iz. Txertatzea. Txertaketarako erabili ohi den ukendua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
txertaketa. (Gc ap. A, s.v. txertakera ). Injerto. v. txertakera. Sapitik azi ta txertaketa eta beste lan guztiak egin eta bear dan tokian zuaitza aldatzen dan arte. Munita 32. Landareari ebaki edo urraturen bat egin badiozu, txertaketarako erabilli oi dan ukenduaz edo beste zerbaitez estaltzea on du. Ib. 43. Eztira bat, ala ere, txertaketa eta nini ezarketa. Ibiñ Virgil 84.
ad. zaindu, zain(du), zaintzen1du ad. Norbaiten edo zerbaiten arta hartu, kalterik edo ezbeharrik gerta ez dakion. Ik. jagon. Abereak zaindu, esneak batu, gaztak eginarazi. Soroa zaintzen baduzu, soroak zainduko zaitu. Zaindu etxea, hazi eta hezi umeak. Supazterrean afaria zaintzen, ama-alabak txerriei jaten ematen dauden bitartean. Beraz, zuk ere zaintzen zaituen aingerua baduzu? Zain ezazu zeure burua.
2du ad. Norbaiti edo zerbaiti adi eta erne begira egon, egiten duen edo gertatzen zaion guztiaren berri jakiteko, edo komeni edo nahi ez den gauzarik jazo ez dadin. Ateak zaintzen. Mugak zaintzeko. Txakur onak etxea ederki zaintzen du. Nork zainduko ditu ohoin edo hiltzaileak? Zaintzen dituzu zuk zeure begiak, horietatik sar ez dakizun atsegin lizunik?
3du ad. Galtzetik edo hondatzetik begiratu, bere hartan gorde. Ik. atxiki1 2. Segurtasun tartea zaindu behar da errepideetan. Berezitasun hau, aldaketa batzuk gorabehera, geroztik ere ondo zaindu zuten.
txirigita. (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 150 ), txiribita. Margarita. Cf. Baraib RIEV 1907, 351: “ChiribÃta (Llanada de Ãlava), vellorita o margarita de los prados, planta de la familia de las compuestas (Bellis perennis)”. Belarraren berdea berdeagotu zen, eta txiribita zuriak banan banan galdu ahala, hamar halako rubi-kolorezko unanu-lore jaiotzen ziren. MIH 298.
iz. Zenbait maskorren barrualdean eratzen den gai zuri gogor eta distiratsua. Perlen nakarra. Nakarrezko kutxatila bat.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
1 nakar. (Lar). Nácar. Arrainak jaten zituzten eta maskorrak saltzen portuges tratularier: ez nola nahiko maskorrak, perla edo nakara zariotenak. Ardoy SFran 162.
2 nakar.1. (V-ger-arr-m ap. A; Lh), naikar. “Desganado, sin voluntad” A. “Nakar (V-ger), naikar (V-al), nai izate edo borondate otzekoagaitik esaten dira; zein da ian gitxikoari iankar esatea legez. Nagikorra ta nakarra bat ete dira?” A BGuzur voc. Bera zeinbat gogotsuago, beren arrebea ainbat nakarrago edo gogo bageago egoten zan. A BGuzur 110. Dendak itxita, gizonak jankar da nakar, soñeko baltzak jantzirik. Ag Kr 206s. Egoak moztutako txoria bezela geldituko zaitzute, jangar ta nakar. Ag G 79. Jateko beti nakar, gogorik gabe; egarria il ezina. A Ardi 94. Zer egin, ordea, asto nakar ta temati orren aurrean? Ibiñ EG 1950 (11-12), 56. Nakar eta nazkatuta nabil, bizitzeko gogoak arras itzaliak. Txill Let 96. 2. ” Naikar (V-al), retraimiento, falta de voluntad” A.
Sinonimoak: iz.
[nakar] : gogogabe
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. nácar (2) izond. (B) desganado, -a, abúlico, -a, apático, -a fr (1) iz. nacre en (1) iz. mother-of-pearl port (1) iz. nácar
Testuinguruan
Nakar eta nazkatuta nabil, bizitzeko gogoak arras itzaliak. Txill Let 96. (OEH)
Beharrak edozer gauza bihurtu zuen jangai, eta piztiek ere jan ohi ez dutena gizakien hortzek irensten zuten. [Asisko Frantzizko, Asisko Klara, / Askoren artean (Arantzazu, 2002)]
1 iz. Deabrua. (Maiz izen berezi gisa erabiltzen da). Galtzagorri bera zara zu, anderea. 2 iz. Iratxoa. Orratzontzi batean gordeta zituen galtzagorrien laguntzarekin eraiki omen zuen etxea. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
galtzagorri.
