xortaño. (L, BN ap. A ). (Dim. de 1 xorta). “Pequeño traguito” A. Kafea bazutela kozinako sukaldean, soberatua eta xortaño bat begira zezakeela guretzat. Larre ArtzainE 179. Baietz ba, xortaño hura zorta ere bilakatu zen laster. Ib. 179.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. traguito, trago pequeño fr iz. petite gorgée en iz. sip, swig port iz. gole pequeno
ad. deserrotu, deserro, deserrotzen || 1da/du ad. Norbait edo zerbait bizi den lekutik edo bere girotik atera. 2 (Partizipio burutua izenondo edo izen gisa). Istorio eta pertsonaien artean ugari dira etorkinak, iheslariak, deserrotuak. Gerra baino ezagutu ez duen belaunaldi deserrotua. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
deserrotu. (Lar). Desarraigar(se). Baldin bazinute federik mustarda haziaren bihi bat bezen lodi, erran ahal zinezakete martholza ondo huni: deserro zaite. TB Lc 17, 6 (Lç, Dv erroetarik ilkhi, He, Oteiza, HeH, Brunet, Ol, Leon, IBk, IBe (sustraitik, etc.) atera). En DFrec hay 4 ejs.
Sinonimoak: ad.
[landarea erro eta guzti atera]: desustraitu (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) deserrotu, deserro, deserrotzen (2) da/du ad. [pertsona] desarraigar(se) fr (1) du ad. [landarea] arracher, déraciner (2) da/du ad. [pertsona] déraciner, extirper endu ad. to uproot; to eradicate port
Testuinguruan
Ucelay Parisen egon zen urteetan ez zen Euskal Herritik deserrotu. (Jose Maria Uzelai, Wikipedia)
adb. Isurkariez mintzatuz, ugari. Ik. purrustan; zurrutaka. Isurtzen dute ura ez xortaka, baina bai turrustaka. || Ezpain luzeetarik gezurra turrustaka aurtikitzen duelarik.(Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
turrustaka. (S ap. Lrq ; Hb, Dv, H). A borbotones, a chorros, abundantemente. “Mendia behera turrustaka jausten ziren urak, les eaux descendaient à torrent la montagne” Dv (s.v. turrusta). “Dirua derabila turrustaka, il manie l’argent à pleins mains” H (s.v. turrusta). “À torrents” Lrq. v. purrustaka. Fidel izan delakoz, graziarik abondantenak turrustaka jaitsiren dira hartara. MaiMarIl 97. Hibaiak ilkhi diren tokira bihurtzen dira, berriz ere turrustaka goateko. Dv Eccl 1, 7. Jo duelakotz harria, eta urak atheratu direlakotz, eta turrustaka bazterrak estali dituztelakotz. Dv Ps 77, 20 (78, 20 Ol turrustaka; v. tbn. Dv Cant 4, 15 thurrustaka). Hedoiek iduri dute uhaitz batzu direla, ixurtzen dute ura ez xortaka bainan bai turrustaka . Prop 1884, 180. Ezpain luzetarik gezurra turrustaka aurthikitzen dielarik. Othoizlari 1960 (n.º 23), 289. Gomitak igorriak zezkeien […]: arnoa turrustaka ixuri beharra zen… GH 1974, 60.
iz. Ur-lasterrez mintzatuz, uraren higidura. Ez zen inolako intziririk aditzen, errekaren joaira baino ez. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
joaira.
1. (B ap. A ; Izt VocC, H (s.v. goaia)), joaia ( y- Lecl, H), joaire, joanaira (L-ain ap. A ), goaira (H). Corriente; caudal. “Yoaia, cours, courant” Lecl. “Erreka orrek joanaira ederra du” A. “Joai, corriente (Izt)” Ib. , pero en Iztueta sólo aparece “goaia, corriente del mar” y “joaira, curso del río”. v. goaia. Mendietatik amiltzen diraden urakin loditu eta pizkortzen dabelarik bere joaira. Izt C 120. Argi joaira. SBaroj ( in FRnatzesB II 123). Han-hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize eta tulunbio batzu eginez, ur-joaira desberdinduz. Lf Murtuts 2. Bitarteko lur-zerra hori guri-guria da, liskatsua, lekada lodi baten parekoa. Jelada hortan gaindi badabiltza joaire edo kurrent batzu ekalderat buruz. Herr 7-7-1960, 4. [Iturri] biotatik darion joaira. “El corriente” . Gazt MusIx 221. (H, s.v. goaia ). Curso, recorrido de un río. Lau erreka oek beren joairan erabilten dituzte ogei ta iru errota iringille. Izt C 101. Canal. “Canalón […] zikinkerien joaira” Lar.
