 5 (Mst xehekatü, Leon porroskatu ; Harriet cita erróneamente porrokatu ). Hauts, arrailla, porroskatzatzue zuen bihotzak beregaiñki. He Phil 326 (SP 324 porrokatzatzue ).Estekatu nahi zutenean, porroskatzen zituen lokharri eta gathe guziak . Lg II 138. Lürra ikharatü [zen], arrokak porroskatü ziren. CatLan 45. O sekula, o eternitatea, ala gaia bai haiz bihotzik gogorrenaren porroskatzeko! Brtc 132 (166 phorroskatu ). (Aur baten kalabera) morroxkatzen zute otsokumeek (68). LE-Ir. Hiriak behar luke / […] artilleriaz porroskatu. Iraultza 156. Bai, hemen erre nazazu, hemen phorroska nazazu, hil ondoan sekulako sutik beira nazazuntzat. Dh 104. Aberatseri galdatu, / […] / eman nahi ez badute porroskatu. FrantzesB II 23. Ez dezazuela eman xakhurrei gauza sainduak, ez eta aurthik zuen perlak urden aitzinerat, beldurrez […] itzultzen direlarik porroska zitzaten . TB Mt 7, 6 (EvL porroska; SalabBNphorroka ). Urra, borrozka zatzu ene gathe lodiak . CantIzp (1829), 47 (ap. DRA; ed. 1813, 47 porrozka ezatzu, ed. 1868, 47 porroska zatzu ). Harri hori porroska ezak. Gy 133. Trenka eta porroskazkitzu alde orotarik bihurdikatzen nauten esteka gogorrak. Dv LEd 64 (Cb Eg II 29 autsi itzatzu ). Erakustera eman nezake Orriagako Ama Birjinaren laguntza boteretsua Turkiako armaden desegiteko eta porroskatzeko (Orreaga, s. XIX). ETZ 289. Frantziako katedraletan eta elizetan hautsi, phorroskatu zituzten, errabiarekin, Ama Biryinaren eta sainduen imaiak . Elsb Fram 127. Hemen dute porroskatzen, erhausten, garbitzen bere zikinetarik lur xuria. JE Ber 8. Erhien artean bihiak porroskatu. Barb Leg 63. Besainka igorririk, phorroskatu zituen Sinaitik berekin zakarzkan bi harri bernuzatuak. Zerb IxtS 39. v. tbn. Hb Egia 82. Bordel 173. Elzb Po 215. Lap 330 (V 151). “Raspar el pan” A. Hantxe, garrari hurbil, odola hazkartu, / gero nik purruxkatu ogi dena hartu! Ox 146.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. (Ipar.) hacer pedazos, desmenuzar, destruir, destrozar (2) du ad. (Ipar.) raspar el pan fr (1) du ad. (Ipar.) pulvériser, émietter (2) du ad. (Ipar.) briser, écraser en (1) du ad. (Ipar.) shred, smash, wreck port (1) du ad. (Ipar.) estilhaçar
Testuinguruan
Mila pusketan porroskatua zen pitxarra bezain hautsia zen bien arteko lotura. [Mahatsaren begia, Eneko Bidegain (Elkar, 2005)]
bisigu. (V-gip; Arzdi Peces), bixigu (V-gip, G-azp-bet), besigu (V-m), besegu (V-ger), bitxigu, besugo. Ref.: Iz ArOñ ; FauMar 74; AEF 1960, 20; Etxba Eib ; Holmer ApuntV (besegu); Gte Erd 287. Besugo. ” Bi tonelada bixigu ekarri dituzte Donibane-Lohizunera (G-azp)” Gte Erd 287. v. arrosel. Tr. Documentado sólo en la tradición meridional. En DFrec hay 16 ejs. de bixigu y uno de besigu . Bisigu errien axur[r]ak. DurPl 124. Nai besigu, nai legatz. Ib. 60. Manutxu itxi izu / mollan bitxiguba. Echag 28. Besigua zala uste al / zenduten balia? Arrantz 13. Bixigu baten ezurrian txirristatu ta erori in dek. Sor Gabon 25. Bixigu saltzalliak. Ib. 29. Iñaxi ari zan bixiguak garbitzen. Zab Gabon 33. Jesus! Maritxu ze besigua, / orain dakazun errerik. Azc PB 93. Berze adexkide batek oiltu zaun besugo puxka bat. Mdg 132. Besigu ta atun tatoakaz azi ta loditu ninduen. Ag Kr 88. Bakallaoa saltsa gorrian, besiguak erreta. Ag G 228. Arrandeira joanda bixigua kapapian ekartzen. Iraola 26. Okela zati, bixigu-erre […] ta beste onelango gauzakaz. Kk Ab I 11. Ez dauku bixigurik, / Ez oriorik. Enb 97. Gustatutzen al zaizu / zuri bixigua? Tx B 225. Bisigu denpora danean. Canc pop. in Or Eus 111. Berrogei arratz besigu dakaz / txalupa andiak egiñak. Erkiag Arran 46. Ez eutsan ba berak jan, oriotan prestuta, besigu presku-preskua? Bilbao IpuiB 43. Bixigu bat erreta ekartzeko. And AUzta 48. San Anton, bixigua on? NEtx LBB 155. Bateko legatz eta / besteko bisigu. Uzt Sas 309. Amaika bider aitatutako / txakolin eta bixigu. Ib. 142. Naikoa diru emoten eban arraiña ei zan besigua. Etxabu Kontu 117. Lenengo bixigua ta gero txuleta bana. TxGarm BordaB 134. Osaba Pedrok berak erretzen zuan bixigua. JAzpiroz 134.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Zool.) besugo (Pagellus bogaraveo) friz. (Zool.) dorade rose eniz. blackspot seabream, red seabream portiz. goraz
Testuinguruan
Sudurmotza, oso argala, konkortu samarra, gaixo-itxurakoa zen, bizarrean azafrai-koloreko ile batzuk, eta bisigu-begiak zituena. [Jakintzaren arbola, Pio Baroja / Josu Zabaleta (Alberdania-Elkar, 2006)]
1 onomat. Masailekoaren edo ukaldiaren onomatopeia. Nik lo hartzen nuen nire dotrina eskuetan nuela, eta hark zapla!, matrailean edo buruan. 2 onomat. Bat-batekotasuna adierazten duen onomatopeia. Neskatxa bat gustatzen bazitzaion, joan eta, zapla!, botatzen zion aurpegira bere barruko gogoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 zapla.1. (V, G, AN, R). Ref.: A; Elexp Berg. Onomat. de golpe. “(V, G, AN, R), voz onomat. que denota un golpecito” A. “(V, AN), onomat. de la bofetada” Ib. ” Maixua etorri tta zapla! kriston belarrondokua ” Elexp Berg. . Lapikuari gatz gitxi egitten neutsala ta zapla belarrondoan, goizetan lo-gura izaten nintzalako, zapla. A Ezale 1898, 258a. Sartu zanerako, zapla! guardiazibillak ukabilkada bat arpegian. Ugalde Iltz 49. Nik lo artzen nuan nere dotriña eskuetan nuala, eta arek zapla! matrallean edo buruan. Salav 29. Eta . zapla, burutik bera! Ataño TxanKan 63. (V-gip ap. Elexp Berg; A Apend ), zapra. (Onomat. de una acción súbita, repentina, inesperada). “De golpe. Zapla aurkitu zuen ” A Apend. “Ein zotsan faltsukerixia zapla, arpegira bota zotsan danen aurrian” Elexp Berg. . Karnata edo amuzkia erakutsi ta gero zapla! arraia etxera. A Txirrist 194. Jai aundiena datorrenean, zapla! an bialtzen dezu erdalduna elizan itz egitera. EEs 1904 (sic), 25 (ap. DRA). Ta ibaira irixtean, zapla! erori zan. Muj PAm 61. Eta ontan zapla! zure eskutitza artu genduen. Alz Txib 86. Ostenduta egon nazan lekutik urtenda, zapra! erpia ezarri dautset. Otx 158. Ministroak ibili ta ibili zapla bilatu zuen ikazkina. (G-goi) A EY II 130. [Beiak] iru, lau, bost eta zazpi illabete ernai daudenean, indarkari ekiten die eta zapla! txal illa botatzen dute. Oñatibia Baserria 131. Gizonak, mamuxel aundi batzuek balira bezela [erori], apla! Ugalde Iltz 27. Erbia zapla, lurrera. And AUzta 54. Neskatxa bat gustatzen bazaio, joan da zapla! botatzen zion arpegira bere barruko gogoa. NEtx LBB 199. Eta batean, zapla! Susmo txarra, ezpa! Lab SuEm 202. Zapla! zuloaren erdi erdian sartzen da beribilla. R. Zapirain Agur 24-3-1973 (ap. DRA). Arria noizbait bizkarreratu omen zin […]. Orduan,. zapla!, bota omen zin arria. Ataño TxanKan 259s. Eta, zapla!, bota zidan lau lagunen razioa. JAzpiroz 173. Zauri ori ikustatzen asi zitzaidan eta, zapla!, arpegiz oiera erori nintzan. AZink 107. Gauzak konponduxe daudenean, zapla, ez zaigu bada gizarajoa hiltzen! MEIG I 171. 2. (Hb, H (s.v. zafla)). Bofetada.
2 zapla. “(G-to), pintas de perros, vacas u otros animales” A. Luma orren artian orlegijak eta amuskuak, zapla (pinta) zurijakin. Euzk 1930, 470.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) onom. onomatopeya de la bofetada (2) onom. de pronto, de golpe, de repente, súbitamente fr (1) onom. gifle (onomat.) (2) onom. d’un coup, subitement en (1) iz. [onomatopeia] slap (2) iz. [bat-batean] suddenly, all of a sudden
Testuinguruan
Ondoren, zapla, lurrera erori zen. [Errateko nituenak, Pello Salaburu (Erein, 2014)]
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es adb. sudando copiosamente, sudando a mares fr adb. transpiration abondante en adb. sweating profusely port adb. suando profusamente
Testuinguruan
Hor ibili naiz, ohean, ezker-eskuin, ezinean, gorputz-adarrak, salbuespenik gabe, urduri antzera, begirik ezin itxi, lehengo erromeria haietako txitxi-burruntzien modura bueltaka batera eta bestera, eta bero, izerdi patsetan, izerdi flotan. [«Nahikoa da, demonio!», JULEN MURGOITIO / GARA [Iritzia]]. Egungo Testuen Corpusa.
