iz. Arkit.Kupula batez eta haren euskarri diren zutabe sail batez osaturiko eraikin biribil txikia.Done Petri Montoriokoaren tenpletea. (Hiztegi Batua)
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es iz. (Arkit.) templete fr iz. templete, kiosque en iz. small temple; cupola, shrine port iz. pavilhão, galpão
Testuinguruan
Batera erabaki zen Gernikan eta Habanan arbolari tenplete greziarra eranstea, modan zegoelako herri sinbolo lokalak demokraziaren sinbolo klasikoarekin lotzea. [Bizitzea ez al da oso arriskutsua?, Joseba Sarrionandia (Pamiela, 2018)
1 iz. Zerbait eginaren eginez hartzen den aritzeko era. Ik. ekandu1; usadio. Hartuko du herriak euskaraz irakurtzeko ohitura. Edanerako ohituratik eta makurtasunetik jaiotzen diren ondoren gaiztoak. Jesusen jaiotza kristaukiro ospatzeko ohitura. Ohiturarik eza nabari zaio. 2 iz. Herri edo gizatalde batean ohiko gertatzen den aritzeko modua edo egitea, haren izaeraren edo kulturaren ezaugarri dena. Euskaldunen ohitura zaharrak. Antzinako ohiturak. Gure arteko gizalegezko ohitura atseginari narraiola. Baserritarren ohitura jatorrak. Donostia zaharreko hizkera eta ohiturak. Bizi ote da oraindik ohitura hau? Ohitura-eleberriak.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) iz. costumbre, uso, hábito (2) iz. tradición fr iz.coutume, habitude, usage, tradition en (1) iz. habit, custom (2) iz. tradition port (1) iz. costume, uso, hábito (2) iz. tradição
Testuinguruan
Zorion, etxe hontako denoi! Oles egitera gatoz, aterik ate ohitura zaharra aurten berritzeko asmoz. Ez gaude oso aberats diruz, ezta ere oinetakoz. Baina eztarriz sano gabiltza, ta kanta nahi degu gogoz.
1 iz. Nahasirik edo nahas-mahas dauden gauzen multzoa. Ik. nahaste-borraste. Han ziren gauza guztiak aurtikiak nahaspila handian. || Gaztelania edo frantsesarekin nahaspila bat eginda jardutea. Euskara ez dela beste hizkuntzen nahaspilatik sortua. 2 iz. Egoera nahasia. Erdaratiko hitzetan ageri da nagusi nahaspila larria. Auziak eta nahaspilak. Nahaspila sortu. (Hiztegi Batua)
1du ad. Jas. Galdutzat eman. Artzain onaren poza, betiko galetsita zeukan ardia aurkitu zuenean. 2du ad. Jas. Hondatu. (Hiztegi Batua)
Orotariko Euskal Hiztegian
galetsi.
I. (Vb.).
1. (L-ain ap. A ← Dv ; H). Estar a punto de perderse, dar(se) por perdido. “Galets, galeste, galetsi, courir le danger de se perdre, être en perdition (O Po 241)” Dv. “Considérer comme perdu, tenir pour perdu, désespérer de retrouver quelque chose. Galesten ahal duzu bilha zabiltzana […]. Semea eri du, eta are galetsia, il a son fils malade, et même désespéré” H. “Galetsi: 1.º desamparar (O Po 241); 2.º (L-ain), correr el peligro de perderse, estar en perdición” A. Laurdena, punsu iarririk / Herenak han ber’utzirik, / kexa zedin, alegia, / egon zela galetsirik. ‘Exposée à se perdre’ . O Po (ed. Michel) 241. –Nere amatxo gaxoak zerutik lagunduko niauk. –Oixen bai! Nola galetsiko din bere alabatxo kuttuna? TP Kattalin 185. Urde oiek baitegian galetsi niñuten. Etxde JJ 188. Artzai Onaren poza, betiko galetsita zeukan ardi gaixoa bere altzo errukiorran maiteki estutzen zularik. Ib. 279. (Part. en función de adj.). Ustekabez agertu baitzazkit nere alaba galetsiak. Zait Sof 138.
2. (Lar→H). Malograr(se), echar(se) a perder, (hacer) perder(se). “Malograrse” Lar. Traidóre jaikize / kóntra, ta eroririk / gizóna bizize / préso gal-etsirik. LE Kop 73. Eskandaloak Jesu Kristoren odola galesten du askotan. (153). LE-Ir. Bizio gonek galesten dio onra personai (165). Ib. Etzuen Jaungoikoak nai izandu alako edertasuna eta ainbeste zurtasun galetsi zitezela. Otag EE 1882c, 511. Poz ar-emanak ezin lezake / maitetasuna galetsi. Or Eus 79 (la trad. dice “impedir el amor”). Bere bizia galetsiko luke adiskidearen alde. Etxde JJ 39.
