iz. 1. Gaztainondo-ikatza. 2. Zuhaitzean bertan ihartua dagoen adarra. Â (Harluxet hiztegi entziklopedikoa)
Orotariko Euskal Hiztegian
kaier. (Chaho, T-L). Cuaderno. Botuen eta instrukzionen kaiera. Revol 91. Hire liburuak, hire kaierak, hire lumak eta hire izkiribiña. Arch Gram 57. Eskuetan zituzten probintzia guzietako kaierak, zoinetan baitziren heiek Versaillarat igorri zituztenen botuak. Elsb Fram 60. Anartean, Kristobal teatroari hurbildu da “kahiera” eta “crayon” handi bat eskuetan. Ox 34. Liburu, kaier eta graionez ari zen lana. Herr 14-11-1963, 3. Joan den astean, kaier bati fidaturik, ezarri ginuen 1842ko urtarrilean hil zela. Lf ELit 185. Baginuen […] apezgaiek “kaier” bat elgarri pasatzen ginuena, bakotxak bere artikulutxoa egin, eta aintzina kurri. Larre ArzatinE 190.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. carbón de castaño (2) iz. reviejo, -a, rama o leño muerto del árbol fr (1) iz. charbon de bois de châtaigne (2) iz. branche mort d’arbre en (1) iz. chestnut charcoal (2) iz. dead branch (of a tree) port (1) iz. carvão de castanha (2) iz. galho morto (de árvore)
Testuinguruan
Gasteizko galar bat, Europako handiena izan litekeena, koronabirusaren biktimak omentzeko eta gogorarazteko. [Mikel Belasko @mbelaskoEU)
iz. Ipar. Pattarra. Aguardient xorta bat edanarazi zioten.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
aguardient. (L, BN, S ap. Lh; H), aguardint(a) , aigardent (Chaho, Gèze), agorient (Ht VocGr 269), agorrient (L ap. Lh; H), agardient (S ap. Lh), agardent , agordient , aguerdinta , aguardintte (V-gip ap. Elexp Berg), augardient (Arch VocGr , VocBN), agoarjenta (SP <-genta>), aguardenta , argorient . Aguardiente. “Eau de vie, agua ardiente” SP. “L’eau de vie” Ht VocGr 269. “Orujo, aguardiente. Ari igual jakuan patxarra izan, aguardinttia izan. / Len aguardinttia orujo zuan, da gero asi zittuztan koloriak eta zerak” Elexp Berg.
Tr. Al Sur se documenta aguardient(a) en una carta del s. XVII, en Aguirre de Asteasu, Echagaray, Aramburu-Bago y JanEd; aguardiente en J.A. Moguel, Guerrico, Zabala, JanEd, Kirikiño (Ab II 171) y Anduaga, y aguardint(a) en Echagaray, Iraola, Txirrita, Yanzi y Bertsol (1932, 218; tbn. aguardenta en la misma pág). En la literatura septentrional hay numerosas variantes: aguardient en Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Barbier y Zerbitzari (Azk 101), agorient en Hiribarren (Esk 229), Duvoisin (Lab 321), Barbier y Landerretche, agordient en ECocin (15), aguardint en M. Elissamburu (Fram147), aguerdinta en Etchepare de Jatsu, agorrient en unos versos recogidos por Zerbitzari (Azk 104), argorient en unos versos del s. XVIII y aigardent en textos suletinos (junto a agardent en AstLas).