1 iz. Itsasontzien atzealdea. Ik. txopa. Anton. branka. Popan eserita dago mutil gaztea. Branka eta popa. 2 iz. Lgart. Ipurtaldea. Ostikoz popan jotzen bazaitut… poparean Popatik. Ontziek ez dute itsasoan haizea beti poparean izaten. popatik emanLgart. Sodomizatu. Bi eskuez gerritik helduta, gizona bizi-bizi hasi zitzaion popatik ematen. popatik hartzera bidaliLgart. Norbait modu txarrean joanarazi; norbaiti haserrea edo gaitzespena modu txarrean adierazi. Ik. antzarak ferratzera bidali;pikutara bidali. Betiko neska-lagunak popatik hartzera bidali zuenetik noraezean zebilen. popatik hartzera joan (Aginterazko aditzekin, arbuio bizia adierazteko). Lgart. Ik. antzarak ferratzera joan;pikutara joan. Doala popatik hartzera eta goazen hemendik! || Zoaz popatik, neska! (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 popa. 1. (V, G, AN-ulz; Lcc, Volt 108, SP, Urt I 14, Lar, Añ, Ort Voc). Ref.: A; EI 165; Etxba Eib. Popa(de barco). ” Poparean dauko aizea (Vc, Gc), el viento tiene por la popa” A. ” Popatik aizia dabela doia itxas zabalian ” Etxba Eib. . Untziaren popa o gobernatzen den tokian (B, s. XVIII). BOEans 872. Kaitik urtenaz batera popakoak Done Nikolasi ta Antiguako Andra Mariari arren egiten dautse. A BeinB 58. Inguratu giñan, igarian, popaz gora egoan txalopara. Ag Kr 89. Popa gañetik ojuka. Iraola 102. Ontziak itsasoan eztute aizea beti poparean izaten. A Ardi 91. Arraun bakhar batekin, popan zutik, huntzirat eraman giñun. Osk Kurl 130. Olatua popatik. Balad 213. Aize biguna erara oso edo beintzat poparean ezarren ere, lagungarri izaten ebenetan. Erkiag Arran 78. Arratsaldean poparean (popatik) asi jaku aizea. Berriat Bermeo 390. Orain poparean datorren haizea, onerako nahiz gaitzerako, ez da ordukoa. MEIG VIII 47. En DFrec hay 4 ejs. v. tbn. EZBB II 119 (V-m). 2. (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. “Trasero” A. ” Popiakin jo dau lurra ” Etxba Eib. Ostikoaz popan (atzean) joten bazaitut u… Ag Kr 64. Baserritarra tirri-tarra, jo popan da errekara. (V-m). EZBB I 60. Tosta gaiñean popako txintxurrak urten arte bear dau erramulariak. (V-m). EZBB II 115.
2 popa. (gral.; Lar, H). Ref.: A; Lrq. “Sopita de niño” Lar (s.v. xapoipa). “Popak, sopitas que se dan a los niños, y burlándonos de uno decimos, oritzu popak, que es tratarle de niño” Ib. (s.v. popar). “Nahi duzu popa? voulez vous de la soupe à manger […]. Par ironie et pour exprimer que quelqu’un agit ou parle en enfant: emotzue bada popak, donnez lui donc de la bouillie” H. “Sopa (voc. puer.) A. Papa ta popak jaten badaki, / mamatxua edaten bere bai, / ta txitxitxua txi eginda jaten / laster ikusikogu alai. Zam EEs 1917, 198.
3 popa. “(R), topetazo de carneros y bueyes” A.
4 popa. “Mépris, dédain” Lh. Cf. 2 popatu.
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[itsasontziaren atzealdea]: txopa
[ipurdia]: beh.ipurdi, uzki Ipar.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
adj. Jende asko dagoena edo bizi dena. Hiri handi eta jendetsua.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
jendetsu. (Dv, T-L), jentetsu (V-gip ap. Elexp Berg ). Populoso; multitudinario. “Populeux” T-L. ” Oso entierru jentetsua izan da ” Elexp Berg. Edo ezperen jendetsu Prinzearen armada. EZ Man I 45. Flandesko uri jendetsu Brujas ta Anvereskora. Aran SIgn 65. [Hiria] nahiz den hemengo handienetarik eta jendetsuenetarik bat. Prop 1876-77, 303. Bilbo au berez da beti jentetsua ta bixi-bixija ta eragiña. Kk Ab II 124. Hendaian, Donibane Garazin, herri jendetsu guzietan. Lf ELit 221.
iz. Ipar. Frantzian, estatuaren ordezkaria departamenduan. Jaun prefeta. Ministroak Bretainiako prefetei helarazi dien manua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
prefet. ( VocBN , Gèze). Prefecto (de un departamento francés); gobernador de una provincia. Ministro, deputatu, yeneral, prefet, bankier eta tratulari. Hb Egia 135s. Prefeta hargatik ez da ausartatu holako egitatearen bere gain hartzera. Prop 1876-77, 3 (hablando del gobernador de una provincia china). Gure prefet guzien buruzagia. HU Aurp 140. Napoleon hirugarrenaren prefet bat. Barb Sup 176. Mirua bezala elikopteretik beha zagokioten prefetari hel-arazi ere: […]. SoEg Herr 29-10-1959, 1. Prefetak ordena ematen zuen baserrietan irina biltzeko. Mattin 35. President edo prefeten aginduak. Lf ELit 36. En DFrec hay 33 ejs. de prefet(a), 2 de prefekto y sendos de prefektu y prefeto. Prefecto romano. Prefet hau zen Daziano, / kristauen etsai nausia. Zby RIEV 1908, 417.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. (Ipar.) prefecto [gobernador] friz. (Ipar.) préfet eniz. prefect [governor] portiz. (Ipar.) chefe de departamento
iz. Erlekumea hartzeko prestatzen den babesa. Ik. eultze; kofoin. Lastozko erlauntza. Erlauntz bakoitzean, erreginaz gainera, bi motatako erleak daude: langileak eta nagiak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
erlauntz. Etim. Podría tratarse, con caída de -i, de erle (erla- ) + ontzi (cf. erlauntzi s.v. erleontzi ). (V-ger-m-gip, G-goi; Dv, H), erlautz (V-oroz-arr-ple-ger; Aq 214 (G), Añ, H), erlauts (V-ger, G-goi; VocZeg 286), erlauntza, erlauntze, erlaontz(a), erlaotz (V-gip), erleutz (A Apend), erleuntz, erlontz (A Apend), elaotz (V-gip). Ref.: A; AEF 1926, 76 y 1927, 44; Iz ArOñ (eláotz, erláotz, erlauntza). Colmena. “Colmenar” A (pero los ejs. que cita son de ‘colmena’; cf. tbn. A Apend: “no es ‘colmenar’, sino ‘vaso para colmena’, según Maguregui”). “Erlaontz, erle-kabia daukan enbor edo kutxa” P. Urkia EEs 1930, 45. v. kofoin, erleontzi.
Tr. Documentado en la tradición meridional; es relativamente más frecuente en vizcaíno. Erle bakoitzak bere erlautzian. msOñ 221r. Egin gero erlaunzean abaraska. VMg XI. Ezingo dabela urten erlauntzetik. Ur Dial 27 (It eultzetik, Dv kofoinetik, Ip khobañetik). Erlautsetatik legez erle bildurtuak. AB AmaE 266. Sartu zan erleuntz uts baten. Ezale 1897, 322b. Erlauntzetako erle alperrari. A ib. 179a. Erlauntza bezela zunburruntsu. Ag G 343. Joten dau gogor erlauntza. Enb 166. Erlauntzeetan sartu ziren. Or Mi 107. Erlaontzatik eztia-ta ateratzeko tresna. P. Urkia EEs 1930, 45. Baso-erlauntzik aritzen batean ez al duzu iñoiz arkitu? Zait RIEV 1933, 65. Erlauntz yoria iduri. Ldi IL 45. Erlauntz bakotxean, erregiñez gañera, mota bitako erleak dagoz. Eguzk GizAuz 109. Erlauntzan bizitzea. Vill Jaink 171. Izkutatzen ditute erlauntzak. Ibiñ Virgil 91. Iri-nagusi, giza-erlauntza.Ldi BB 140. Orra gizartea, giza-erlauntza ori. Vill Jaink 88. Giza-erlauntz eta xinurritegirik gabe. MIH 133. ” Etxe erlauntza (V-ger-m), caserón grande destartalado” A.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. colmena friz. rucher eniz. hive, beehive port iz. colmeia
Testuinguruan
Erleek, erlauntzatik ateratzen direnetik egiten dituzten angelu guztiak memorizatzen dituzte, erlauntzara itzultzeko. [Ertzeko zatiak, Jon Sarasua (Argia, 2010)]
iz. eta izlag. 1. Bosturte irauten duena; bost urtez behin gertatzen dena. 2. TAUROM. Bost urte dituen zezena. • bosturteko plan. Bost urte irauten duen plan ekonomikoa.(Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. lustro, quinquenio friz. quinquennat eniz. five-year period port iz. qüinqüênio
Testuinguruan
Hurrengo bosturtekoan ezagutuko du munduak 1,5 graduko berotzea [Iñaki Petxarroman (berria.eus, 2020-09-09)]
adj. Batez ereIpar. eta Naf. Ahula eta mehea. Gizon zingil horrek ez du indarrik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zingil. v. xingil. (B, BN), zingil (V-arr-oroz-m, L, B, BN), xingail (BN-arb). Ref.: A (xingil, xingail, zingil); Inza EsZarr 178; Izeta BHizt2 (zingil). “Seco y avellanado. Gizon xingail bat, un hombre avellanado, largo y delgado” A. ” Zingil, cenceño, de pocas carnes” Ib. “Enclenque, debilucho (B)” Inza EsZarr 178. ” Gizon zingil orrek eztu inderrik. […] Gizon zingille ta itxure txarrekoa ” Izeta BHizt2. . Gazte xingil bat. ‘Un jouvenceau de race déliée’ . Or Mi 13. Xingil-itxurakoa izan arren, giarra ta kiriotsua [zala mutilla] . TAg Uzt 47 (218 mutil xingil). Egazti latz, zatar, zingil, beltz orrek. Mde EG 1950 (9-10), 6. Soinez xingil (xingail, zimel eta luze) eta sendixun baitzan. Zait Plat 118. [Ur-liliak] alkarri asperenka ari dira […], lepo zingil latzak zerurantz luzatuz. Mde Pr 117. Oi Jainko, Zu ez al zara itxaso? / Ta ni? Belaki zingil. / Zu eta ni, or oso. SMitx EG 1955 (5-12), 83.
