1 iz. Txerria. Urdeak urde-jana behar du. Urde ahardia: txerri emea. 2 adj. Zikina, lizuna. Are da lizunago eta urdeago bekatua. || Urde ohoina! || urde festa, urde-festa iz. Txerria hiltzen denean egiten den festa. Ik. txarriboda. || urde mutur, urde-mutur iz. Ipar. Urrebotoia. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
urde. Onom.: Sancho Urdea. (1258) Arzam 426. Maria Urdea. (1330) Ib. 426. (gral.; Lcc, IC 448v, Volt 107, SP, Deen I 277, Urt I 65, Ht VocGr, Lar, Mg Nom 68 (G), Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, VocCB , Dv, H, Zam Voc ), urdi. Ref.: A; EI 88; Lrq; Etxba Eib; EAEL 85 . Cerdo. ” Urde, urdaonde, caecia etondo, que son las castas de los puercos ” (Fuero de Vizcaya, 1452). Arzam 426. “Puerco” Lcc. “Cochino, cerdo” Lar, Añ. “Porc, ne se dit que des grands porcs” Dv. ” Urde ilak uzkia otz (S), a muertos y a idos no hay amigos” A. ” Urde mainhatuak laguna nahi (BN-mix) […]. Se dice, por ejemplo, del autor de una fechorÃa que, por aminorar su responsabilidad, se empeña en presentar cómplices” Ib. Sg. EI 88, en BN-ciz-ad-lab distinguen xerri ‘cerdo pequeño’ de urde ‘cerdo grande’. Cf. Ech 34: “Urdeta, que quiere decir ‘sitio de puercos'”. Tr. De empleo general, aunque más usual en la tradición septentrional. En DFrec hay 7 ejs. de urde.
iz. Zikinkeria, lohikeria.Ikusten dugu gaiztakeriak, lapurretak, urdekeriak gainez egin duela munduan. Lasaikeria eta urdekeria itsusienak leku santuan egiten ziren. Haren ahotik ateratzen ziren urdekeriak.(Hiztegi Batua)
2. Eta hori, zakurkeriaz, bardin du den bezala erranik ere, urdekeriaz; soldadoen arropa nahiz desohoratu, eta bereziki soldado aitzindariei afruntu egin. HU Zez 134s. Aitortu bear da Agata ta Joxe Migeli egindakoa urdekeri bat besterik eztela. Etxde Egan 1958 (3-6), 288. 2. (H), urdankeria ( -ri S? ap. A). CharcuterÃa, productos derivados del cerdo. “Urdekeriarik etzaio lakhet, la cochonnaille ne lui plaît pas” H. “SalchicherÃa” A. Cf. GAlm 1958, 61: “Urdekeria edo zerrikeria frantsesez ez da ‘cochonnaille’ bainan bai ‘cochonnerie'”. Saldaren orde, “charcuterie”. Ez ginakien hatik hitz hori eskuaraz “urdekeriak” erraiten zela. Herr 19-12-1957 4. Ez gira guti harritu irakurtuz haste-hastetik janen zituztela “urdekeriak”! GAlm 1958, 61.
ad. uzkurtu, uzkur/uzkurtu, uzkurtzen || 1da/du ad. Batez ere gorputzaz, giharrez eta kidekoez mintzatuz, tamaina txikiagoko bihurtu, laburrago bihurtu. Ik. kuzkurtu. Hotzak uzkurtua dauka su ondoan. Gihar bat uzkurtu. 2da/du ad. Makurtu. Zure uztarri bigunari lepoa uzkurtzeko. Bere burua uzkurtzen duenaren otoitzak igaroko ditu hodeiak. 3da/du ad. Kikildu, adorea galdu edo kendu, ezeri aurre egiteko gauza ez dela gertatu; uzkurtasuna sentitu. Uzkurtua gelditzen da Jainkoaren aitzinean. Heriotzaren oroitzapenak uzkurtzen du bekataria. Hain karitate sutuaz miretsi eta uzkurturik. (Hiztegi Batua)
da/du ad. Apaldu, umil bihurtu. Harro eta hantustez beteak umilduko dira. Deusek ere ezin umil gaitzake. Gaitzak gara umiltzen. Hirurogeita hamasei urte, garaia dut umiltzeko, bultza beharrik ez naukate goitik behera amiltzeko.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
umildu. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII, donde convive con umillatu y el menos frec. umildatu (q.v.). Al Norte se encuentra en autores labortanos de los ss. XVII y XVIII como Etcheberri de Ziburu, Haramburu, Pouvreau, Gasteluçar y Chourio, y ya en el s. XX, en Etchamendi y Mattin, alternando con (h)umiliatu (q.v.) en algunos de ellos. Hay part. humiltu en un ej. de Mendiburu. En DFrec hay 7 ejs. de umildu.