1. (G-bet, L, BN; H), galtxagorri (V-gip, G-azp; Lar, H), kaltzagorri (G-bet, B). Ref.: A (galtzagorri, kaltzagorri); Iz ArOñ (galtxá gorrixa); JMB At (Galtxagorri) . “Patillas, el demonio” Lar. “Se usa sin artÃculo, como nombre propio” A. “Genio familiar” JMB At. ” Mamarro, galtxagorri y otros nombres sirven para designar a un genio o genios minúsculos de figura humana –de insecto según algunos– que ayudan en sus quehaceres a ciertos hombres. Caben cuatro en una alfiletera y habitan en la del sujeto a quien protegen” JMB MitV 419 (v. tbn. JMB LEItz 100 y Mund I 105ss). v. prakagorri. Deabrua, Demonioa galtzagorria esatea. AA II 31. Sala eder bat bada bertze mundurako, / Lekhua frankorerkin kontradantzeko, / Galtxa gorri berbera xirrika yotzeko. Hb in BOEl 103. Eta huna non, zinez eta minez, kapera barnetik atheratzen den Galtxagorri. Barb Sup 139. Galtxagorri bera zare, zu, anderea. Ib. 21. Bi mila galtxagorri, / norat naizen ethorri! Ox 108. Astaputz alaena! Galtza-gorri+ makurrago baiaiz! TP Kattalin 181. +Galtza-gorri+ak (deabrutxoak) dira Aldazkoak. “Diablejas”. Or Eus 63. Horra nun zaikun etorri / Euskadirat Galtxagorri / Jainkoaren amodioz jazartzerat apezeri. Iratz 25. Izitzen zuen karraskilak, behin berak galtxagorri ikusi baitzuen soberaxe bezala harturik. Zerb Azk 89. Andere Dona Mariaz aldiz, 9 haürrek Galtxa-Gorriri ükho egin die. Herr 25-8-1960, 3. Bainan! Bat-batean, horra Galtxagorri … edo Satan Beltzaren lana! Larre ArtzainE 326. v. tbn. A EY II 245 (Kaltzagorri). (Sobrenombre de diablo de mascarada) Ondotik, Adarbeltz, Sabelgorri, Galtzagorri, Tartaro. Ox 59. Hemen nuk ni Galtzagorri. Ib. 40.
2. (El) que lleva pantalón rojo. Balukete bazterrek bihotz altxagarri, / bakeak behar balu gizon galtzagorri! Hb Esk 90. Xuberoko dantzari hoberenak (Sohutarrak). Epixtolak hortako erraiten othe du: “Galtzagorri jaun handiak, Sohutako”. Egunaria. (ap. DRA, sin más ref.)
3. galtxagorri (G-nav ap. Garbiz Lezo y Ond Bac ). “Cierta clase de hierba” Garbiz Lezo 113. “Hierba de tallo rojo” Ond Bac.
Wikipedian:
Galtzagorri euskal mitologiako pertsonaia bat da. Mamurrak eta Prakagorriak gizakiei beren lan harrigarrietan laguntzen dieten ahaide txiki-txikiak dira. Praka gorriak dituzte soinean, eta orraztokian ezkutatzen dira. Euren jabeari biraka-biraka hasten zaizkio oihu batean galdezka. “Eta orain zer? Eta orain zer?” Eta une batean betetzen dituzte nagusiaren aginduak, nahiz eta ikaragarrienak izan. Beste izen batzuk: Aidetikako (Saran); Aiharra, Haio (Lapurdin); Beste mutilak (Gernikan), Patuek (Muxika)… Jarraitu irakurtzen.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) (mitol.) diablillo, duende, familiar. Ref. a un pequeño ser fantástico de las narraciones populares que acompaña y hace las tareas a una persona. (2) (euf.) El diablo, El demonio. (3) (adj.) que lleva pantalón rojo. fr  iz. surnom du diable eniz. demon, devil portiz. diabo
Testuinguruan
Orratzontzi batean gordeta zituen galtzagorrien laguntzarekin eraiki omen zuen etxea. (Hiztegi batua)
iz. Batez ereIpar. Orroa, marrua, oihu ozena. Marraska eta auhen tristeak. Ez dute entzungo oihurik, negarrik, marraskarik, hasperenik eta deitorerik baizik. Marrasketan egonen da, munduko itsaso guztietan ur den bezainbat negar isuriko du. || marraska eginNegar eta marraska egingo duzue. || marraskaz adb. Marraska eginez. Hasiko dira negarrez eta marraskaz. “Utz ezak”, dio marraskaz, “otoi, utz ezak”. (Hiztegi Batua)
Reply