Sinonimoak: iz.
[zingil] : ahul, mendre, erkin (Adorez Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. (batez ere GN/Ipar.) delgado, -a, enjuto, -a, de pocas carnes frizond. (batez ere GN/Ipar.) maigre, fluet, -ette enizond. (batez ere GN/Ipar.) thin, slim portizond. (batez ere GN/Ipar.) magro, -a, descarnado
Testuinguruan
Gizon zingil horrek ez du indarrik. (Hiztegi Batua)
iz. Belar landarea, loreak erdigune biribil hori batez eta hosto zuriz osatuak dituena (Bellis sp.). Ik. txiribita; margarita. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
bitxilore. (Hb <bichi->), bitxilora (V-ger-m, G; Lar, Añ (G), Izt C 42, Lcq 106), pitxilore, pitxilora (V-gip). Ref.: A (bitxilora); Elexp Berg (pitxi lora). Margarita; manzanilla. “Manzanilla, yerba y flor” Lar, Añ. “Margarita menor” Elexp Berg. Cf. LzG 204: “Bichilora, maya o bellorita (Bellis perennis)”, y Baraib RIEV 1907, 362s. : “Bichilindra (Salvatierra), primavera silvestre, planta de la fam. de la primuláceas. Primula veris”. v. bitxi (I, 3) ; kamamila. Eskeñiten deutseez inzensoa, urrea, bitxilorak ta doe estimagarri balio andikoak. Añ MisE 46. Bidexigorraren ertzetan loratutzen diran pitxiloreak. Otag EE 1882c, 480. Bera izan zan ume denporan pitxi-lora bat, / Lirio zuri niri eskua emotean. AB AmaE 169. Belasoruetan bitxilorak (margaritas) ereiten dira. EEs 1913, 113. Ai Magali, i pitxi-lore egiñen? ni ur garbi egiñen; ureztaturen. ‘Marguerite’ . Or Mi 38 (en la versión de Otag EE 1884a, 30 pitxilora). Nexka zurbiltzen ari zen, zabaldu orduko eguzki-izpiek erretzen duten pitxi-lore zuria bezala. Ib. 147. Eldu iaken andreak / nai eban eguna / erakusteko gona / bitxi loraduna. Azc PB 97.
Sinonimoak: iz.
[kamamilaren antzeko lorea duen landarea]: margarita, txiribita, burupil g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
adj. Pertsonez edo gauzez mintzatuz, arlotea, zarpaila, narrasa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 marroiz. (V-m ap. A ), marroix, marrox, marruiz (V-m ap. A ), marrux (V-ger ap. A ). Andrajoso, ajado, desaliñado. ” Marroiz (V-m), narras (G), maras (V-arr), maiz (Vc) esaten dabe soiñeko asko-erabilli ta ezainduagaitik” A Ezale 1897, 150b. Gizon marroix bat, ain ez-euki ta premiñatua ze, ezeukan zegaz iantzi iaio bear iakon zortzigarren umea. Ezale 1897, 397b. Seiaska marroiz (pobre) baten aurrean. Ag Ezale 1897, 22a. Ez dala jakiñ lekua eta aberatsa, baizik umilla ta marroixa. Ezale 1898, 324a. Gizon marrux edo ez euki bat. Ib. 364a. Soiñeko marroix, maiz da pistindunakaz. A Txirrist 140. v. tbn. Marrox: Kk Ab I 25. (Uso adv.). Zaldun batek ain ederra ta ain marroiz yantzita ikusirik. (V-m) A EY II 21. (Con reduplicación intensiva; uso adv.). Atsotxu bat, marroiz marroiz iantzia. A Ezale 1897, 149b.
2 marroiz. 1. (G-goi ap. A ). “Balido” A. v. 1 marraka. 2. Balando. v. 1 marraka (II, 1), marroizka, 2 marruka. Inguratu zaizkiyo / marroiz bildoztxuak. EgutTo 7-1-1921 (ap. DRA).
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. andrajoso, -a, desaliñado, -a frloc adj en haillons, adj dépenaillé en ragged, dressed in rags; scruffy, untidy, slovenly port adj andrajoso(a), esfarrapado(a), maltrapilho(a)
Testuinguruan
Ustezko paradoxa ez da horren paradoxikoa. [Europako mugetan barrena, Edorta Jimenez (Txalaparta, 2000)]
adj./iz. Bi hizkuntza dakizkiena; bi hizkuntzakoa. Hezkuntza, ikastetxe elebiduna. Hiztegi, aldizkari elebiduna. Eskualde elebidunak. Euskaldun elebidunak. Elebidunen arazoak.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
elebidun. (PMuj). Bilingüe. v. bi-eledun. Begira asi nintzan […] irakurriko zizkidan morisko aljamiaturen bat agertzen ote zan; ez zan oso zailla izan onelako ele-bi-dun bat arkitzea. Berron Kijote 108. Gainerat, ez dutea geroztik eskola elebiduna sartu irisartar burasoek beren eskola batean! Larre ArtzainE 300. En DFrec hay 13 ejs.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Gaur zortzi, manifestu bat aurkeztu zuen kazetari euskaldun talde batek, hurrengo Eusko Jaurlaritzan arduradun elebidunak izenda ditzatela eskatzeko. [Diskriminazioa eta sailburu elebidunak, Garikoitz Goikoetxea (Berria.eus, 2020-09-03)]
iz. Gip. Ordokia, eremu laua. Ik. zelai. Bi herri horietako ordeka zelaiak ureztatzen dituen ibaia. Ordeka mehar batean. Ordeka eta aldapa. Efraimgo ordekan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ordeka.
1. (G-azp-goi-bet; Dv (que cita a Lard), H (G)). Ref.: A; EI 185. (Sust.). “Llanura, campo sembrado” A. v. ordoki. Baldin tokia bazan ordeka luze ta zabala, izena jarriko zioten Naba edo Nabia, […]; baldin ordeka bazan medarra, deituko zioten Ibarra. Izt C 22. Eta bi Martiztiak Efraingo ordekan aurkez-aurke jarri ziran. Lard 200. Galileako itsas-ondoko ordekaetara aldegin zien. Ib. 403. Ordekatik (zelaia) etxera ioan da. Ag AL 116. Ordeka erdian bei gorriak bedarra jaten. Ag Kr 205. Euskalerria nenkusan, ordeka soil bat iduri. Ez mendi, ez baserri […]. Ldi IL 63. Aren ingurua, ezker ta eskubi, zelai ta ordeka omen da, batere maldarik gabe. A. Zavala in Goñi 12. Kamio ortan danetik dago / ordeka eta aldapa. Basarri 94. Ordeka zahaletan etzan ageri tontorrik. Zubill 118. Zelaien baño ordekan, landereak indar geiago (AN-larr). Inza EsZarr 154. Makina oiek dira ordekan / ibilli izan diranak, / gu gera berriz malda txarretan / lanian ari geranak. Uzt Sas 75. Basalgo mendi orrek ordeka batzuk baditu. Alkain 95. En DFrec hay 10 ejs. v. tbn. AZink 76. Insausti 41.
2. (Adj.). Llano. Artzairen batek laxter joko zin begiz txokon babes ordeka xamarra ta ezea zala. Ataño TxanKan 26. Aurpegi-zabala, lepondo-ordeka, sudur-motza, begi bat oker ta bestea ez oso xuxena. “Llana de cogote.” Berron Kijote 173.
3. (Adv.). “Horizontalmente” Garate 6. . a Cont BAP 1962, 261. MENDI-ORDEKA. v. mendi. ORDEKA-ANTZEAN. Ordeka antzean, itz argiak eta garbiak egoki-egoki jarriaz, doiñu gozo-alaikoa izan deilla zure esaldia. “A la llana” . Berron Kijote 22. ORDEKA-ZELAI. Llano, llanura. Bi erri oetako ordeka zelaiak ureztatzen ditu murruak jotzeraño. Izt C 113. Erribera, ibar ta ordeka zelaiak; aldapa, egi, muno ta malkorrak. Ib. 25. Ordeka-zelai andi batera joan zan. Lard 46. Sakanean, erdi gorderik, ordeka-zelaia. Mok 13.
ad. gerizatu, geriza/gerizatu, gerizatzen || da/du ad. Babestu. Eguzki sutsu honetarik gerizatzeko, beste itzalperik ez baduzu. Beren hegalez kutxa estaltzen zuten, gerizatzeko bezala. Zure itzalean gerizatuko dira zintzoak. Bere burua gerizatzeko. Gerizatuko dut etsaien erasoetatik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
gerizatu. Etim. Para su probable relación con la familia romance de eclipse y eclipsar o, más exactamente, con la de cris y crisar , v. BAP 1962, 95. (L ap. A; SP, Urt V 40, Lar, H), kerizatu (AN, L ap. A ), gereizatu (H), geritzatu. Cubrir(se), resguardar(se) del sol o de las inclemencias del tiempo; proteger(se). “Mettre à l’abri” SP. “Asombrar, hacer sombra” Lar. “Abriter; fig.: protéger” Dv. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. En DFrec hay 5 ejs.
Zeure saihets sakratuan gerizatua bethi eduki nazazu. Harb 96. Geriza etzatzu zeure / erredola handiaz. EZ Eliç 302. Zure itzalean gerizatu izanen dire justuak. Gç 44. Gerizatuko dut etsaiaren kolpetarik. Ch III 4, 1 (SP y Mst begiratu). Mariak gerizatuz, etzare deusen beldur izanen. Dh 269. Egon behar du toki gerizatuan. Dv Dial 77 (It aizeak jotzen ez duen tokian, Ur axe ezkutu, Ip atxolbian). Gerizaturen zaituztegu. Dv Mt 28, 14 (tbn. He). Dakarkiokeen ondorio hitsetik du gerizatzen. JE Bur 200. Eguzki sutsu onetarik gerizatzeko beste itzalperik ezpadu. A Ardi 74n. Makila saheska emanik, bere buruaren gerizatzen. Barb Sup 180. Bere gorde-pirrillarekin gerizatua. Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 209 y Anab RIEV 1928, 610 estali). Ire pagodi itzalean gerizaturik. Zub 102. Eskubideak […] gerizatu dagikiez agintariak. Eguzk GizAuz 165. Beren hegalez kutxa estaltzen zuten, gerizatzeko bezala. Zerb IxtS 40. Berotik gerizatu ditezen. Ibiñ Virgil 108. Bas’ihiziak gerizatzeko badute lege bipilik. Xa Odol 173. [Arditegia] haizetik ere gerizatu behar nolazbait. Larre ArtzainE 34. Latina urruti gelditu zen, haren itzalak eta beste hizkuntza klasikoarenak artean gerizatzen bagaitu ere. MEIG VII 180. v. tbn. Hm 174. SP Phil 122. He Phil 125. Monho 36. Zby RIEV 1909, 397. Arb Igand 74. Ox 31. AIr RIEV 1928, 605. Ldi BB 102. Lf ELit 120.