Aguardienta eta 10 opil brea (1683). ConTAV 5.2.9, 130. Hi, argorient tratnta, herio emaillea. (1780). BertsZB 122. Baso erdi aguardiente. Mg CC 182. Ardo, mistel edo aguardiente ematea. Gco II 61. Aguardienta ur, piper edo beste gauzakin [nastutzea]. AA II 168. Fusilla aguardintaz / karga baliteke, / bala gustoz aboan / artuko lukete. Echag 24 (tbn. 24 aguardientaz). Aguardienta eta tabako belarra. Aran-Bago ManMed 260. Nafar aguardienta / erari gozua. JanEd I 58 (69 aguardinta (det.), 58 aguardienteak). Kopa bat aguardiente napar. Zab Gabon 76. Iduri zaut ene gizonak erretreta gose baino aguardient egarriago direla. HU Zez 204. Aguardinta alkanforatu usai pestia. Iraola 129. Aguardient zirrista bat. JE Bur 170. Bati baso-arnoa paga, bertzeari aguardient-kotxeta. Barb Sup 37. Ardua ere kastatzen dute, / ez aguardinta bakarrik. Tx B II 158. Kopa bat agorient hurrup eta klik iretsirik. Barb Leg 147. Aguerdinta xorta bat edan-arazi zioten. JEtchep 58. Nik goizean, jaikitakoan, lenengo iru edo lau kopa aguardiente edan. And AUzta 99. v. tbn. Aigardent: AstLas 28. Arch Gram 26. Alth Bot 12. Const 41. Kutxet erdiko poto / bat aguardinta. Yanzi 48.
AGUARDIENT-EDALE. Bebedor de aguardiente. Bera beno pollitago / ezpalinbalu emaztia, / agardent edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10. Agorient edaile Gethariako. (L-côte) Lander Eusk 1925 (IV), 50.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Ipar.) aguardiente fr iz. (Ipar.) eau-de-vie en iz. (Ipar.) alcoholic drink which is obtained by distilling wine or any other alcoholic substance port iz. aguardente
Testuinguruan
Aguardient xorta bat edanarazi zioten. (Hiztegi Batua)
latzin. (V-ple ap. A ), latxin, latzena (V-arrig ap. A ). “Barbecho, terreno baldÃo” A. Landa ta latziñak, aran eta ibarrak, lili ta lora ederrez […] apaintzen dira. Eguzk LorIl 3 (ap. DRA). Oi, latxin zabal orren bakia. “Campiña” . Laux AB 73. Loraz eder latxin gustija. Ib. 70 (v. tbn. BBa 26). Bañan zazpigarrenean, lurra latzin ta alper utzazu. Ol Ex 23, 11 (Ker landu bagarik itzi).
LATZINIK. En barbecho. [Peruk] aspaldion eukazan laiak ugerturik, soloak latziñik, bedar galgarriak eurrez. A Ezale 1899, 13b.
adb. Erabat, osoki. (Batez ere sartu eta kideko aditzekin erabiltzen da). Ik. begi bietaraino; bi begietaraino. Gerran ez zen ibili, baina zantarkerietan eta ustelkerietan begietaraino sartu eta ustelkeria horren hatsa alde guztietara zabaldu bai.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
BEGIETARAINO, BEGI BIETARAINO, BI BEGIETARAINO. Totalmente (litm. ‘hasta los ojos’). Hala da bada haragiaren atseginetan eta plazeretan dabillana ere. Gose da, egarri da eta emozu nahi duen bezanbat, sar bedi begietaraiño, baiña eztiteke ase. Ax 385 (V 252). Deabruak ta munduak engañatu ta pekatuetan begi bietaraño sarturik zegoen. Cb Eg II 196. Geiegi maitatu zituan erbesteko emakume arrotz galduak zoratu ta sartu zan begi bietaraño Idolatrian. Ub 43. Miñatza lotsagarri likits askorekin begi bietaraño beteak datozen aekin iturri garbitzalle oek egiten dituzten mirari andiak. Izt C 77. Bekhatu lohietan bi begietaraino sarthurik, Jainkoaren deiei bethi beharriak tapatuz, nere lehia tzarren asetzen ibili izatu naiz. Dv LEd 269 (Cb Eg II 196 begi bietaraño). Oitura gaiztoen zingiran begietaraño sartua zegoen zaldun gazte noble bat. Arr May 41. Sobera aspaldi huntan bizi da sarthua begietaraino paganotasuneko tzarkeria deithoragarrietan. Prop 1893, 145. Riktrudis begi bietaraiño gorri-gorri iarri zan. Ag AL 72. Gudan etzan ibilli; baña zantarkeri ta ustelkerietan begietaraño sartu ta ustelkeri orren atsa alde guztietara zabaldu bai. Eguzk GizAuz 17. Ez ahal dirudite begietaraiño lokatzez beteak? Mde Pr 99. Apaiz ta moja ta praile, senper ikusteko zaudete; bi begietaraño sartu baitzerate Biurriaren alde. Or QA 85.