2. (Lar, H (que cita el ej. de Birjin)). “Aprovechamiento, adelantamiento, joaira, aurreratzea” Lar. Hek gehiago lotzen zaizko othoitzari […]; bainan begiratu behar dira bere joairan baratzetik, aski aintzinatu direlako aitzakiaren azpian. “Dans leur course” . Birjin 104.
3. “Ida” , “partida de un lugar a otro” Lar.
4. “Curso”, “decurso” Lar (cf. tbn. Lar: “Curso, en las Universidades, urtajoaira”). “Derrota, camino” Ib. “Derrota, rumbo, itsas joaira, bidea” Ib.
5. “Desconcierto de vientre […] sabel joaira” Lar.
6. (En la expr. bihotz-joaira, sentimiento). Biotz-joaira berezia alabainan sendi diat Harrisen ganat. Herr 18-1-1962, 4.
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[ibai baten ibilbidea]: laster, korronte Bizk. zah.
1 adj. Ipar. Litxarreriak jatea oso gogoko duena. Baratxarte ostatuan, igandean ere, moko-zuri ñapurrek hartzen ahalko dute beren plazera. 2 adj. Ipar. Aziendaz mintzatuz, besteren lurretan sartzen dena. Jaun hori besteen eremuetan sartzen baita ardi ñapurra bezala. 3 adj. Ipar. Besteren senar edo emaztea atsegin zaiona. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
ñapur.
napur Ladrón. “Le llamaba […] napurra, ladrón” (Valdorba, 1577). ReinEusk 76s. v. lapur. Napur txarrorrek, geiago ebasten draukotek. (Pamplona, 1562). ReinEusk2 101. Oñak ilzeakin josirik eta napur biren erdian ifenirik. OA 33.
(BN, S, R ap. A ; O-SP 223; -ph- Dv), napur (R ap. A ; SP→vEys), lapur (R-uzt ap. A ). Goloso, laminero. “Affriandi à quelque chose” O-SP 223. “Friant, écornifleur, ahazuria” SP. [Ardi] horiek ñaphur dira. “Friandes” . Arch Gram 30. Beharrik zen hain ñaphur / goiz hartan hartz hura. Zby RIEV 1908, 764. (Fig.). Aficionado. Odolekoek atxiki nahi luketen zedarrietarik athertazen da [Spinoza] , jakitate guzi-guzieri naphur. Lf EG 1956 (1-2), 55.
(BN-baig-mix, S; O-SP 223; -ph- VocBN, H), ñafur, napur (B; VocB; -ph- VocBN). Ref.: A (ñapur, napur); Lrq; Satr VocP. “Behi ñaphurrentzat oro atheka” H (s.v. lapur). “Merodeador, ganado que invade los cercados” A. Erregelan han [Elizan] ez direnak sartzen / dituk ñapur, ez artzain leialak. Iraultza 22. Halere ihizi ñapurrak arten artetik sartzen. EGAlm 1899, 25. (ap. DRA) Nehork ikusten badu gure kabala ñapurra. Herr 24-12-1959, 3. Tropa hortan badu ba [arimen artzainak] buru onik, bañan ñafur eta iheslariak ere ba. Gazte 1963 (3) (ap. DRA). Etxe-inguruan zelatan dabilen napurra astindu ta uxatzeko ez det iñoren baimenaren bearrik. Aldegin zazu, ba, arin emendik. TAg Uzt 167.
(Sc ap. A; -ph- Dv). “Qui a de la concupiscence” Dv. “Hombre que busca mujer ajena” A. Eskuara begitartea hobea zuken bainan larderia gutiagorekin seigarren manamenduak, ezarri izan balitz: Ñapur izaitetik berautzu / gogoz ala egintzaz, likiski. JE Bur 154. Bazuen emazte bat frango pollita bainan ere ñapurra. Behin alorretik etxeratzean kausitzen du bere emazte perttolia gizon arrotz batekin. Othoizlari 1958, 154. Aiher zitzaion (bixtan da) Hegiaphal ñapurrari. Lf ELit 173.
adj. Janari bikainen oso zalea dena. Ik. mokozuri; ñapur. Mokofinentzako moduko janaria zen hura. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
MOKO-FIN. Exquisito con los manjares. Noizik beinka aiñ gustora gora-jasotzen zuan zatoa, inbidia lezaiokean baita Malagako ardo-zalerik moko-fiñenak ere. Berron Kijote 97. (Fig.). Refinado. Bainan aho-xuri eta moko-fin horien kontra altxatu ziren […]. Sustatu zituzten orduko bersulari xaharrak. Lf ELit 349. Gozamen estetikoaren neurketa zehatza gu baino mokofinagoei utzirik. MEIG IV 75.