(Añ, Lecl, Dv, H), kerizatu (Añ), keritzatu (Ht VocGr 350, Lar), geriztu (AN-larr ap. Asp ANaf ). Esconder(se), ocultar(se); disimular. “Déguiser, cacher” Lecl. ” Ez niri deusere geriza (Lg), ne me dissimulez rien” Dv. ” Aitatxi zenari jana gerizten genion ” Asp ANaf. ” Geriztu zaite ” Ib. Iainko beloz gerizatua. EZ Man II 79. Gerizatzen darokuzu [Zuk iguzkia] / har dezagun pausua. EZ Noel 138. Xahuki, klarki eta deus gerizatu gabe. EZ Eliç 138. Zeren gerizatzen zaren sakramenduaren azpian. “Abscondis” . SP Imit IV 11, 2 (Ch gerizatzen; Mst gordatzen, Ol estaltzen). Jainko Jauna haragiaz / ziagok gerizaturik, / Majestatea ziagok / han berean estalirik. Gç 64 (v. tbn. 77). Bertutearen kaparen azpian […] gerizatua. He Gudu 36. Ezin gerizatuz gehiago bere errabia. Lg II 221. Bainan egun Jaunaren begitarik / ez daite nihor geriza. Monho 118. Jakintasun deusere gerizatzen etzaiona. Dh 175. Gorphutz ahularen azpian gerizatua. Jnn SBi 40. v. tbn. Mih 124. Brtc 149. Dv Lab 173.
Ensombrecer(se), oscurecer(se).Beren ikuskera labur gereizatuakin. Lar SAgust 12. Oh gau illun, azpiratu ta keizaturik euki dozuna nire arima geixua! JJMg Egunoro 320 (ap. DRA). Zuk detsazun maittetasun garbi eta zintzua […] ez da auzuetako Prinzipe jasuenak be ezingo leukiala kerizatu. Etxba Ibilt 477. Proteger de.Kapotiak gerizatzen ditu / aizia ta ebiya. Tx B II 265. “Desaparecer (G-nav). Aizea gerizatu da ” A Apend.
EZIN GERIZATUZKO. “Ezin-gerizatuzko tokian phesiak atzeman gaitu, l’averse nous a surpris dans un endroit où nous ne pouvions nous abriter. Hori da huts bat ezin-gerizatuzkoa, c’est là une faute qu’on ne peut dissimuler” Dv. GERIZATURIK. En secreto, a escondidas. Davitek eta Chusaik elkhar aditzen zuten gerizaturik. Lg I 315.
1 iz. Tindatzeko erabiltzen den koloregaia. Bada beste tindu gorri bat ederragoa, purpura deitzen dena. Tindu egiteko gaia. 2 iz. Ipar. Pintatzeko gaia. Eskailera hertsi batzuk; murruetako tindua dena joana. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 tindu. 1. (L ap. A ; Lecl; th- Arch VocGr , Dv, H). Tinte. Eta horra nola aurkhitu izan zen thindurik ederrena eta garastiena. Dv Dial 21 (It ganbusi, Ur tinte, Ip tinta). Botaka nabilate / moden segitzeko, / tinduz emokatuak, / erdi-beztitzeko! Etcham 222. Oihal, baxera, tresna, xokolet, tindu, itze, olio, arno eta holako. Lf Murtuts 1. En DFrec hay 3 ejs. (L-ain ap. A ). “Pintura” A. Berritako thindu gorrats ilhunak ez baititu zorionez sobera leunduak utzi [gapirio-lerroak] . JE Ber 59. Tindurik edo gisu xuririk ez aipa: etxe-aintzin-gibelak histuak dira. Herr 24-12-1959, 4. Kanporat zauden berina bakarrak ere han zauden gerla galtzalearen ahalgearekin bezala, tindu urdin eta ilunez ontsa zirrimarratuak. Larre ArtzainE 136. (L ap. A; Ht VocGr 327, Aq 303 (L); th- Arch VocGr, Dv), tintu (Arch VocGr (s.v. ankria)). Tinta. Haiñ beltz nola tindia. Tt Onsa 23. Ez dut nahi izan paperarekin eta thinduarekin egin. Dv 2 Io 12 (Lç tinta). 2. Pintura, arte pictórica. Ikertzeko khar, ohartze apur, musika, thindu, neurthitz […], esku-lan, sineste, bizipide; horien guzien eta hoik idurikoenen mihian erabiltzea. JE Bur 97s. 3. Tinta, enfermedad del castaño. Gure gaztain-ondo horiek jadanik aski funditu dauzku tindua erraiten dioten gaitz itsusiak. Herr 2-5-1957, 1.
du ad. Ipar.g.er. Busti, zopatu. Ogia arnoan trenpaturik. Trenpatzen duzu irina ur xorta batean.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
trenpatu. (S ap. Lrq ; Urt II 149, VocBN , Gèze, Dv, H). Mojar(se);empapar(se). “Se tremper d’eau de pluie. Egun merkatutik yitian trenpatu gira ” VocBN. “Tremper un objet solide dans des liquides. Bixkotxa arras on da Kossuendako arnoan trenpaturik” Ib.
Nork ezarten baitu enekin eskua trenpatzeko platean. Lç Mt 26, 23. Hura duk nik ahamen trenpatua emanen draukadana. Lç Io 13, 26 (EvS trenpatü; He, LE, TB, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, BiblE busti). Neure nigarrez trenpatuko dut neure etzaunza. Harb 320. Neure nigarrez neure ohia bustiren, trenpaturen eta ukhuziren dizut. Tt Onsa 44. Maiz emanen idiari porruak ur klairian trenpaturik eta hur hartarik. Mong 590. Ikhustean Jesus Olibeteko Baratzean, odolezko izerdi batez trenpatua. He Gudu 144. Ixur itzazü debozioniaren hurak, lür gañaren trenpatzeko. Mst III 23, 5 (SP pelatu, Ch ihinztatu, Ip busti). Nafar goxoan / trenpatuz bizkotxak / hartu ondoan. Monho 62. Esponjea zati bat minagrian trenpatürik. UskLiB 42. Lurra estalia da dena gorphutz hillez, / trenpatua odol ibaiez. Gy 282. Artu zuen esponja bat eta trenpatu zuen ozpinean. Echn Mt 27, 48 (Hual busti, Samper enpapatu). Farzizazu murloa eta trenpa olioan. ECocin 20. Trenpa zaitzu arroltziak esniarekin. Ib. 32. Ogia trenpa dadin, bainan irakin gabe. Ib. 4. Arnoan [isopa] busti zazu, / ongi trenpa zazu. JanEd I 141. Hezatuz edo trenpatuz bere ahoko elder zikhinaz. Elsb Fram 178. Trenpa laizke eurian. (1919). LuzKant 78. Guhauk ikusi dugu aita edoama ur epel eta zahagi trenpatu untziarekin heldu. Larre ArtzainE 106.
TRENPA ETA TRENPA.Remojando continuamente, dando continuos chapuzones. Lehen Baionako emazte batzu prestu ez zagotzinak kaiola batean ezartzen zituzten, eta kaiola Panecau zubitik emaiten zuten trenpa eta trenpa, andere horiek freska zitezen. Egunaria 30-5-1971 (ap. DRA).
ad. mingostu, mingots/mingostu, mingosten || da/du ad. Mingots bihurtu, mingostasuna eman edo hartu. Ik. samindu. Behazunez eta ozpinez mingostua. Alegia xalo honek, ikusle bati baino gehiagori, ahoa gozatzen diolakoan, sabela mingostuko dio. Bihotza mingostu dioten berriak. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
mingostu. (Vc, G ap. A; Zam Voc ), mingoztu (Dv (V)), mingoxtu (H), mingotztu, mingotxtu, mingoiztu (H). Amargar(se). “Au mor., devenir ou rendre quelqu’un aigre, amer, d’humeur, de langage” H. Biaztunez ta ozpinez mingotxtuta. fB Olg 4. Berbarik berbara, errazoerik errazoera aserratuten dira eta dirautza batak bestiari mingotztuten daben gauzaren bat. Astar II 127. Eta allagiña mingoztu bere bijotz guztiz maitegarrija? Ur MarIl 53. Baña Bermeotarrak / ez dau nai dirurik, / onria daukanian / ezek mingozturik. Azc in Ur PoBasc 265 (PB 230 mingorturik). Orregaiti biotzak / dekoguz mingostuta. EusJok II 116. Koitaua biyotza mingostuta. Kk Ab II 72. Ni, ordea, mingozturik, an gelditu nintzan, gizon anker arek esandakoak ausnartzen. Goen Y 1934, 98. Gaxuxarekin bizia mingostu besterik etzaidan egin. Etxde JJ 57. Mingostu egingo dit bizitza utsegin nuelako mamuak. Txill Let 92. Ikusle bati baino gehiagori, ahoa gozatzen diolakoan, sabela mingostuko dio. MEIG I 175. v. tbn. Mingoztu: Enb 59.