Sinonimoak: adlag.
[osoki]: alde batera, betean, bete-betean, ederki, ederto, erabat, guztiz, hagitz, oso, osoki, oso-osorik, osorik, osoro, plei-plei, sits eta bits, txit, zeharo, anitz Ipar., arras Ipar., arrunt Ipar., biziki Ipar., gain-gainetik Ipar., tinketz Ipar., tutarrez Bizk., osotoro Gip., alde bat L-N, txoil Naf., guztiro g.e., osotara g.e., betero zah., konplituki zah., seko Gip. beh., net Ipar. g.e., soberanoki Ipar. g.e., tint Bizk. g.e., alde guztiz Ipar. zah., beteki Ipar. zah. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es enteramente, completamente, del todo fr entièrement, complètement en entirely, completely port inteiramente, completamente
Testuinguruan
Gerran ez zen ibili, baina zantarkerietan eta ustelkerietan begietaraino sartu eta ustelkeria horren hatsa alde guztietara zabaldu bai.(Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) en peligro (2) en vÃas de desaparición, en peligro de extinción fr (1) en danger (2) en voie d’extinction en at risk, in danger port em perigo
Testuinguruan
Ines ezagutu zuenean mundua aldatzeko ilusioak galzorian zituen. [Denak du bere prezioa, Migel Angel Mintegi (Ibaizabal, 2002)]
iz. Ipurdian hartzen edo ematen den kolpea. Ipurdiko ederrak hartu zituen umetan. Emazkiozu ipurdiko batzuk, ea isiltzen den. Erori eta egundoko ipurdikoa hartu du (Ik. ipurkada).(Hiztegi Batua)
1 (Ezezko esaldietan). Ezer ez. Arean ez dago: ez dago ezer. Edaria non eta zelan izango ote den, arean ez daki. 2 (Baiezko esaldietan). Zerbait. Dirua, arean badaukat, askorik ez baina. 3 adb. Segurki, dudarik gabe. Eskupeko txikerra bota; batere ez baino gehiago da, arean. Ez zegoen alde handirik, arean, batzuengandik besteengana.
arean bai Zerbait bai, zer edo zer bai. —Baduzu dirurik? —Arean bai.
arean ere lok. Izan ere. Arean ere, laster izango da hemen andre hori.
arean ez Deus ez.
(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
arean1. Etim. Se trata en su origen de la forma arcaica (suf. -rean ) de ablativo del dem. de tercer grado.
2. (A). De allÃ. “(V, arc.), desde allÔ A. v. arerean. Hermandadea arean <arcan> doa negarrez . (Cantar de Sandailia). TAV 3.1.10. Silviak urten eben arean. Lazarraga 1143r. Igo eban zeruetara eta dago iasarririk Aita Iaungoiko gustiz poderosoen aldean eskoatati, arean etorriko da, ilaen eta bizien iuzgaetara. Cap (ed. 1893), 6 (VJ 8, Arz 18 arean). Egon zalako urte askotan pekatu mortaleko bizitzan arean urten gura ezebala. Ib. 88. Aita Adam egin zan / Lurraren gainean, / Bekatu egin eta / Iausi zan arean. (Nicolás de Zubia, 1691). TAV 3.1.29.