3. Despreciar. Utxalkeriz gañezka galetsi dute zelaia. Ag EEs 1917, 214. Iatunak ez dezala galetsi eztuna. (Col 2, 16). Or Aitork 282 (IBe gaitzets).
I I (Sust.).
1. “Malogro” Lar.
2. (L-ain ap. A ← Dv ). “Suprème danger” Dv. “Galetsiko, qui est d’un danger extrème. Galetsiko ordua, l’heure suprème dans le danger” Ib. Zure bekhatuak […] zer galetsi handitan ezarri zaituzten ikusten ez duzu? Dv LEd 66 (Cb Eg II 30 peligro). Nere galetsi hestu hunetan, alde orotara ematen dut begia. Ib. 168. Horrelako galetsitik eta atheka gaitzetik egizu harramaskan ihes. Ib. 104.
GALETSIAN. “Galetsian ibili da (L-ain), ha andado a punto de perderse” A. Aberri maitea zoritxarrez galetsian zetzala. Zait Sof 76.
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
es (1) du ad. dar/tener por perdido, considerar perdido (2) du ad. echar a perder || (3) iz. peligro de perdición, riesgo de perderse fr en port
Testuinguruan
Berdin zaio dena, hainbesteraino ere, ezen nekea eta ukaldiak saihesteko eta janaria bilatzeko ardurak galetsi baititu. [Hau gizon bat bada, Primo Levi (Mikel Irurtia), Alberdania, 2011]
hespil. Onom.: Yenego de Espilla. (1290) Arzam 226.
1. (G-nav, AN, L, B, BN, Sal, S; Aq 536, Dv (+ esp-); espila Lar y Añ; H (hespila, espila det.)), hezpila (SP), ezpila ((det.).H). Ref.: A (espil); VocPir 114; Iz Als (espila). Cercado, prado. “Hezpila, bergerie d’agneaux. Hezpillara emaitea, mettre en la bergerie” SP. “Corral” Lar. “Prado cerca de la casa, espilla” Aq 536 (?) A. “Espil, prairie; clôture dans laquelle on enferme la brebis pendant la nuit en plein champ” Dv. Artzainak, utz etzatzue /hespilletan ardiak / eta Betleena laster / iauts zaitezte guztiak. EZ Noel 62. Haren hespill ederreko gu ardi bereziak. EZ Eliç 170 (297 espill). Gu haren poblua gara, / haren hespilakoak. Hm 86. Baditut bertze ardi batzu ere, hespil huntakoak ez direnak. “Ovili” . Dv Io 10, 16 (v. tbn. Is 65, 10; Lç arthegi, He arthalde, Ol (ed. 1958) barruti). Campo de labor. “Otra pieza de una robada que está la mitad sembrando berzas y la otra mitad heno, que en vascuence le llaman espilla” (Aézcoa, 1574). LexHNav II 93. “Pequeño terreno, generalmente de menos de una robada y pegante a era situada junto a la casa, en la que se dejan fajos de trigo, herramientas, etc., incluso se hace un pequeño cercado donde se dejan sueltas las gallinas” (Aézcoa; información actual). LexHNav II 93.
2. “(Ae), bosque” A.
3. “Espille, un lugar para guardar castañas. Gaztañaz bete dugu espille. Espille haundie” Izeta BHizt.
4. “Círculo de piedras clavadas en tierra, que rodea a un dolmen (Burguete)” VocNav.
Sinonimoak: iz. (UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
[hespil]: artegi, saroi
[hespil]: esparru
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
1da/du ad. Zah.Erl. Kondenatu. Onak dira salbatu eta gaiztoak damnatu. 2 (Partizipio burutua izenondo edo izen gisa). Urrikaltzeko baita arima damnatua. Damnatuen bihotza ausikiko duen harra ez da hilen. (Hiztegi Batua)
Sinonimoak(UZEIren Sinonimoen Hiztegia)
ad. zah [kondenatu]: infernuratu, kondenatu
izond. zah. [kondenatua]: kondenatu
Beste hizkuntza batzuetan (Elhuyar eta Word Reference hiztegiak):
esda/du ad. (Ipar.) (zah.) condenar(se) [en la religión cristiana] fr se damner en be condemned, be damned port condenar-se
Testuinguruan
Onak dira salbatu eta gaiztoak damnatu. (Hiztegi batua)
Reply