(Part. en función de adj.). Etxean, ordea, etzezakean pozbide ta eztialdirik arki bere barren mingostuak. Etxde JJ 32.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. agriar(se), amargar(se) (2) da/du ad. amargar(se), afligir(se) fr (1) da/du ad. (s’)aigrir (2) da/du ad. (s’)affliger en (1) da/du ad. [mikaztu] to sour; to turn sour/bitter (2) da/du ad. [tristatu] to upset; to make bitter; to sour port (1) da/du ad. azedar-se, amargar-se (2) da/du ad. afligir-se
Testuinguruan
Uda amaiera berez da garai mingotsa. Baina are gehiago mingostu zait azken egunotan hedabideetako lerroburuak irakurtzean. Abuztua azkenetan dela, tipula baten geruzak bezala aletu daitezke euskararen inguruan irakurri ditugun kontu eta komeriak. Eta, negargura eragingo badizu ere, merezi du txatalez txatal gaia lerrootara ekartzea. [Malkorik gabe, Oier Aranzabal (Txalaparta, 2000)]
ad. zuzitu, zuzi/zuzitu, zuzitzen ||du ad. Batez ereBizk. Birrindu, suntsitu. Txalupa lehorrera jaso behar dugu, olatuek haitzetan zuzitu ez dezaten.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
zuzitu. (Lar, Añ, A), suzitu (Lar), susitu (V-gip ap. Iz ArOñ ). “(Hacer) tea de algún palo” Lar, Añ. “Rajar un palo o leño para hacer tea” Lar. “Originariamente se concreta a significar el acto de golpear y aplastar una rama hasta reducirla a tea” A. “Despedazar la leña” Iz ArOñ. . ” Susíttu, susíketan, astillar una cosa (como la tea)” Ib. Harriet relaciona suziatu de Etcheberri de Ziburu (que él transcribe zu-) con zuzi, y traduce “briller ou éclairer à la manière ou au moyen de flambeaux”; v. el ej. de EZ s.v. suziatu. Kareleko ol guztie kendu genduen lenengo, zatitu bere bai, ta zatiek zatiekaz zuzitu ta ezkotasuna edo ur guztie kendu, alkar igortziez su egin. A BGuzur 143.
(V, G, AN, L, BN ap. A; VocBN, H), suzitu, susitu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (susíttu). Despedazar, romper, destruir. “Détruire. Igandeko harriak gure herri guziko ogiak zuzitu ditu, bakhar bat ez du zutik utzi” VocBN. “Apelmazar, destruir” A. “Susíttu, despedazar, pulverizar, romper” Iz ArOñ. “Despedazar sin triturar (un hueso)” Ib. Bai dakus ixan dirala gixon etxaguntzadunak ordikerijaz jota dagozanak, suzitzen euraen etxe ta bazterrak. EEs 1909, 46. Orretarako txalupea leorrera jaso bear dogu, olatuak atxetan zuzitu ezteien. Echta Jos 251. Basoak zuzitu edo aienatuko diran eraz. “Destrucción o desaparición” . ForuAB137. Gizon suminbereak ekatxa dirudi: aurrean daukan guztia eratsi ta zuzitu nai leuke. Eguzk LorIl 211. Egizkotzat ematea bearrezkoak diran egin ugari batzuk ezin zuzitu ditzake. “Destruir” . Zink Crit 65. Godotarren agintaritza zuzitu [maomarrak] . Ib. 66. Uri gustia zuzitu ta sakabanatu be bai. GMant LEItz 62. Yainkoren batek-edo, etxe ori zuzitu nai du-ta. Zait Sof 178. Etxerik iñork ez dau egiten, beriala apurtzeko asmoz; erririk iñork ez dau jasoten, etsaiak zuzitu dagion. Agur 10-3-1973 (ap. DRA).
(V-gip ap. Etxbu Ond ). Golpear (a personas), apalear. ” Zuzitxu, dar paliza” Etxabu Ond 117. Zuzituteko zeure / arerio txarrak. Azc PB 27. Bata io ta bestea zuzitu, orkoa zematu ta angoa ill. Ag AL 133. Ustasunak doniak zainduko dauz; eta malmuztasunak dongiak suzittuko dauz. (1897). AG 1510. Zuzittuko eban [Josetxok gizon andia] . Echta Jos 244. Arabar mandazañari, makilka zuzitu ta gero, onenbeste diru kendu ziotela. Ag G 64. Lau eguneko jan-edana eskuratuko yuat edozelan be, ta gero zuzitu (desegin) nagijela gura bayoek. Kk Ab I 24. Arbillan lotu, zuzitu dautse / zigorkadakaz bizkarra. Enb 100. Neskatx atzapar-kako ta asmakaria suzituz. ‘Hacer perecer’ . Zait Sof 91. Nire ugazaba adoretsuak zuzituko al au! Larrak EG 1959 (3-6), 215.
ZUZI-ZUZI EGIN. Despedazar. “Súsi-súsi eindda, hecho pedacitos” Iz ArOñ. Ni ez naiz Manuelekin ezkonduko, ezta zuzi zuzi, zati zati, birrin birrin egiten banaute ere. Ag G 279.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da ad. (batez ere Ipar.) comer, pastar (2) du ad. (batez ere Ipar.) hacer pastar/apacentar el ganado (3) zaio ad. (Ipar.) remorder, apenar
fr (1) da ad. (batez ere Ipar.) paître, brouter, pâturer (2) du ad. (batez ere Ipar.) mener au pâturage (3) zaio ad. (Ipar.) causer des remords, ronger en da/du ad. to graze
port (1) da ad. (batez ere Ipar.) comer, pastar (2) du ad. (batez ere Ipar.) hacer pastar/apacentar el ganado (3) zaio ad. (Ipar.) remorder, apenar
iz. 1. Ezpeldia. 2. ITSAS. Txalupen bi aldeetan jartzen den makila, bertatik hiru bixigu-aparailu finkatzeko. 3. ITSAS. Belaontzietan, belari eusteko mastarekiko elkartzut eta zubiarekiko paralelo jartzen den haga birakaria. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa)
iz. Ontzietan, haga birakaria, belei eusteko, mastarekiko zut kokatzen dena. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ezpeleta.
1. (gral.; Lar, H). Ref.: A; Lrq (ezpel). “Bojedal” A. Johan Arnalt de Ezpeleta. (1329). Arzam 237.
2. “(V-m), vara, vergas que se ponen una a cada lado de la lancha y en ellas se fijan tres aparejos para bonitear (pescar bonitos)” A. ” Espeleta (V, L), botavara” A Apend.
1 iz. Elizetan ur bedeinkatuaz ihinztatzeko erabiltzen den tresna. Busti zuen isipua ur bedeinkatu ontzian. 2 iz. Zurdakia; eskuila. Haginak eta hezurrak hartu, isipu fina pasatu eta azterketa kimikoak eragin. 3 iz. Iturengo eta Zubietako joaldunek eskuan eramaten duten tresna, zurezko gider luze batez eta hari lotuak diren zaldi buztanen ileez osatua dena. Joareak ongi jantzita, tunturroak zuzen eta isipua dantzan. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
isipu. isopu (Lcc), hisopo (Lar→Chaho, Hb; i- Añ, H), ixopo, hisopa (Hb; i- H), hisope (Lar, Hb), ixapo, izepo (V-m, G, B ap. A ). Hisopo. “Ysopo para rociar” Lcc. “Hysopear, hisopeaz, hisopoaz busti ” Lar. ” Izepo (V-m, G, B), hisopo??” A. Graziaren hisopoaz / othoi busti nazazu. EZ Eliç 330. Garbi nazazu hisopoaz. Gç 46. Libera me, Domine kantatzean, / ez busti ixaporik urean. JanEd I 137 (130 isopo, 132 isopa). Aurthiki hisopaz […] ur benedikatua. Elsb Fram 135. Medikuak agindu litzakean erremedioakin bear bezela igortziaz [eztarria] izipu txiki batekiñ. Aran-Bago ManMed 230. Buruan eman zako isipuas kaska bat. A Aezk 202. Ixopoa? ori dek arma apaizentzat. Lab EEguna 110. Busti eban isopua ur-bedeinkatu-ontzian. Bilbao IpuiB 147. v. tbn. Or Eus 110. Isopo: Berron Kijote 75. Isopu: Iraola 92. Hisopa: Hb Esk 205.
+ isopu, hisopo (Hb; i- H), hisopa (Hb; i- H). Hisopo (planta); rama de hisopo. Hisopoaren inguruan ezarririk. Lç Io 19, 29 (He hisopa adar, LE isopo, Dv hisopozko makhila, Ker isopo-adar; Ol seska, IBe kainabera). Hisoparekin bai liburua bai populu guzia ihizta zitzan. Lç He 9, 19 (Ker isopu; Ol itzebelar). Alzifretik hisopara belhar guztien berria. EZ Man II 81. Isopa da halaber belhar bat beberina iduri duena. Mong 594. Gero hartuko duzue isopo buket bat. Urt Ex 12, 22. Egizü lehenik salda bat / malbaz, gimaubaz / merkürialaz, parietara / hisopa eta arrüda […] / eta mühüilü aziz. StJul ms. 50v. Artu zuan Moisesek isipu bat. Ub 31. Belogi bat artu ta ozpiñez ase zuen, ta isopo-aga batean yarririk, edatera eman zion. Ir YKBiz 506.
ixipu (G-to ap. Iz To; G-azp), hisopa. Escobilla (en forma de hisopo). ” Ixipuba, la brocha del albañil” Iz To. ” Izipua da igeltzeroak paretak zuritzeko erabiltzen duten eskobila (brocha)” Vill in And AUzta 43n. Ortzak garbitzen zitunean bereala bere arrebaren gelara joaten zan ixipua eramatera. JAIraz Bizia 21 (‘cepillo de dientes’ ?). Tira nion bonbari… / Arek, berriz, fallo: / ez erratz, ez isipu / ta ez paper-rollo. Zendoia 89.
isopo (G-nav ap. A), ixipu (G-to ap. Iz To), izipu, izapo (V-m ap. A), izepo (V-m, G, B ap. A). “Rabo de ganado” A. “Izepo (V-m, G, B), rabo de liebre” Ib. “Isatsa adirazteko, Lizartzan ixipua esaten dute” EgutTo 25-1-1920 (ap. DRA). “La cola de asno, vaca, etc.” Iz To. Astoa izateko atzeko izipua (buztana) bakarrik falta dau. And AUzta 43. isopu (AN-5vill ap. CarnIt 275 ). Cola de caballo atada a un mango de madera que lleva uno de los participantes en el Carnaval.