1 iz. Irakurtzeko idazlana; bereziki, atsegin hartuz irakurtzeko idazlana, eta, batez ere, prosazkoa. Ez baita idazlerik irakurlerik gabe, ezta irakurlerik ere inork irakurgairik eskaintzen ez badio. Eleberriak, ipuinak eta gainerako irakurgaiak. Eliz liburuak ez diren irakurgai atseginak. Ez da Odyssea baino irakurgai egokiagorik haurrak grekoa ikasten abiatzeko. Euskal irakurgai errazen egilea. Baionako “Herria” astekarian irakurgai politak argitaratu izan ditu. 2 iz. Kontakizun luze batzuk zatitzen diren kapituluetako bakoitza. Lardizabalen Testamentu Zaharreko eta Berriko kondaira-ren lehen irakurgaian. 3 iz. Elizkizunetan erabiltzen den Bibliako zatia. Lehen irakurgaia, Isaias profetaren liburutik. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
irakurgai.
(G, AN, L ap. A ), irakurgei (V, BN, S ap. A ). Lectura, texto; novela. “Objeto de lectura. Algunos lo emplean en significación de ‘novela'” A (cf. irakurgaitxo). Bigarren irakurgaia. 1.-Noeren kutxa edo ontzia. Lard 8. Garoa. Domingo Agirre apaizak egindako irakurgaia. Ag G I (Kr 3 irakurgei). [Pierre Lhanderen] Luis irakurgaia [‘novela’]. Eusk 1919-20 (I), 29. Bere urrats eta balentriez liburu bat sekulan egiten balu, euskaldunek zer irakur-geia luketen. Zerb Azk 109 (53 irakurgai). Baionako Herria astekarian irakurgai pollitak argitaratu izan ditu. AIr in Izeta DirG 9. Guk uste baiño kalte geiago ekarten dabe irakurgaiak. Onaind STeresa 23 (ref. a las novelas de caballerías). Bere irakurgai geienok, Mao-nak eta olakuen joerakuak ziran. Gerrika 175. Mezaren prestatze labur bat gero, irakurgaiak laburzki esplikatuz. Larre ArtzainE 278. Ez dela Odyssea baino irakurgai egokiagorik haurrak grekoa ikasten abiatzeko. MIH 323. En DFrec hay 19 ejs. de irakurgai. v. tbn. Goñi 112. RIEV 1911, 605. Ol EEs 1919, 25. Lh Yol (ed. 1921) 1. Etxeg Itzald II 86. AIr (Quijote IX) RIEV 1928, 598. Or Tormes 3. Enb 192. JArt Y 1933, 332. JMB ELG 5. EA OlBe 67. Etxde AlosT 10. Munita 113. Anab Poli 3. Zait Plat 16. MAtx Gazt 26. Gazt MusIx 7. Alzola Atalak 138. Ibiñ Virgil 48. Lf ELit 162. Etxabu Kontu 223. Irakurgei: AB AmaE 337. Echta Jos 3. JE Ber 100. Lh EEs 1914, 243. (Lar, Dv (que cita EE 1880, 127 iragorkai)). “Leyenda, legenda, legendario” Lar. Irakurgai bat edo gure oitura oroitgarriren gañean ongien izkribatzen duenari (1879). JFlor. Euskal irakurgai kondairarra edo gure aurrekoai aditutako kondairen bat (1889). Ib. v. tbn. Otag EE 1881b, 113. EE 1884a, 37.
Legible. Direlako zatiok, irakurgai diren neurrian, puntu nabarmen bat, artean gutti ezaguna, salatzen dute. MEIG V 82. IRAKURGAI-SALA. Sala de lectura. Baginuen sala gotor bat, irakurgai-sala deitzen ginuena. Larre ArtzainE 196.
Sinonimoak: iz.
[irakurtzeko idazlana]: irakurkizun
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
Reply