2. Derribar, abatir. Jakin zazu ezik, izan zerala umildua […] mirabe gazte batengandik. ‘Te lanzó fuera de la silla’ . Bil 163. [Zezenak] begiyak erne zeuzkan, / belarriyak tente, […]. Saiatu naiagatik / ori umiltzera, / igual sartuko zan / legoia iltzera. Xe 207.
3. Decaer; quedar abatido. Utzirik sarrazenua umildurik eta sekulan bañan nastutuagua. ‘Dejando al sarraceno tan abatido’ . Bil 163. Iya guriak egin du / badegu zeñek agindu; / ez oraindik umildu, / alkarrengana bildu; / gerra nai duben guziya, / berari kendu biziya. Xe 410. [Uri] au ezereztua eta umildua badago ere, antxinako denboretan izan du dala […]. Zab EE 1884b, 201. Gizona oso umildua da, / juan zaio lengo garbua / egun guzia pasa daneko / erango zuen mordua. Uzt Sas 234. Irurogei ta amasei urte, / garaia det umiltzeko, / bultza bearrik ez nadukate / goitik bera amiltzeko. Tx B III 140.
iz. Aipatzen dena ukatzen duen pertsona. Jakite berriaren ukatzailea. Arrotzak eta beren sorlekuaren ukatzaileak. Hala mintzo dira gaurko jainko-ukatzaileak. Ukatzaile horiek badakite gezurrez mintzo direla. (Hiztegi Batua)
2. (-kh- Urt, H), ukazale (-kh- H), ukatzale. Renegado, que reniega. “Apostata, errelijio ukhatzáillea” Urt II 172. “Qui renie” H. San Pedro ukatzallea, ta San Pablo Jesusen persegillea. Añ MisE 88. Alzimo judu bere lege eta erlejioaren ukatzalle biurria. Lard 345. Zoinek arrotz eta beren sor-lekhuaren ukhatzale batzu bezala baitauzkate. Prop 1885, 90. Behar-orduetan haren alde agertzen ez dena, haren kontra dela; eta ukhatzaile bati bezala behatzen dioela. Arb Erlis 244s. Lege horri uko egiten diona deitzen da ukatzailea edo trahitzailea. Herr 30-7-1964 4. Jakite berriaren ukatzailea. MIH 293. (fede-ukh- Dv). (Como segundo miembro de compuestos). Siniste-gabeak, siniste-ausleak, sinispen-ukatzalleak. KIkG 25. (KIKV 38 siniste-ukatzalleak)
3. (-kh- H), ukazale (-kh- H). “Qui refuse” H.
4. (-kh- H), ukazale (-kh- H). “Qui renonce” H.
Sinonimoak:
[ukatzaile] : negazionista
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es izond. espantadizo, -a; huidizo, -a fr izond. fuyant, craintif(ive) en izond. easily frightened, easily scared; elusive, evasive port izond. espantadiço, -a; fugidio, -a
Testuinguruan
Aizaroak ilunpean murgiltzen gintuen, eta hitza baino ez zen azaleratzen handik, ausaz han edo hemen, eta berehala itzaltzen zen izar uxo bat bezala. [Ene herri txikia, Gaël Faye / Irati Bereau (Igela, 2019)]
Reply