Akuarelak pintatzeko isipu txiki horietako batekin, bederatzi egunez horma handi bat zuriz pintatzen jardun zuen. [Berria, 2011-04-08, «Dirua da gaur askatasuna», LOREA AGIRRE [Kultura]]
iz. Atsekabearen edo ondikoaren adierazpena. Entzun, Jauna, ene hitzen auhena. Auhen eta deitore darigula. Jeremiasen auhenak. Ene bihotzeko hasperenak lehen dira orroak ezen ez auhenak. Auhenez dagoela bere semearen gainean. Bere hutsak negar-auhenetan deitoratzen zituela.(Hiztegi Batua)
ezkibel. (AN-ulz, B, L-ain; Aq, VocB ), eskibel (H). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 152; Izeta BHizt. “Huraño, esquivo” Aq 1309. “Arisco, huraño” A. ” Gure mutikoa arras ezkibela dugu ” Izeta BHizt. Cf. ezkel (2). Zorigaitzaren larri samiña / sendatu zait… ito nere / biotzean len ezkibel zegon / xomorro beltxa; gaur ume! EA Txindor 116. Bere begiak ezkibel ta murrintsu (betizu ta kaden, huraños y melancólicos) iduri zitzaizkidan. Etxde Itxas 125. Erraten zaio aurrari ere, hau arras ezkibela, beldurti, negarti eta izikorra delarik. Izeta in EZBB II 14.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond.arisco, -a, huraño, -a, esquivo, -a fr bourru, -e, revêche, farouche, insaisissable en unsociable, unfriendly, dour, fierce port arisco(a), esquivo(a), intratável
Testuinguruan
Etxealdia hasi bezain fite bizitza aldatzeko aukeraz hausnartzen hasi nintzen, baina gaurgero atzendu ditut denak, eta gauzak modu kolektiboan egin beharrean, ezkibela bilakatu naiz. [Memoria ariketak, Elurre Iriarte Bañez (berria.eus, 2020-08-21)]
iz. METEOROL. Haize-zurrunbilo gehienetan indartsua, hodei zutabe gisa azaltzen dena eta behealdean itsasotik jasotako ur-tantak edo lurretik jasotako hauts, harea eta zaborra izan ohi dituena. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
tragarroi. v. traganarru.
traganarru. (V-m ap. A ), tragonarru, trabañarro, tragarroi (V-ger ap. A ). “Manguera, manga o columna de agua que se eleva desde el mar con movimiento giratorio por efecto de un torbellino atmosférico” A. Betiko sua / da aren [andra ordiaren] barrua, / ur sutsu eta ardaoan / traganarrua. Azc PB 105s. Tragonarrua baizen ao andiagaz. Ag AL 140. Beste odai baltz itzaltsu ikaragarri batek danba, trumoia egiñaz, buru buruan io eban traganarrua: tximizta batek ebagi eutsan traganarruari sabela. A Txirrist 6. Trabañarro beltzaren aizetan txorabiatuta ibilli. ZArg 1957, 189.
Sinonimoak: iz.
[tragarroi] : traganarru, ur-erauntsi
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esiz. (Meteorol.) tromba marina, manga de agua, manga marina; manguera [columna de agua] fr trombe, trombe marine en waterspout port tromba d’água
Testuinguruan
Ez da batere erraza hainbeste tragarroi batera ikustea. #gaurkohitza
1. (Dv, A (que cita a Dv), Lh), sirtzikatu (L ap. A ). Desgarrar; destrozar, despedazar. “Déchirer, mettre en lambeaux” Hb. “Lacérer, déchirer, déchiqueter” Dv. “(L-ain), deshilacharse la ropa” A. “Despedazar” Ib. “1.º asolar, devastar, golpear; 2.º desmenuzar” Ib. s.v. sirtsifrikatu. v. xirtxifrikatu, xirtxikatu. Dilindan ezarriko zaitu gurutze batetarik eta hegastinek zirtzikatuko dituzte zure haragiak. Dv Gen 40, 19 (Urt ian, Ker, Bibl, BiblE jan, Ur puskatu, Ol irentsi). Etzituen egunaz xoriak utzi hekien zirtzikatzera, ezetare gabaz ihiziak. Dv 2 Sam 21, 10. Zergatik zirtzikatzen dut hortzez ene haragia eta derabilkat ene bizia eskuetan? Dv Iob 13, 14. Zuen alde zirtzikaria larderiatuko dut eta ez ditu zuen lurreko arnariak zirtzikatuko ez eta landan maastiak bere arnariak ukatuko. Ol Mal 3, 11 (Dv xahutu, Ker, BiblE ondatu). Muskerrek orrazeak zirtzikatzen ditute ta gelatxoak argiaren etsai diren mamutxez itsututzen dira. Ibiñ Virgil 112. (Part. en función de adj.). Gorphutz zirtzikatuak aurkitzen dire. Prop 1911, 168. (ap. DRA) Han-hemenka bizkitartean lur-azal mehe berde batek estaltzen du, larruarekilako haragi zirtzikatu batek bezala hil baten hezurrak. JE Ber 40.
adj. Pertsonez mintzatuz, erraz berotzen edo sutzen dena. Ik. haserrekor. Mutil odolberoa. Azkar eta odolbero bezain bakezko eta ororen adiskide zen. || Ganadu ausart odolberoa. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
odolbero. (V-gip, S). Ref.: Lh Eusk 1919-20 (II), 82; Lrq; Etxba Eib ; Elexp Berg. “Violent” Lh. “Irascible. Oso odol-berua zan eta karzelarako bidia eiñ eban ” Etxba Eib. “Impetuoso, impulsivo, irascible.Bixak odolbero samarrak izan, da burrukan ein zeben ” Elexp Berg. Haritchabalet haatik azkar eta odol bero bezain bakezko eta ororen adiskide zen. Const 18. Odolbero ta erreberak ziran izatez ta asmorik onenakin esandako edozertxo, txarkeriz esandakotzat artzen zuten sarri. Etxde JJ 55. Odol-zurbillak eta odol-beroak eztute beren atsegiña gauza berberatan jartzen. Vill Jaink 85. Eskual Seme, / gazte odol bero, / nola zinen / kanbiatu gero! Ardoy SFran 354. Euren ganadu ausart odolberoaren atzetik. Erkiag BatB 52. Kondairatzailleek alakoxeak izan bear bait-dute: zeatzak, egizale ta ez odol-bero. “Nada apasionados” . Berron Kijote 112. Valiente. Aize-burrunbak izutu ordez, / odol berogo besteak. Or Eus 391.
Eta ni odolberoa naiz, ordea, eta odolbero direnekin baizik ez naiz ondo moldatzen, bai eguneroko bizitzan, bai artean edo pentsamenduan. [Buda zoriontsuen etxea, João Ubaldo Ribeiro / Karlos Zabala (Txalaparta, 2003)]
1 adj. Irauteko joera duena, luzaroan irauten duena, eteten ez dena. Lizarraren zura gogorra eta iraunkorra da. Barojaren ezinikusiak ugariak eta iraunkorrak ziren. Adiskidetasun iraunkorraren zimendurik sendoena. Bake iraunkorra lortzeko. || Batzorde iraunkorra: halako maiztasunez biltzen dena eta ohiko arazoez aritzen dena. 2 adj. Oreka ekologikoa epe luzera bermatzen duena. Ik. jasangarri 2. Garapen eredu iraunkor baten alde. Laborantza iraunkor bat sustatzeko. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
*(gral.; SP, Lar, Añ, Dv, H), iraukor (L, BN, S). Ref.: A; Lh; Asp Leiz2; Iz ArOñ; Etxba Eib. Duradero, constante, permanente. “Perpetuo” , “permanente” Lar y Añ. “Stable, durable, persévérant” Lh. Tr. De uso frecuente desde el s. XVII. No se documenta en la tradición suletina. En DFrec hay 45 ejs., meridionales.
Pazienzia behar bezain iraunkor bat erreparti diazadazun. Harb 248. Zer egin behar da erresolüzione hun hunen borthitz eta iraunkor egiteko? CatLan 147. Zegaitik deituten jako [grazia] iraunkorra edo abituala? CrIc 123. Adiskidetasun iraunkor baten zimendurik sendoena. Dh 246. Eliza bat, Setin’go zur iraunkorrez egiña. Lard 82. Aro ona ez da iraunkor, eta ez da nihoren begira egoten. Dv Lab 24. Bedar-solo iraunkorrak eralduteko. “Prados permanentes” . ForuAB145. Betirako dan gauz bat bazkun iraunkor batzuen eskuetan uztea asmaturik geunden. Ldi IL 147. Eurenez iraunkor diran gauzen jaun eta jabe izateko eskubidea. Eguzk GizAuz 93. Erabateko elbarri iraukorrak. “Incapacidad total permanente” . EAEg30-12-1936, 682 (ib. 30-12-1936, 682 iraunkor). Iraskuna egoki eta eroso jardun al izan dedin, derizkion aña Batzorde iraukor berezi izendatu ditzake Goi-Batzordeak. “Comisiones especiales permanentes” . Ib. 1-6-1937, 1737. Zipresen zura dezu iraunkorrenetakoa. Munita 90. Egur gogorra ta iraunkorra. Ostolaiz 73. Euskalkiak, edonongo dialektuak bezalaxe, uste baino iraunkorragoak baitira. MEIG VIII 107.
(Ref. a personas). Firme; fiel. Adiskide egiazkoez, / Prestu, fiñ eta iraunkorrez. Gy 105. Emakume guzietatik leialena eta iraunkorrena. Lard 460. Izan bear geradela […] gere griñaen bridatze ta menderatzean iraunkorrak. Aran SIgn 47. Aldakor ta iraunkorrak, dollor ta maitagarriak, azpikeri zaleak eta beren ustea edozein umeri agertzen diotenak. Ag G 331. Guztijak nai nebazan lagun iraunkorrak. Laux BBa 66. Tarenton ainako iarraile iraunkorrik etzuen inon izan Pitagorak. Zait Plat 14. (Ref. a personas). Que vive mucho. Orduan dio Jinkoak [Elizari] eman, itxura guzien kontra, egundaino izan diren iraunkorrenetarik bat. HU Aurp 133.
Haur Hezkuntzari eta Lehen Hezkuntzari dagokionez, talde iraunkorrak osatuko dituzte, eta talde horien parte izango dira haurrak eta haien irakaslea. [Ezingo dira hamar pertsona baino gehiago bildu Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan (Berria.eus, 2020-09-18)]
1iz. Alfabetoko letra (n, N).2 adj. Nirea. Ene iritziz. Arren ene andre Milia Lasturko. Ene etxea erre zutenak. 3 interj. Ustekabea edo larritasuna adierazteko erabiltzen den hitza. Ik. ai ene. Ene!, nondik irten zara era horretan? Ene!, zer diozu? Ene!, asko dituk! Ene Jesus! Ene errukarria!
Sinonimoak: interj.