3. (V-ple-arr ap. A). Sin duda, ciertamente. “Ciertamente” A (s.v. are). “En realidad, ciertamente” Ib. Gexo nagolarik, enaz ni ibilli ixan, […] ta arian, ni oian eratzota euki nabe. Otx 169. Goizgorri baiño maiteago du / arrasgorriren diztira: / onek, arean, baitakarkio / biamon on idurira. “Sin duda” . Or Eus 89. Oizon asi ta Elutsetako / zelai-zokoen artean, / abere beltzik, zuririk naiko, / ez du sumatzen arean. “No divisa ganado negro” . Ib. 328. Arean, lur au ikus-eziña ta antolagabea zan. “Nimirum” . Or Aitork 340. Obe dek, arean, / elizara joanda / begira aldarean, / Aloñako Amaren / imajiñik badan. SMitx Aranz 237. Eskupeko txikerra, bota barruna. Bapere ez baiño geiago da, arean. Erkiag BatB 187. Eta ez egoan, arean, alde aundirik batzuekandik besteengana. Ib. 106. Arrezkero, auxe dateke gure eginbidea: alik eta garbien bizitza ontan irautea, arean, gerokoaren zai. Zait Plat 70. Ta itsaso-ekaitz zakarrean itsaso zear doan ontzian adiskide-etsaiei on-gaitz egiteko indartsuen nor ote da? –Lemazaina, arean. Ib. 93. Bakandereak berak jakingo eban zer egin Bertoldagaz: edo ibaira jaurti, edo arian [= ‘por el contrario’ (?)] zigor txarragoren bat ezarri.Otx 71.
4. (V ap. A ). A saber, es decir. Azkue cita el ej. de fB Olg 183: “T a ondo konpesau bere ezin leitekezala, arian da, dotrinia ikasi, […] ta pekatuko okasinoe urrekuai isteeko asmo sendua artu artian”, interpretando arian da como “(es) a saber”, cuando en realidad se trata de la construcción arean (e)ta… arte(an), equivalente a harik eta (q. v. ). Zergatik ote-ta lan onek zaustada edo biotzondoko zoragarrigoa ematen dun, gizaldi artako olerkaririk bikaiñenenak baiño; arean, Byron, Goethe, Schiller, Lamartinen beraren leikideenak baño. Or Mi III. Alaba Teresa luzaro mintzo zaigu ortaz, eta bai nonbait zuen Loiola ere, arean, zenbait Iainkozko biotz-eragin, nondik eta nola datozen ezagun gabe gertatzen zaizkigula. Or QA 139. Erantzun izugarri ta arrigarri ta negargarri batzu, ostera, eman zizkidan: arean, amakin eskontzeko nintzala […]. Zait Sof 79. Zure baitan iritzi bakar au ez egizu aintzat artu: arean, zuk diozuna ta besterik ez, ontzat artzea. Ib. 181.
5. Alguien (en frase afirmativa o interrogativa); nadie (en frase negativa). “(V-arr), alguien, […]. Areanek egin, hacerlo alguien. [….] Areanek eztau egin, nadie lo ha hecho” A.
AREAN2 (BN-baig ap. A), AREN ( arhen L, S ap. A), ARRAN. “Rastrillando” A. Baiña badira berriz bertze [lan] batzuk, nola baitira eskiribatzea, pintatzea, iostea, golde nabarren eta arhen ere haritzea. Ax 468 (V 304; AxN explica arhen (470) por arean). Aitzurrean, arean, ardatzean aritzea, ogia egitea. AA III 361. Topatu zuen Eliseo amabi uztar idirekin arean ari zala. Lard 228. Nekazari bat ari zan uztarri batekin arian an inguruan. Bv AsL 151. Sasteiko gizona omen zebillen idiekin arran bere soroan. AIr EuskIp 27. Lur baneatzen Korte izena duan soroan arrean jardun nuan. JAzpiroz 63.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) adb. (B) (ezezko testuinguruetan; ondoan ere har dezake) nada, ninguna cosa; nadie, ninguna persona (2) adb. (B) (baiezko testuinguruetan eta galde-perpausetan) algo (3) adb. (B) sin duda, ciertamente fr en port
Reply