[ai]: ai, aiei, ene bada, atx Ipar.(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. [alfabetoko letra] ene (2) izlag./izord. mi; mío, mía (3) interj. voz que expresa asombro, sorpresa o contrariedad y cuyo significado varía según el contexto fr (1) iz. [alfabetoko letra] n (2) izlag./izord. mien, -enne; mon, ma (3) voix qui exprime l’étonnement, la surprise ou la déception et dont la signification varie selon le contexte en (1) iz. [alfabetoko letra] en (2) izlag./izord. my; mine (3) voice that expresses amazement, surprise or disappointment and whose meaning varies depending on the context port (1) iz. [alfabetoko letra] ene (2) izlag./izord. meu, minha (3) voz que expressa espanto, surpresa ou decepção e cujo significado varia dependendo do contexto
1. (Aq 1198), albañatu, albiñotu (V, G ap. A ; Lar, Añ, Lcq 44, Zam Voc), albiñutu (Añ, s.v. hebra ). Enhebrar. “Enhebrado, albainutu ” Aq 1198. Mataza nastu ta biurritu baño len, aria ondo arildu ta albañatzea dagokio edeslari ikasiari. Beraz, artu ari-muturra ta, ekin dezaiogun arilkaiari. TAg Uzt 16.
2. albaindu (V, G ap. A ), albandu (V-gip ap. A ) “Hilvanar“, “dar puntadas largas” A. v. ilbandu. Cf. 2 algaindu. Gixonezkuak samaragiñoko gorantzak erabiltten ei zittubezen orduban, eta joskiñak, Bertoldineri be olako bat egin gurarik, miesa ebagi, albainddu, ta soñian aztertu edo estu-zabalian neurrijak artu guraz […]. Otx 124.
[irudimenean eratu edo sortu]: imajinatu, irudikatu, iruditu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. representar, simbolizar (2) du ad. dibujar, ilustrar (3) du ad. imaginar, concebir fr (1) du ad. représenter, symboliser (2) du ad. illustrer (3) du ad. imaginer, concevoir en (1) du ad. [irudiz adierazi] to symbolize, to represent; to stand for (2) du ad. [irudiz hornitu] to illustrate (3) du ad. [irudimenean eratu] to imagine port (1) du ad. representar, simbolizar (2) du ad. desenhar, ilustrar (3) du ad. imaginar, conceber
Testuinguruan
Egileak berak irudiztatu zuen liburua. #gaurkohitza
1du ad. Ihes egin dezakeena gatibu edo preso hartu; piztiez, arrainez eta kidekoez mintzatuz, harrapatu. Atzeman dute lapurra. Arrainak amuz atzeman. Hemen nabil ehizan, animalien ondoan, ez dut antsia zer atzeman, otsoa edo orkatza.
2du ad. Irud.Hala zaudela heriotzak atzematen bazaitu. Gauak bidean atzeman zuen.
3du ad. Norbaitek beste norbait, honek nahi ez duen egoera batean, ikusi. Ik. harrapatu 4. Gezurretan atzeman zaitu.
4du ad. Adimenaren bidez sumatu, hauteman. Hitz eta esaldien mami ezkutua atzematea. Josefek nagusi berri horren gogoa laster atzeman zuen. Zentzumenek atzematen dutena.
5du ad. Aurkitu. Galdu zitzaigun papera berriz atzematen dugunean. Laster egiten du hilerrira, irekitzen du hobia eta bere alaba bizi eta azkar atzematen.
6 (Partizipio burutua izenondo gisa). Hilak, zaurituak eta atzemanak.
(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: ad. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[atzitu]: Ipar. atxilo eraman, atxilotu, atzitu, bahitu, eskua ezarri, gatibatu, harrapatu, preso altxatu, preso hartu, arrastatu Ipar., atrapatu Bizk.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. apresar, capturar; pillar, coger; alcanzar, atrapar (2) du ad. descubrir, sorprender (3) du ad. captar, percibir; comprender fr (1) du ad. saisir, attraper, capturer, prendre ; cueillir, récolter ; atteindre (2) du ad. trouver, rencontrer, découvrir, étonner (3) du ad. surprendre (4) du ad. deviner, percevoir, capter en (1) du ad. to capture, to catch, to net; to seize (2) du ad. to take by surprise; to catch; to discover port (1) du ad. apresar, capturar; pegar; alcançar (2) du ad. descobrir (3) du ad. captar, perceber; entender
Testuinguruan
618 kasu atzeman dituzte Hego Euskal Herrian (berria.eus, 2020-08-14)]
iz. Zerbaiten irudia mugatzen duen lerroa. Ik. silueta; soslai. Zeharkako argiak nabarmendu egiten ditu objektuen testura eta ingeradak.(Hiztegi Batua)
Sinonimoak: iz.
[ingerada]: silueta, soslai, profil
Orotariko Euskal Hiztegian
ingerada. ingerada . “(V-ple), contorno” A. Cf. inguru .
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es contorno [silueta] fr silhouette en silhouette port contorno, silhueta
Testuinguruan
Urrunago, lantegiko tximiniak zeuden, eta euren atzean, lausotu samar, kanpandorre baten ingerada zorrotza. [Zoririk ez, Imre Kertész / Urtzi Urrutikoetxea (Elkar, 2003)]
iz. Ipar. Logaleak eragiten duen astuntasuna. Ik. lohasma. Iratzar gaitezen gure lokumatik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
lokuma. v. LO-KUMA.
LO-KUMA. (L-côte ap. A; -kh- SP, Dv).
a) Sopor (sdos. prop. y fig.). “Assoupissement” SP y Dv. “Modorra, sopor” A. v. lohasma. Huneraño ene arima / egotu da lokhuman, / iratzar ezazu othoi / hek obran detzan eman. EZ Eliç 211. Atzar nazazu ene lokhuma pisutik. Ch IV 4, 1 (tbn. en Brtc 71; SP nagitasun, Mst, Ip lohasna phezü, Leon nagikeria, Ol, Pi lozorro). Iratzar gaitezen gure lokhumatik, zeren gure salbamendua hurbillago baidugu fedea errezibitu ginduenean baino. He Rom 13, 11 (Lç, TB, Dv lotarik, BiblE lotatik). Erna zaite beraz, ene semea, zure lokumatik, errepara zazu denbora galduba. Mih 11. Atzar gaitzazu gure lokumatik. Monho 160. Lokhuma triste hortan bethi ehortzia / bahago, hire kontra, oi zer sentenzia! CantIzp (ed. 1826), 40 (ap. DRA). Erraiten daroku erna eta altxa gaitezila gure lokuma lanjerosetik. Jnn Bihotz 70. Petri eta haren lagunak halako lokuma batean zauden. Leon Lc 9, 32 (BiblE logaleak jota).
b) (H; lo-khunba Ht VocGr 425, Dv, H). Sueño profundo. “Sommeil” Ht VocGr (tal vez ‘somnolencia’). “D’après Darthayet (Manuel 40), sommeil profond, il écrit lokhunba” Dv. “Sommeil profond.Lokuma batean sarthu da eta atzodanik ezta atzarri, il (le malade) est entré en un profond sommeil […]” H. Cf. Urt V 389: “Coma, lokhum eritasuna”.
c) (-kh- Dv; lo-kumu V-gip). Cabezada, breve sueño. “Sommeil court et léger” Dv. “Komeni zaigu loalditxoa egitea (V-gip), lokumu bat eitea (V-gip)” Gte Erd 308. “Bazkalondoan lokumu bat egin dot (V-gip)” Ib. 68. v. LO-KULUXKA. Aspaldi logaletuek, / ez baitzezaketen lokumarik dasta. Gy 309. Lokhuma bat egin zueneko jeikiko zen. Laph 191.
e) “(Lf), premier sommeil” Lh.
Sinonimoak: iz. Ipar.
[lohasma]: logale, logura, loeri Ipar., lohasma Ipar., Maria bekaineko haur., Martin itsu haur., zaldi zuri (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) modorra, sopor, letargo, sueño profundo fr iz. (Ipar.) sommeil profond en iz. (Ipar.) drowsiness, sleepiness; (formal) somnolence port iz. sonolência, letargia, modorra, torpor
1 adj. Adkor. Zintzoa. Txintxo aurpegia jarri zuen. || Behar bezalako neska txintxo-txintxoak. 2 (Adizlagun gisa). Txintxo ibili. || Irakurgelatik irtetean, argia itzali zuen txintxo-txintxo. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
Variante palatizada más extendida de la palabra zintzo; hay xintxo en Soroa, Orixe, Lekuona, Berrondo y Xalbador, y xintxu en un artículo de Agur. En DFrec hay 116 ejs. de zintzo, 4 de ellos septentrionales, y 7 ejs. de txintxo.
TXINTXO ( (G-azp-bet-nav, AN-gip, B)), XINTXO ( (L-sar, B)). Ref.: A (xintxo); Iz Als (txintxuba); Gte Erd 71 y 311. (Formas con palat. expr.).
A) (Adj.). a) Fiel; sincero; formal, de buen comportamiento. “Txintxoa dela segur nago (B), txintxoa zela bazakiten (B)” Gte Erd 311. Artu emakume xintxo bat. Sor Gabon 42. Txintxuegi da aztutzeko, bañan esango diyot, bai. Sor Bar 66. Izan arren txintxua / edo nabarmena, / errukitasuna du / pobriaguarena. MendaroTx 445. Adiskide “txintxo”: itzari eutsi diozu orratik, nekez bederen, gizaxo orrek. Or BM 10. Amona xintxôk Mikeli dio / ontaz eta artaz galdea. “La fiel abuela” . Or Eus 266. Oi, nolaz hain txintxoa, nitzaz maitatu hori. Mde Pr 143. Nai dutena esango ditek oni buruz txintxoak eta ortodosoak; baña beti izango duk au milla okerren iturburua. Txill Let 83. Maritornes txintxoa noiz baiño noiz etorriko zai jarri zan. Berron Kijote 176. Andereiño politta, ederra ta fededun xintxoa. Ib. 196. Nola izan ziñan bizi izan arte / beraren lagun txintxoa. Insausti 345. (Con reduplicación intensiva). Bien gurasoak ezteieratu ziren; neskarenak kanpokoak ziren, txintxo-txintxoak. Mde Pr 147. (Ref. a cosas). “(G-goi), fiel, exacto” A. Diógun adimentu ongau eztagóla solamente beárriak txintxo izátean klaro dá. LE Urt ms. 33r (ed. 1846, 93s zintzo). Ederrari egoki datorkio ba neurri xintxoa. “Bien parece la mesura en las fermosas”. Berron Kijote 46. Arratseroko erretiro txintxo ori egiteko oitura aspalditík galdua zeukaken. Ataño TxanKan 131. b) XINTXO (L-sar, B ap. A). “Juicioso […], económico, prudente” A. Zaietan txintxo, iriñetan zoro, oker egiña ikusiko gero. EZBB II 136.
B) (Adv.). a) Fielmente, formalmente, correctamente, juiciosamente. Ezagutu gabeak dauden bitartean umill ta txintxo bizi diranak. Ag Serm 268. Aren esanak txintxo egiñaz / gaizki biziko etzera. Tx B 213. Errenta txintxo pagatu dezu / zere kapoi eta guzi. Tx B II 59. Ez dezute esango, beinik bein, txintxo etorri ez gerala. Lab EEguna 70. Olakorikan etzan pasako / txintxo portatu baziña. Auspoa 97, 140. Jaiki, ta Aitaren eginda txintxo / ondo illundu artian. MendaroTx 163. Urrengo Santomasetan ere “errentak” txintxo asko ekarriko zituztela. Anab Don 36. Ezarriko zaizkion aldizko edo aldiz-ateko orduetan idazkolara txintxo joatea. “Puntualmente”. EAEg 4-4-1937, 1431. Amaren bular-bularretik txintxo edan baitzun nere biotz samurrak. Or Aitork 59. Orain ez bezela orduan, arrantzale ondarroarrak, txintxo asko biltzen bait-ziran danok etxera egun ortarako. Lek SClar 103. Beren izena ta ospea zaitzen dute, beren obariak eta mozkiñak txintxo asko begiratzen dituzte. Vill Jaink 137. Txintxo dijoa etxera dantza-saioa bukatu ondoren. MAtx Gazt 72. Beha zure umeak zoin xintxo dabiltzan. Xa Odol 153. Beti agertu zan adizkidetsu, otoitz bideetan xintxu. Agur 4-11-1972 (ap. DRA). Txintxo asko jetxiko itun elizara. Ataño TxanKan 86. Ez det nik parranda aundirik egin izan […]. Etxean txintxo, ta ala obe neretzat. BAyerbe 110. v. tbn. BBarand 74. Insausti 255. (Con reduplicación intensiva). Torizute intxaur bana. Eta joan xabartu gabe, xintxo, xintxo. Lek EunD 30. Xintxo-xintxo beteko zuala aolkuz esan zitzaion guzia. Berron Kijote 53. Artzai arek, agindua txintxo-txintxo egin zuan. Alkain 106. Eta entzuten ego ten giñan / exerita txintxo-txintxo. Insausti 246. b) Económicamente, con prudencia. Orduan ere txintxo ibilli bear pentsua. BAyerbe 66.
Sinonimoak: izond.
[zintzoa]: fin, prestu, sotil, zintzo, zuzen, ben Heg., serio Heg., zindo Bizk., justu beh., benatsu neol., men neol., formal Heg. beh., serios Ipar. g.e. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esizond. (lgart.) bueno, -a, formal frizond. (lgart.) sage, bon, bonne, formel, -elle en izond. (lgart.) well-behaved, good portizond. (lgart.) formal
buxon. (B; Hb), buxoin (L, BN; T-L), buxun (Hb, Dv, DBPT ), buxu (S; Casve). Ref.: Lh; Izeta BHizt2. Tapón. “Bouchon” T-L. “Corcho de botella. Botil unen buxona non dago? ” Izeta BHizt2. Izan zazu untzi bat bazoskoa, buxon on batez garnitua. ECocin 52. Eta barrikari buxoina kendurik, zur-zur-zur harat husten du urez betherikako xahatoa. “Ayant débouché la barrique” . Barb Leg 143. Hola ongi alegera doazilarik, hor atxemaiten dute gizon bat, errota edo eihera harri eta buxon handi batzuekin jostetan ari dela. “Bouchons” . Ib. 130. buxuin. Juego consistente en derribar un tapón sobre el que se colocan monedas. Han asko dosteta egin litazke, edo birletan, edo buxuinean, dosteta pollita egun debalde utzia dena. EskLAlm 1868, 2. (DRA transcribe erróneamente baxuin)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) tapón; chapa, cápsula fr iz. (Ipar.) bouchon en iz. (Ipar.) cap, top; plug; cork port iz. (Ipar.) espicho, rolha, tampão
Testuinguruan
Ostatu batzuetan, markako botila hutsak zakarretara bota ordez, bigarren mailako ronarekin betetzen zituzten eta, buxon berria paratu eta etiketatu ondoren, bi aldiz garestiago saltzen zituzten atzerritarren ezjakintasunari esker. [Chevrolet tropikala, Rafa Egiguren (Susa, 2007). Ereduzko Prosa Dinamikoa]
1. (Mg PAbVoc, Añ (V), Izt 11v, VocCB .(s.v. triskatu)→Dv) Destrozar; destruir. “Despedazar” Mg PAbVoc y VocCB. “Desgarrar” Añ. “Romper en pedazos muy menudos, o hacer añicos” Ib. “Romper vestidos […]; romperlos mucho o destrozarlos” Ib. Tito Erromako Agintariak Ierusalengo uria trimindu ta austu ebanetik gerora. A Ezale 1897, 305a. Orduban sartu yakon Motrollo, aiztua kendu ta beragaz bertan triminduteko ustiaz. Kk Ab I 38.
2. trimendu (VocCB (V, s.v. trinkotu) Dv; A (que cita a Ur)). Aplastar; oprimir, comprimir.Bestetik [ikusten dira] gizon, zaldi eta idi trimendu eta zapaldubak, dirianen anzik bere baga. Astar II X. Batuten dabe bedarra, ezkotuten dabe, trimenduten dabe eskuakaz eta itxiten deutse. Ur Dial 57 (It trinkotu, Dv, Ip tinkatu). Trimendu euen bere oin garbiyagaz [suge] onen burua. Ur BulaAl 29.
3. “(V-ple-m-gip), batanear, contundir, golpear fuertemente” A.
TRIMIN-TRIMIN EGIN ( (A)). Machacar. Gabiko oneek daruez trimin trimin egitera erruki baga zur-mallu edo mazubaz. Mg PAb 138.
1. (O-SP 224→A, SP (que cita a Ax), Dv), narraiotu (H), narriotu (H). Estropear, deteriorar. ” Narriatzea veut dire devenir fâché ou offensé en sa santé” O-SP 222. ” Osasuna narriatzea ian edan soberaz ” SP in m. . “Donner quelque atteinte, quelque ressentiment, causer une infirmité” H. “Manchar, deteriorar” A. Nola gure lehenbiziko aita hark gure naturaleza haur bere bekhatuz narriatu, arrazatu eta eritokitu baitzuen. Ax 250 (V 168). Alde guztiz galdua, narriatua, arrazatua eta erroak eginik, bekhatuz eta aztura gaixtoz bethea baitago. Ib. 109 (V 72). Narria osasuna, ian-edanez, hordituz. Harb (ed. 1690) ap. H. Adamek, erorrarazi zuelakotz eta bekhatuak narriatu edo geixtatatu (naturaleza), narriadura hortarikako dainua gizon guzien gainera jautsi da. Dv Imit III 55, 2 (ap. DRA; Ol narriatu; SP lizundu, Ch gaixtatu, Mst gastatü). “À l’intrans., se rendre infirme, sujet à atteinte de quelque mal. Bere ogenez da horrela narriatua, […]” H. “Ponerse delicado de salud” A.
2. narraiotu (Ht VocGr 374, Lar, Lecl). “Incomodar” Lar. Cf. O-SP 223: “Narriatzea, se dégoûter de quelque chose”, interpretación corregida en una carta posterior (v. supra).
5. narriotu (A, que cita Dv Ex). “Profanar” A. Hura narriotuko duena heriotzez hilen da. “Qui polluerit illud” . Dv Ex 31, 14 (Ur gaizki iragotzen duena, Ol autsiko lukena, Ker ausi dagiana, Bibl, BiblE profanatu). Narriotua-edo, aldendu nairik, auts xe-apurraz iraizean estali zun. ‘Como obra de alguien que quisiera evitar la impureza’. Zait Sof 168.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) da/du ad. (zah.) (Ipar.) deteriorar(se), estropear(se) (2) da/du ad. [ingurugiroa, lurzorua] degradar(se), deteriorar(se) fr (1) da/du ad. se détériorer, s’abîmer (2) da/du ad. [ingurugiroa, lurzorua] se détériorer, se dégrader en (1) da ad. to deteriorate (2) du ad. to damage port (1) deteriorar-se, estragar-se (2) degradar-se
Testuinguruan
Batzuetan gure irudia oso narriatua geratu da barne polemiken ondorioz. [Argia, 2000-01-16, 1745. zbk. | «Su-eten denbora erreferente galduezin eta ahaztezina da», Mikel Asurmendi]
adb. Ahalik lasterrena. Ik. lehen baino lehen. Zatoz lehenbailehen. Urrun hadi lehenbailehen. Joan daitezela lehenbailehen. Liburua lehenbailehen kaleratzea erabaki zuten. Esan dezadan lehenbailehen. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
lehenbailehen. (L, BN, S; SP, Urt Gram 412, Ht VocGr 330, VocBN , Dv), len-bai-len (V, G, AN-ulz, B; Lar, Añ), lehen bait lehen (leen Izt), len bait len (V-gip; Lar, Añ, Dv (G)), lenballen. Ref.: A (lehen, len-bai-len); Iz Als (lenbailen); Etxba Eib (lenbaitlen); Iz Ulz (torri); Gte Erd 7. Cuanto antes. “Antes con antes” , “quanto antes” Lar y Añ. Tr. Aunque poco documentado hasta el s. XVIII, a partir de dicho siglo empieza a hacerse más frecuente y se encuentra en todos los dialectos literarios, en mayor o menor medida (en vizcaíno es relativamente escaso). Al Norte, todos los autores emplean formas con bai, a excepción de M. Dassança (lehen bait lehen ); en textos meridionales hay formas con bait y con bai (incluso ambas en un mismo autor). En DFrec hay 27 ejs. de lehenbailehen , 5 de lenbailen, 4 de lehenbailen, 3 de lehenbaillehen, 2 de lehenbaitlehen y sendos de lenbaillen y lenbaitlen .
Sinonimoak: adond.
[ahalik lasterrena]: lehen baino lehen (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esadb. cuanto antes, lo más rápidamente posible fradb. le plus tôt possible enadb. as soon as possible portadb. quanto antes
Reply